سه‌فين مه‌جيد
ئاینێ ئێزدی ئێك ژ ئاینیێن کەڤنە د مێژوویا روژهەلاتا کەڤن دا ب تایبەت د مێژوویا کوردستانا کەڤن دا، ئێك ژ وان ئاینان بوویە كو گرێدانەکا ب هێز ب مێژوویا کوردستانێ یا کەڤن ڤە هه‌بوویه، نەخاسمە گرێدانا وان ب مللەتیێن کوردستانا کەڤن ڤە مینا سوباری و لولوبی و گوتی و خۆری، هەروەسان پەیوەندیەکا مێژووی یا ب هێز دناڤبەرا ئاینێ ئێزدی و میتارئیان دا هەیە نەخاسمە نێزیکیا رێورەسمیێن ئاینی دناڤبەرا هەردوو ئاینان دا، د ڤێ بابه‌تی دا دێ دیتنەکا گشتی لسەرئاینێ ئێزدیان دیارکەین.
ئێك: ناڤێ ئێزدیان د مێژوویێ دا:
سەبارەت دیاربوونا ناڤێ ئیزدیان د مێژوویێ دا گەلەک بوچوون لسەر هەنە لێ بوچوونا نێزیك راستیێ ئەو بوچوونەیە ئەوا ناڤێ وان دزڤرینیت بۆ هزارا سیێ بەری زاینی لسەر دەمێ سومەریان، ئەو مللەتێ دهێتە هژمارتن ئێکەمین مللەت ل روژهەلاتا کەڤن کو شارستانی ل دەڤ پەیدا بووی.
پەیڤا ئێزدی ژ پەیڤا (ئێزی) هاتیە، رامانا وێ ئانکو (خۆدێ پەرێس) یان گیانێ پاقژ ، ئەڤ پەیڤە هاتیە دیتن لسەر تابلویەکا تەقنێ کو دزڤریت بۆ سەردەمێ سومەریان ل هزارا سیێ بەری زاینی کو ب شێوێ (ئێ ـ زی ـ دی)هاتیە.
هەروەسان ب رامانا روحا پاقژ و رێیا راست ژی دهێت هەروەك د قەولیێن وان دا هاتیە (سلتان ئێزی ب خۆە پەدشایە هەزار و ئێك ناڤ ل خۆە دانایە ناڤێ مەزن هەر خۆدایە).
هەر وەسان هندەك ڤەکولەریێن دی ناڤێ ئێزدیان دزڤرینن بۆ پەرتووکا زەرەدەشتیان ئەوا ب ناڤێ (ئاڤێستا) د ڤێ پەرتووکا زەرەدەشتیان دا ناڤێ (یەزدان) تێدا هاتیە و پەیڤا (یەزدان) ب رامانا خۆدا پەرستن دهێت و ئەڤ پەیڤە نێزیکی پەیڤا ئێزدیە.
دوو: باوەری وهێمایێن پیرۆز یێن ئێزدیان:
ئاینێ ئێزدی هاتیه دامەزراندن لسەر دوو پەرتوکیێن پیروز ژ وان (مسحەفا رەش) مێژوویا وێ بۆ چەرخێ دەهێ زاینی دزڤریت، ئەڤ پەرتووکە باس ل دروستبوونا گەردونی دکەت.
په‌رتووكا دووێ ب ناڤێ(جلوە) د هێتە نیاسین مێژوویا ڤێ پەرتووکێ بۆ جەرخێ سێزدێ زایینی دزڤڕیت، ئەڤ پەرتووکە یاگرێدایە ب رێسا و یاسا و بنەمایێن ئیزدیاتیێ ڤه.
هەرەسان دناڤ قەول و ئولیێن ئێزدیان دا ناڤێ خۆدێ ب گەلەک ناڤان هاتیە وەسفکرن ژ وان: (خۆدێ، ئێزی، یەزدان، پەدشا، خۆدان، شاهێ شاهان، هتد…) ، ئەڤ هەمی ناڤە ئاماژێ ددەنە مەزنی وشیانیێن خۆدێ ل دونیا و ئاخرەتێ، دیسان هەمی ساخلەتیێن رێکا راست و پاقژ بۆ خۆدێ دزڤڕینن، ئەڤ ئاینە هاتیە ئاڤاکرن لسەر باوەری ئینان ب تاکە خۆداوەند و ب دژی پەرستنا گەلەك خۆداوەندا بوویە، ئەڤ ئاینە گرنکێ ب چاکی و راستگویی و رێکا راست ددەت، هەروەسان باوەری ب فریشتەیان هەیە و گرنگترین فریشتە د ڤی ئاینی دا( مه‌لك طاووس)ە ، ئەو سەرەوەرێ هەمی فریشتانە ل ئەسمانی و هاریکاریا یەزدانێ مەزن دکەت ژ بۆ برێڤەبرنا گەردونی.
هەر وەسان ئەڤ فریشتە یێ پیروزە د ئاینێ ئێزدیان دا چونکی خۆدێ فەرمان ل فریشتەیان کربوو خۆ بۆ ب چەمینن، لەوما دەما خۆدێ ئادەم ئافراندی فەرمان ب فریشان کر خۆ بۆ ئادەمی ب چەمینن، هەمی فریشتەیان خۆ بۆ چەماند ژ بلی طاوسی مه‌لك، چونکی گوتە خۆدێ ئەز ب تنێ دێ خۆ بوتە چەمینم، لەوما خودێ ئەو خەلات کر و کرە سەروکێ هەمی فریشتەیان هەر وەك دڤی دەقی دا هاتی:
(پەدشێ من دنیا چێکر ژ دورا جەوهەر سپارتبوو هەر هەفت سورێت هەر وهەرە تاووسی مەلەك کربوو سەروەر.)
هەروەسان ئێزدیان باوەری ب هەمی پەیامبەر و کتێبێن ئەسمانی و روژا قیامەتێ هەیە و رێزەکا مەزن ل ئاینان و پەیامبەران گرتیە هەر وەك دڤی قەولی دا هاتی: (( پەدشێ من ڕەب ل سەمەدە ڕەبێ عیسا و مووسا و محەمەدە هەمووان ژێڕا بر سجوودە)) .
سێ: پەرستگەها لالش
پەرستگەها لالش ئێك ژ گرنگترین و پیروزترین جهیێن ئاینێ ئێزدیانە ل جیهانێ، پەرستگەها لالش دکەڤیتە قەزا شێخان لسەر پارێزگەها دهوك ڤە گرێدایە، پتریا رێورەسمیێن ئاینی یێن ئێزدیان ل ڤێ پەرستگەهێ دهێنە ئەنجامدان، بۆ نموونە رێورەسمیێن مۆرکرن ب ئاڤا کانیا سپی(التعمید) و ئەڤ رێورەسمە ئێك ژ ئەرکێن گرنگە لسەر هەر ئێزدیەکی بهێتە ئەنجام دان ل دەمێ ژ دایك دبیت، پتریا ئێزدیێن جیهانێ ژ هەمی وەلاتان سەرەدانا ڤی جهێ پیروز دکەن بۆ ئەنجامدانا رێورەسمیێن ئاینی و چڤاکی .
چار: لایەنێ چڤاکی
ئێزدی ژ سێ چینیێن سەرەکی پێك دهێن و ئەڤ سیستەمە لسەر دەمێ شێخادی هاتیە رێکخستن:
۱.مرید
۲.پیر
۳.شێخ
سەبارەت چینا مریدان ژ چینا گشتی یا ئێزدیانە و پتریا ئیزدیان ژ ڤێ چینێنە، چینا مریدان ئەڤ چینە ژ (٤٠) مالباتان پێك دهێت و ژ گرنگترین مالباتیێن چینا مریدان مالباتا (هەسن مەمان)ە، ئەڤ مالباتە د هێتە هژمارتن پیرێن چل میران ژ چینا مریدان، سەبارت چینا شێخ ئەڤ چینە ژ سێ مالباتان پێك د هێت ئەوژی چینا (ئادانی و شەمسانی و قاتانی).
سەبارەت رێڤەبرنا چڤاکێ ئێزدیان، چڤاتەکا بلند د ناڤ ئێزدیان دا هەیە ب ناڤێ (چڤاتا روحانییان) ئەڤ چڤاتە ژ کەسیێن زانا و دیندار پێك دهێت و میر سەروکاتیا ڤێ چڤاتێ دکەت ب هاریکاریا ئەندامێن د چڤاتێ دا. ژ گرنگترین ئەندامێن چڤاتا روحانی:
۱.میرێ ئێزدیان
۲.بابە شێخ
۳.شێخێ وەزیر
٤.پێشمامێ مەرگەهێ
٥.پێشمامێ بابە شێخ
٦.نەقیب
۷.بابێ گاڤان
۸.مەزنێ قەولان
۹.بابێ چاویش
۱٠.سەردەرییێ پەرستگەها لالش
هەژی گوتنێیە هەمی رێورەسمیێن ئاینی و بنەمایێن چڤاکی یێن ئێزدیان ژ لایێ ڤێ چڤاتێ ڤە دهێنە رێکخستن و ڤێ چڤاتێ رێزەکا مەزن د ناڤ هەمی جیهانێ دا ب گشتی و د کوردستانێ دا ب تایبەت هەیە.
پیێنچ: گرنگترین جەژنێن ئێزدیان:
ئاینێ ئێزدیان گەله‌گ جەژن و رێورەسمیێن ئاینی هەنە، ئەڤ جەژنە دەربرینێ ژ بیروباوه‌ریێن ئێزدیان دکەن و هەر جەژنەکێ تایبەندمەندیا خۆ یا سەرەکی هەیە. ژ وان جەژن و رێورەسمان:
۱.جه‌ژنا سەرێ سالێ(جه‌ژنا وەرزێ بوهارێ)
ئەڤە کەڤنترین جه‌ژنە د ئاینێ ئێزدیان دا، ئەڤ جەژنە دەستپێدکەت ل سەرێ هەیڤا نیسانێ و دکەڤیتە روژا چارشەمبیێ ئەوا د هێتە نیاسین ب (چارشەمبا سور)، گرنگیا ڤێ جەژنێ د چارشەمبیا سور دا ئەوە، چونکی د ڤێ روژێ دا تاوسی ملک ژ ئەسمانا هاتیە خۆارێ و هێڤێن هاڤێتیە ئەردی و دەستپێکا سالا نوی دەستپێکریە.
هەژی گوتنێ یە د ڤێ جەژنێ دا هەمی مال خارنێ ئامادە دکەن و سەرەدانا ئێك و دوو دکەن و هێکا رنگاو رەنگ دکەن و داخازا خێر و خۆشیێ ژ خۆدێ دکەن د دەستپێکا سالا نوی دا.
۲.جەژنا چلێ هاڤینێ
ئەڤ جه‌ژنە دکەڤیتە وەرزێ هاڤینێ و ئەڤ جەژنە دەستپێدکەت ژ (۲٤/٦) تا(۲/۸)، دڤێ جەژنێ دا بابە شێخ و بابا چاویش چل روژان روژیان دگرن و پاشان بۆ ماوێ سێ روژان جه‌ژنان دگێرن ل لالشێ، دڤێ جەژنێ دا قەول و بەیت و سرودێن ئاینی دهێنە خۆاندن و خەلك ژ هەمی لایەکی ڤە پشکدار دبن.
۳.جه‌ژنیێن وەرزێ پایزێ
ئەڤ جەژنە دەستپێدکەت هەر ژ ((٦/۱٠)تا (۱۳/۱٠) ئەڤ جه‌ژنە بۆ ماوێ حەفت روژان یا بەردەوامە.
٤.جەژنیێن وەرزێ زڤستانێ
ئەڤ جه‌ژنە د وەرزێ زڤستانێ دا دەستپێدکەن هە ژ هەیڤا دوازدە تاکو هەیڤا ۲ و دڤان جه‌ژنان دا ئایندەریێن ئێزدی چل روژان ب روژی دبن و گەلەگ جه‌ژن دڤی وەرزی دا د هێنە گێران ژ وان( جه‌ژنا بیلند پیران و بیلندا گشتی،جه‌ژنا روژیێن ئیزدی، جه‌ژنا خدر ئیلیاس، هتد..).
هەروەسان چەندین رێورەسمیێن دی دهێنە گێران د ئاینێ ئێزدیان دا ژ بۆ سەره‌دانا گورێن مریان و لاڤا و دوعا ژ بۆ مریێن خۆ دکەن .
شه‌ش: ده‌رباره‌ی دیروكا ئێزدیان
تراژیدیا دیرۆكا ئێزدیان و كەڤناتیا ئایینێ وان ل همبەر ئەوا ل سەر هاتیە نڤیسین نەخاسمە ئەو نڤیسینێن شاش وه‌سا ددەنە خۆیاكرن كو هێشتا ئەو ڤەكۆلەرێ ل راستیا دیرۆكێ دگەریێت پێتڤی ئەنجامدانا گەلەك ڤەكۆلینێن دیێن دیرۆكی یە هەتا بگەهیتە هندەك بۆچۆنێن زانستی – ئەكادیمی دەرباەری راستیا ئایینێ ئێزدیان و بەشداریا وان ددیرۆكا كوردستانێ دا، هەتا نهۆ گەلەك قوناغێن دیروكی ژ دیرۆكا ئێزدیان ماینە تاری و چ پێزانین ل سەر بەرچاڤ ناكەڤن د ژێدەرێن بەر دەست دا.
ب شێوەیەكی گشتی كوردا دیرۆكا خۆ نە نڤیسیە هەتا سالا 1596 كو شەرفناما شەره‌فخانێ بەدلیسی ل ڤێ سالێ تەمام بوویە و دهێتە هژمارتن یەكەم ژێدەرێ دیرۆكا كوردا كو ب دەستێ كوردا هاتبتە نڤیسین هەر چەندە شەرفخانی ئەڤ پەرتووكه ب زمانێ فارسی ژی نڤیسیە ، واتە بەری ڤی دەمی ڤەكۆلەر و مێژوونڤیسێن بیانی دیرۆكا كوردا نڤیسیە و هندەكا ژی ژوانا نە خاسمە یێن ( عەرەب و تورك و فارس ) گەلەك ب شاشی و تاك لایانەنە ل سەر كوردا نڤیسیە ، تەنانەت هندەكا دانپێدان ب وێ چەندێ نەكریە كو كورد ژی نەتەوەیەكێ جیاوازن و خۆدان دیرۆك و شارستانینە ، بەلكو ب كۆمەكا هۆز و گروپێن پاشڤەمای ل قەلەم داینە .
ئەڤجا ئێزدی دوو جارا تووشی ڤێ شێواندنا دیرۆكێ بووینە ، چونكی بشتی بەلاڤبوونا ئاینێن ئاسمانی ل كوردستانێ ئێزدی ل هیچ سەردەمەكی دیرۆكێ تەنا نەبووینە و هەردەم هاتینە رەتكرن ژ لایێ دەستهەلاتدارێن سیاسی – ئاینی یێن ستەمكارڤە، بتنێ پاراستنا گیان و مالێ وان ل بیرا وان بوویە، وئەڤێ چەندێ ژی ناچاركرینه رێكێ ببنە بەر هزرا ڤەشارتنا نهێنیێن ئاینێ خۆ ( مبدأ التقیە ) ، بەلێ دئەنجام دا گەلەك راستیێن بیروباوەرێن وان هاتنە هنداكرن و ل دویماهیێ رولێ وان یێ دیروكی هەر چەندە یێ كاریگەر ژی بوو لێ هاتە فەرامۆشكرن، و نەهاتە نڤیسین نە ژ لایێ وان ڤە و نە ژ لایێ مێژۆنڤیسێن بیانی ڤە.
حةفت : ژ گرنگترین فەرمان و کوشتاریێن دژی ئێزدیان
ئێزدی ب درێژیا مێژوویێ تووشی چەندین فەرمان و کارەسات و کوشتار و کوچکرنان بووینە، هەر ژ دەستپێکا مێژوویێ هەولا قرکرنا وان هاتیە دان ژ لایێ مللەتێن دەوروبەر ڤە ژ وان فەرمان و هێرشان:
۱. هێرشا عەبدوڵایێ کورێ ئەنەسێ موسلی ل سالا ۸۸۳زاینی.
۲. هێرشا ئەیتاخێ تورکمان لسەر دەمێ عەباسیان ل سالا ۸۳٤زاینی.
۳. هێرشیێن بەدرەدین لۆلۆ ل سالا ۱۲٥٤زاینی.
٤. هێرشا حەسەن پاشایێ عوسمانی ل سالا ۱۷۱٥زاینی.
٥. هێرشا ئەحمد پاشایێ عوسمانی سالا ۱۷۳۳زاینی.
٦. هێرشا نادر شاهێ سەفەوی ل سالا ۱۷٤۳زاینی.
۷. هەوا سلێمان پاشایێ عوسمانی ل سالا ۱۷٥۲زاینی.
۸.هێرشا میر محمدێ رەواندزی(پاشایێ کورە) ل سالا ۱۸۳۲زاینی.
۹. هێرشیێن عوسمانیان ل سالیێن (۱۸۳۷ ،۱۸۹۲، ۱۸۹٤، ۱۹۱۸ زاینی). دوماهیك هێرشا عوسمانیان لسەر دەمێ ئیبراهیم پاشای ل سالا ۱۹۱۸زاینی بوو.
۱٠. هێرشا داعش ل تەباخا سالا ۲٠۱٤زاینی.
هەشت : قەول و بەیتێن ئێزدیان
ئایینێ ئێزدیان وەك بیروباوەرەكێ كەڤنێ كوردی و جیاواز ژ ئاینێن ئاسمانی، چەندین سەروكانیێن دی هەنە كو بیروباوەر و دیتن بۆ ژیانا جڤاكی و فەلسەفا ئاینی یا خۆ ژێ وەردگرت ، وەك رێورسمێن جەژنا و عرفێ ئاینی زێدەباری قەول و بەیتا، كە دهێنە هژمارتن ژێدەرێن سەرەكی یێن شرۆڤەكرنا بیروباوەرێن ئێزدیاتیێ و دیتنا ئێزدیان بەرامبەر هەر دیاردەكا گرێدای ژیان و هزرا مرۆڤی، هەر قەولەك ژڤان قەولان گرێدای بابەتەكی یە و بەرسڤێن روون و ئاشكرا هەنە سەبارەت تێگەهشتنا ئێزدیان بۆ ژیانێ و سروشتێ مرۆڤی یێ كو هەردوو هێزێن خێر و شەری لگەل خۆ هەلدگرت، دیسان هەلویست و بۆچوونا ئێزدیان ژ ئافراندنا كنیاتێ و ژ دایكبوونا ئادەم و حەوا و چێبوونا بەشه‌رییەتێ و خۆشی و نەخۆشیێت ژیانا مروڤی هەتا مرنێ و چارەنڤیسێ روحێ پشتی مرنێ كو هەر ئەڤ قەول و بەیت ددەنە دیاركرن ئێزدیان باوەری ب كراس گهورینێ هەیە هەتا رۆژا قیامەتێ كو ل وێ رۆژێ دونیا هەموو نامینت و ب هێزا خۆدێ و تاووس مەلەك دێ جۆرەكێ مرۆڤێن دی هێنە سەرعەردێ .
دهێته زانین ئەڤ قەول و بەیت د قوناغا دووێدا ژ هەبوونا ئاینێ ئێزدیان دیاربووینە، واتە پشتی هاتنا شێخادی بۆ پەرستگەها لالش، ب درستی دناڤبەرا چەرخێن یازدێ و دوازدێ زاینی دا و ل سەردەستێ ژمارەكا زانا و فەیلەسوفێن ئێزدیان هاتینە ڤەهاندن ب شێویێ هۆزانا وەزن و قافیەكری دا ب ئارمانجا زوو ژبەركرنێ و پاراستنا وان دناڤ سینگێ خۆ دا بێ كو بهێنە نڤیسین و هەموو خەلك بزانن و بخۆینن، ئەڤ چەندە ژی ئێك ژ سالۆخەتێن ئاینیێن كەڤنە، كو ب عەرەبی دبێژنێ ( مبدأ التقیە ) یان ژی پاراستنا نهێنیێن ئاینی.
ئەگەر ب هووری ئەم بەرێ خۆ بدەینە وان هزر و بابەتێن دڤان قەول و بەیتا دا هاتین و ئەو دیالێكت و پەیڤێن كوردی یێن پێ هاتینە نڤیسین و شێوازێ ڤەهاندنا وان، دێ مەزنی و شارەزای و رەوشنبیریا وان زانا یێن وەكی (شێخ فەخرێ ئادیا و پیر رەشێ حەیران و دەروێش قاتانی و پسێ جەم) بۆمە دیاربیت، هەر ب زیرەكیا وان ئێزدیاتی ژ قوناغەكێ بۆ قوناغەكا پێشكەفتی تر دەربازبوو، كە ئەو ژی قوناغا ڤەهاندنا بیروباوەرێن ئێزدیاتیێ بوو ب شێوێ هۆزانێ و پاراستنا وان دناڤ سینگێ خۆ دا ژبەر وێ زولم و زۆرداریا ب سەر ئێزدیا دا هاتی پشتی ئاینێن ئاسمانی ل كوردستانێ بەلاڤ بووین و ئێدێ ئێزدیان نەكارین ب ئازادانە رێوره‌سم و جەژنێن خۆ یێن ئاینی بگێرن.
ژێدەر:
۱ـ هزروفەلسەفە د ئەدەبیاتا دینێ ئێزدیاندا،کۆڤان خانکی،دهوك (۲٠۱٦)
۲. ئێزید یێ هیڤی،حاجی علو، وەرگێران ژ زمانێ عەرەبی بۆ کوردی:سینەم حاجی علو،(دهوك:۲٠۲٠).
۳.شنگال. أسم و تأریخ، خەیری شنگالی، گوڤارا لالش،ژمارە ۱٥، (دهوك ۲٠۱۱).
٤.بیروباوەرێن ئاینی ل کوردستانێ، رێبەر مایی، م حمد صالح زێباری،(دهوك ۲٠۲).
٦. کورتیەك ژ بیروباوەرێن ئاینی ل کوردستانێ بەری هاتنا ئاینێ ئیسلامێ، رێبەر مایی، مجلة لالش، عدد ٤۳، (دهوك ۲٠۱۸).
7- أرشد حمد محو ، الايزيديون في كتب الرحالة البريطانيين ،( دهوك 2012 ) .
8- عزالدين باقسري، الايزيدية – أصل التسمية – المفاهيم – الطقوس ، ( دهوك 2003).
