دیرۆک

سابئێن مه‌ندائی ل عیراقێ.. ناڤ، باوه‌ری، رێوڕه‌سم وپه‌رستن

ن: د. ئه‌كره‌م فه‌تاح سه‌لیم*

و: سه‌بيح محه‌مه‌د حه‌سه‌ن

شرۆڤه‌كرنا ناڤان وه‌كی زمان و زاراڤ رێیه‌كه‌ بۆ تێگه‌هشتنا بابه‌تی. مه‌ ناڤى ئاینێ سابئێن مه‌ندائی ئه‌وێ ل باشوورێ عیراقى هه‌ی، هه‌لبژارت، چنكو ب راستی ناڤكرنا وان یا لێكدای و مژه‌وییه‌. ئه‌ڤێ ناڤكرنێ‌ گه‌له‌ك دانوستاندن یا ل سه‌ر. ل دویڤ زمانێ عه‌ره‌بی، صبأ الرجل ئانكو خواربوو و چه‌پدا و ژ به‌ركو ئه‌ڤ ئاینه‌ ژ رێبازا په‌یامبه‌ران لادایه‌، هاتنه‌ ناڤكرن ب سابیئه‌. به‌لكو ب واته‌یا ده‌ركه‌فتن ژی بهێت: صابئ ئانكو یێ ده‌ركه‌فتی.

ل دویڤ خودانێ په‌رتووكا (التحریر و التنویر)، په‌یڤا صابئ یان الصابئه‌ په‌یڤه‌كا كه‌ڤناره‌ و ژ زاراڤه‌كێ عه‌ره‌بی یان سامی یێ كه‌ڤن هاتیه كو زمانى عه‌ره‌بێن میزوبوتامیایه‌ ل عیراقێ. ل دویڤ (دائره‌ المعارف الاسلامیه‌‌)‌، ناڤێ صابئا ره‌هه‌ك عیبری هه‌یه ئه‌و ژی (ص ب ع) ئانكو خۆ بن ئاڤ كر، و ئاینى صابئا ئاینه‌ك كه‌ڤنه‌ ل وه‌لاتێ كلدانان ل عیراقێ ده‌ركه‌فتیه‌ و باهرا پترا مریدێن وى ناڤبه‌را خابور و دیجله‌ی و خابور و فوراتی و ل به‌تائح و كه‌سكه‌ر ل  واست و حه‌ران ل وه‌لاتێ جه‌زیرێ به‌لاڤبووینه.‌

و صابئه‌ ل نك كافرێن قوره‌یشى نیشانه‌ك بۆ وان كه‌سێن دبنه‌ موسلمان، ئانكو ئه‌وێ دبوو موسلمان ناڤێ وی دبوو صابئه‌، ئانكو ژ دینێ وان ده‌ردكه‌فت و دبوو موسلمان. و ده‌مى محمد پێغه‌مبه‌ر هاتی، كافران ناڤێ وی كره‌ (صابئ). خودانێ (مغنی المحتاج) دبێژیت: صابئه‌ جینه‌كێ مه‌سیحیانه‌ و ناڤێ وان یێ ژ صابئ مامى نوحی هاتی.

پشكا دوویێ ژ ناڤی كو مه‌ندائیه‌، ژ ره‌ها (مه‌ندا) هاتیه‌ كو ب زمانێ مه‌ندائی دبیته‌ (زانین و زانست) و هه‌روه‌كی مه‌ گۆتی ژ ره‌ها (صبا) هاتیه‌ ئانكو خۆ بن ئاڤ كر كو ئه‌ڤه‌ ژ گرنگترین رێوره‌سمێن وان یێن ئاینینه‌.

ئاینێ مه‌ندائی وه‌كی هه‌می زانست و هونه‌رێن دی یێن مرۆڤی وه‌رار كر تاكو گه‌هشتیه‌ ئه‌ڤ ئاستێ نوكه‌ ئه‌م دبنین. ئه‌ڤ ئاینه‌ زانینه‌كه‌ بۆ ئافرێنده‌رێ ڤی گه‌رده‌وونی و باوه‌ریێ ب وی و خۆ راده‌ستكرنێ بۆ وی و باوه‌ری ئینانه‌ ب وان په‌یامبه‌رێن خودێ بۆ وان هنارتین كو یێ دویماهیێ (یحیا) بوو (س.خ) كو ئه‌و دبێژن په‌یامبه‌رێ وانه‌. سابئێن مه‌ندائیێن هه‌ڤچه‌رخ ژی دگه‌هنه‌ صابئێن ل ئیرانێ و په‌یڤا مه‌ندائی په‌یڤه‌كا ئارامیه‌ و دوو برگه‌نه‌: یا ئێكێ مه‌ندا: زانین و زانست و یا دویێ ی یا نه‌سه‌بێیه‌، ئانكو خودانێ زانینا خودایی و زانست و زانینێ.

پشتی مه‌ ب كورتی به‌حسێ ناڤێ وان كری، نوكه‌ دێ هێنه‌ باوه‌ری و رێوره‌سم و په‌ڕستنێن وان. ب راسنی ژی ئه‌ڤه‌ ئاینه‌كه‌ به‌ری ئاینێ جوهی و مه‌سیحیان هه‌بوویه‌، ئه‌وژی زانینا هه‌بوونێ و باوه‌ری ب هێزا ئافرێنده‌را مرۆڤی و گه‌ردوونانه و چێكرنا په‌یوه‌ندیه‌كێ ناڤبه‌را مرۆڤی و ئه‌ڤێ هێزێ كو خودێ ته‌عالایه‌، ئه‌وا كو ب رێیا په‌یامبه‌ران خۆ بۆ مرۆڤی دیاركری.

شێخ الاسلام (ابن ته‌یمیه‌) دبێژیت: خودێ ته‌عالا چێرۆكا وان د گه‌له‌ك ئایه‌تان دا به‌حس كریه‌ وه‌كی: إ(ِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ.) ابن ته‌یمیه‌ دبێژیت ژی: نه‌مروود كوڕێ كه‌نعانی پاشایێ ڤان بوو و زانایێن صابئان ره‌ملدار و یێن وه‌كی وانن. گۆت ژی: نه‌مروود پاشایێ صابئێن كلدانی بوو هه‌روه‌كی كسرا پاشایێ فارس بوو و قه‌یصه‌ر یێ روومێ بوو، دیسان (ابن حجر) دبێژیت: نه‌مروود پاشایێ صابئان بوو. ب راستی ژی ئه‌وان هنده‌ك ژ سیمایێن دیانه‌تا عیراقییا كه‌ڤن هه‌بوون ئه‌وا ل ناڤ سومه‌ری و بابلیان به‌ربه‌ڵاڤ، ب تایبه‌تی ژی سیمایێن روحی. بۆ نموونه‌ ئه‌وان (شامش) یێ هه‌ی كو ئه‌و ژی (شمش) ێ بابلیه‌ ب واتایا رۆژ و (سین) ئانكو هه‌یڤ و هه‌مان سه‌خله‌تێن عیراقی داینێ ئانكو كریه‌ خوداوه‌ندێ زانین و ئاقلداریێ. صابئه‌ دبینن كو هه‌ر رۆژه‌كا مه‌ یا حه‌فتیى یا ل بن ده‌سه‌ڵاتا ستێره‌كێ و ژماره‌یا وان هه‌شتن. بۆ نموونه‌ رۆژا ئێكشه‌مبی بۆ رۆژێیه‌ و دووشه‌مبی بۆ هه‌یڤێیه‌ و سێشه‌مبی بۆ مه‌ریخێیه‌ و چارشه‌مبی بۆ عه‌تارده‌. له‌وما ژی ده‌مێ دهێینه‌ باژێڕێ حه‌ضه‌ر دێ حه‌فت په‌یكه‌رێن رخامی بینین كو ئاماژه‌نه‌ بۆ حه‌فت رۆژان و حه‌فت ستێران. لێ په‌یكه‌رێ رۆژا چارشه‌مبی وه‌كی زه‌ڵامه‌كییه‌ هنده‌ك په‌ڕ یێن ب سه‌رێ وی و پێیێن ویڤه و د ده‌ستێ وی یێ چه‌پێ دا داره‌كه‌ دوو په‌ڕێن ل سه‌ر و دبن دا دوو بازنه‌نه‌. وه‌كی ڤان سه‌خله‌تان یێ ل نك په‌یكه‌ره‌كی هه‌ین د موزه‌خانه‌یا عیراقیڤه و گریگی دبێژنێ (هرمس) و رومانی (میركوری). و ئه‌ڤ هه‌ردوویه‌ ناڤن بۆ ستێرا عه‌تارد، ئانكو وه‌كی ناڤێن صابئانه‌ بۆ رۆژێن حه‌فتیێ، و په‌ڕ نیشانن بۆ له‌زاتیێ چنكو ئه‌و په‌یامبه‌رێ خوداوه‌ندانه‌.

و وه‌سا هزر دكرن كو رۆژ و شه‌ڤ غه‌یرین نیشانن بۆ مرن و ژیانا كه‌سێن مه‌زن. دیسا وه‌سا هزر دكرن كو ستێران كارتێكرنا هه‌ی ل سه‌ر رویدانێن ل سه‌ر ئه‌ردی و ئه‌ڤ باوه‌ره‌ ل نك خه‌لكى نه‌مروودێ هه‌بوو ئه‌وێن ئیبراهیم ئه‌لخه‌لیل بۆ وان هاتیه‌ هنارتن كو ئه‌و ژی ئه‌و صابئه‌نه‌ یێن ستێران دپه‌ڕێسن و په‌ڕستگه‌هان بۆ ئاڤا دكه‌ن و وه‌سا بۆ دچن كو ستێر كاروبارێن جیهانێ بریڤه‌دبه‌ن. د هنده‌ك بیروباوه‌رێن خۆدا صابئه‌ پتر نێزیكی مه‌سیحیانه‌ پتر ژ جوهیان. به‌لكی دهێنه‌ هژمارتن توخمه‌كێ مه‌سیحیان و یه‌حیا بن زه‌كه‌ریا دكه‌نه‌ دویماهیك په‌یامبه‌رێ خۆ. دبێژن ئه‌وان په‌رتووكه‌ك یا هه‌ی خودێ بۆ شیت كوڕێ ئاده‌می ئینایه‌ خوارێ و ناڤێ وێ (ئاغاسا دیمون)ه‌ و مه‌سیحی دبیژنێ (یوحناسیه) لدویف یوحه‌نای كو ئه‌وژی یه‌حیایه‌. هنده‌ك ژ وان ره‌مه‌زانێ ب رۆژینه‌و مه‌كه‌هێ ب پیرۆز دزانن و دچنێ بۆ حه‌جكرنێ و گوشتێ مرار و گۆشتێ به‌رازی ناخۆن و هنده‌ك ژنكێن مرۆڤێن خۆ نائینن وه‌كی موسلمانان.

خودانێ التحریر و التنویر دبێژیت:

موریدێن ڤی ئاینی هنده‌ك بوون ژ خه‌لكێ عیراقێ، لى ده‌مێ فارسان عیراق گرتی، وه‌لاتێ صابئه‌یان راكر و نه‌هێلان پووتان ب په‌ڕێسن و ئه‌و ژی ترسیان و ئێدی ئه‌و پووتێن خۆ نه‌په‌ڕستن. دیسان خه‌لكێ رووم و شام و جه‌زیرێ ژی رێگری ل وان كر. ده‌مێ قوسته‌نتینی بووینه‌ مه‌سیحی ئه‌و ژی ب شیری كرنه‌ مه‌سیحی، هوسا پتر ژ پووتان دویر كه‌فتن، ژ هنگێ وه‌ره‌ یا خۆ ب مه‌سیحیه‌تێ ئینایه‌ ده‌رێ. له‌ورا ژی وه‌ختێ موسلمان هاتین، ئه‌و ژ مه‌سیحیان هاتنه‌ هژمارتن.

صابئه‌ گه‌له‌ك جوینن: هنده‌ك ژ وان رۆژپه‌ڕێسن كو وه‌سا به‌رێخۆدده‌نه‌ رۆژێ وه‌كی ئێك ژ فریشته‌یان و گیان و مێشك هه‌یه‌ و ئه‌و ژێده‌رێ رووناهیا هه‌یڤ و ستێرانه‌ و یا هه‌ژی مه‌زنكرن و سوجده‌ و دوعایێیه‌. و دپه‌ڕستنا خۆ دا پووته‌ك بۆ چێكریه‌ و جه‌وهه‌ره‌ك ب ره‌نگێ ئاگری یا دده‌ستیدا و خانیه‌كێ تایبه‌تێ هه‌ی و ب ناڤێ وی گه‌له‌ك گوند و ده‌ڤه‌ر ناڤكرینه‌ و چه‌ندین خزمه‌تكار و به‌رده‌ست هه‌نه‌ و خودانێن ئێشێن گران بۆ چاره‌سه‌ریێ سه‌ره‌دانا وی دكه‌ن و ل گه‌ل ده‌ركه‌فتنا رۆژێ هه‌می سوجدی بۆ دبه‌ن و هه‌روه‌سا ل ده‌مێ ئاڤابوونێ‌‌.

ژێدهر و دههمهن:-

1. الملل والنحل، محمد بن عبد الكريم بن أبي بكر الشهرستاني، مؤسسة الحلبي، ج2.

2. المصباح المنير، أحمد بن محمد بن علي الفيومي الحموي، (ت 770هـ)، المكتبة العلمية – بيروت.

3. إغاثة اللهفان من مصايد الشيطان، محمد بن أبي بكر بن أيوب ابن قيم الجوزية (ت 751هـ) المحقق: محمد حامد الفقي، مكتبة المعارف، الرياض – المملكة العربية السعودية، ج2.

4. تفسير الطبري، محمد بن جرير بن يزيد الآملي، أبو جعفر الطبري (ت 310هـ)، المحقق: أحمد محمد شاكر، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 1420 هـ = 2000م ، ج2.

5. التحرير والتنوير، محمد الطاهر بن محمد بن عاشور التونسي (ت 1393هـ)، الدار التونسية للنشر – تونس، سنة النشر: 1984 هـ.

6. السيرة النبوية. أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي الدمشقي (ت 774هـ)، تحقيق: مصطفى عبد الواحد، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزيع بيروت – لبنان، عام النشر: 1395 هـ = 1976م.

7. مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي (ت 977هـ)، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1415هـ = 1994م، ج4.

8. مجلة الراصد الإسلامية فرق ومذاهب الصابئة، عدد22، ربيع الآخر، 1426هـ.

9. الصابئة المندائيون، العقيدة والتاريخ، محمد نمر المدني، دار ومؤسسة رسلان للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، 2009م.

10. الصابئة المندائيون، دراسة في تاريخ ومعتقدات القوم المنسيين، سليم برنجي.

11. دقائق التفسير، تقي الدين أبو العباس الدمشقي (ت 728هـ)، المحقق: د. محمد السيد الجليند، مؤسسة علوم القرآن – دمشق، الطبعة الثانية، 1404هـ، ج2.

12. مجموع الفتاوى، تقي الدين أبو العباس بن تيمية الحراني (ت 728هـ) المحقق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة النبوية – المملكة العربية السعودية، عام النشر: 1416هـ= 1995م.

13. فتح الباري، زين الدين عبد الرحمن بن أحمد، البغدادي الدمشقي، الحنبلي (ت 795هـ)، مجموعة من المحققين، ج6.

14. معجم البلدان، ياقوت بن عبد الله الحموي، دار صادر – بيروت، الطبعة الثانية، 1995م، ج2.

15. الحضارة والميثولوجيا في العراق القديم، ماجد عبد الله الشمس، دار علاء الدين للنشر والتوزيع والترجمة، الطبعة الأولى، 2003م.

16. التنجيم والمنجمون وحكم ذلك في الإسلام، عبد المجيد بن سالم المشعبي، أضواء السلف، الرياض – المملكة العربية السعودية، الطبعة الثانية، 1419هـ= 1998م.

17. موسوعة توحيد رب العبيد، محمد بن عبد الوهاب التميمي، دراسة وتحقيق: عبد العزير بن عبد الرحمن السعيد وغيره، جامعة محمد بن سعود، الرياض – المملكة العربية السعودية، ج14.

18. المصباح المنير، أحمد بن محمد بن علي الفيومي، أبو العباس (ت 770هـ)، ج1.

19. إغاثة اللهفان من مصائد الشيطان، أبو عبد الله محمد ابن قيم الجوزية (691 = 751هـ)، المحقق: محمد حامد الفقي، مكتبة المعارف، الرياض – المملكة العربية السعودية، ج2.

  • * د. أكرم فتاح، مامۆستایێ زانكۆیا دهۆكێیه‌ و دكتورا ب هه‌ڤبه‌ركرنا ئاینان و ڤه‌كولینێن ستراتیجی هه‌یه‌، نوكه‌ مامۆستایه‌ ل سه‌نته‌رێ پیشكجی بۆ ڤه‌كولینین مرۆڤی- زانكۆیا دهۆكێ. 
پتر ب بینه‌

بابه‌تێن وه‌كهه‌ڤ

Back to top button