هەڤبەرکرنا گیانەوه ران ب مرۆڤان

سەلام لیناڤایی

د نــاڤ جڤاکێ مە کــوردانــدا ل کاروبارێن رۆژانەو دیوان و بەردیوارکێن گوندان، دناڤ رەز و باغ و زەڤیێن جوتکاریێدا، دناڤ هەمی بــوارێــن ژیــانێــدا گەلەک جاران هەڤبەرکرنا مروڤان لگەل گیانەوه را تێتە زمان، رەنگە ئەڤ
یەکە لناڤ هەمی گەلێن جیهانێدا هەبیت، بەلێ دبیت ژ جهەکی بۆ جهەکێ دی یان ژگەلەکی بۆ گەلەکێ دی هندەکێ جودابیت، ئەوژی كانێ وان گەلان چەوا سەرەدەری لگەل گیانەوەران کریە د زمانێ کوردیدا ئەڤ یەکە گەلەکا بەربەالڤە، کێم گیانەوەر هەنە کو جورەکێ مروڤان پێ هەڤبەر نەکربیت، بــدەهــان نموونە هەنە.
ئەگەرێن وێ ژی ئەون دکەڤندا ژیانا کوردان ب گیانەوەرانڤە گرێدای بوو، گیانەوەرێن کەهی و كویڤی هەنە، بەلێ ئەڤ رەنگە گوتنە لسەر هەردو جوران تێن گۆتن.
مـــەرەم ژێ ئـــەوە دێ چـــەوا خەسلەتێن مروڤەکی نیشا دەن و دەنە نیاسین، دێ هەڤبەر کەن لگەل ئاژەلەکی ئێدی ب چاکی بیت یان ب خرابی، بۆ زیرەکیێ یان ژی بۆ ترسێ بۆ هەمی رەوشتێن چاک و خراب دناڤ جڤاکیدا رۆژانە تێنە گوهێن مە.
دا چەند نموونەکا بەرچاڤ بكەین:

دیکل:
پتر بۆ مێران بکارتێت، دەمێ کارەکی دکەت ژ هندەکێن دی دیار تر بیت پەسنێن ئێکی بکەن دێ بێژن وەکی دیکال سەرێ خۆ راکر، یان ژی دەمێ مێرەک بتەنێ دناڤ کومەکا ژناندا بیت، دێ بێژنێ دیکلێ ناڤ مامرکان (مامرک مریشکا ئێک سالیە) یان دێ بێژن یان مریشک بیت هێکا بکەت یان دیکل بیت بانگ بدەت، یان ژی دەمێ دبێژنە ئێکی
دڤێت تۆ خودان هەلوێست و مێرچاک بی نەیێ بێ هەلویست و ترسنوک بی، ڤێجا دێ بیژن دیکلێ
رۆژەکێ بە، نە مریشکا سالەکێ. هندەک جاران ژی دبێژن دەمێ کەسەک نە زیرەک و بێ رەوشت
بیت هندی هــەول ددەن ببیتە خــودان رەوشــت و زیرەک ببیت بەلێ یێ بێ مفا بیت، دێ بێژن هندی تۆ پەرێن دیکلی بێخیە کوریا مریشکێ نابیتە دیکل ئەو هەر مریشکە، ئانکو کەسێن بێ رەوشت و بکێر نەهاتی چ سالخودانێن چاک لدەف نەبن تۆ چ لێ بکەی نائێتە گوهورین. یان دی بێژن وەکی دیکلا یێ بسەرو ستۆیێن ئێکڤە، ئانکو هەردەم شەرێ ئێک دکەن. یان بۆ وان مروڤان تێتە گوتن یێ ل کوچک و دیوانان ئاخافتن یا وان بیت ئەڤێن دی گوهێ خۆ ددەنێ، دێ بێژن حەسو دیکلێ مەیدانێ یە .

دیــکــلــێ گــەربــەراســکــێ: دبێــــژن لــ گــونــدێ گەربەراسکێ جــارەکــێ ئێشەکا مریشکان هات
مریشکێن گوندی هەمی مرن کت ژێ نەما، بتنێ دیکلەک ما ساخ رەبەنی ما بتنێ سەبرا وی ل چ جهان نەدهات، جارەکێ خودانێ دیکلی چوو کاروانی دەمی زڤری گۆت دێ مریشکەکی بۆ دیکلێ خۆ بەم دا
سەبرا وی پێ بهێت، مریشک لگەل خۆ ئینا، لسەر بارێ هێسترا خو گریدا بوو، دەمێ گەهشتیە حەوشێ دیکلی هو دیت مریشکەکا لسەر بــارێ هێسترێ دیکلی ئێکسەر فڕی خو هاڤێتە سەر پشتا هێسترێ،
چوو سەر پشتا مریشکی، بێهنەکێ ما خودانێ دیکلی بەرێ خۆ دایی دیکل بێ دەنگ بوو چ لڤلڤین و دەنگ ژێ نائێن، چوو دەست کرە دیکلی هەما دیکل قولوپی عەردی ئەو بێهنەک بوو روح دسەرداچووی.

هرچ:
ژ بۆ مەزنی و لەپ لەپەیێ و شەرکەر تێتە بکار ئینان، دەمێ ئێک دکەڤیتە بەر قوتانێ هندەک پێ وەربێن بێ سەروبەرکەن دێ بێژن هەروەکی هرچى گڤاشتی یان دێ بێژن لگەل هرچێ نەچە دجهالیدا، چونکی جهەکێ لەشێ تە ناهێلیتە ساخ، مــەرەم ژێ ئەوە هەڤالینی و سەرەدەریێ ل گەل یێن ژخو بهێزتر نەکە، هەروەسا بۆ وان ژنا تێتە
بکارئینان یێن شرو نەشێن کار بکەن دێ بێژنێ هرچا باگیلێ (باگیلێ دەڤەرا سپنێ ئامێدیی یە) وەسا
خویا دکەت وێ دەڤەرێ هرچ لێ هەنە و بەرێ ژی پتر لێ هەبوون.
یان دەمێ ئێک گەلەکێ هار بیت دێ بێژن وەکی هرچا بریندارە هەما چیێ ب دەست کەت خو دهاڤێژیتێ، هەروەسا گوتنەکا دی ژی نێزیکی ڤێ گوتنێ یە دبێژیت هرچا (گوریخ) یانکو ژهەر تشتی تۆرەیە، یان دێ بێژن هەمی کەس دشێن خاتینا خودانکەن مێر ئەو مێرە بشێت هرچا کەهی کەت، مەرەم ژێ ئەوە ژنێن شوخ و شەنگ خودان رەوشت هەمی دشێن سەردەریێ لگەل بکەن بەلێ کی دێ دشێت سەردەریێ لگەل ژنێن خراب و بێ دەلنگ بکەت . دێ بێژن ئەڤە وەکی هرچێ یێ نەلغاف کریە، ئانکو چ تێتە بەر دەڤی دبێژیت بال گوتنێن چەوا بن.

هەسپ:
بۆ چەند مەرەمەکان تێتە بکارئینان ژ وانا ئەگەر ئێــک بهێز و هندەکێ مــەزن بیت دێ بێــژن ئەڤ مروڤە وەکی هەسپەکیە، یان ژی بەروڤاژی دەمێ ئێک گەلەک لاواز بیت لاشێ وی خاڤ بیت ناڤ سالڤە بچیت دێ بێژن یێ وەکی هەسپێ ئازاکری لێ هاتی) هەسپێ ئازاکری ئەوە دەمێ هەسپەک ژ هێزی خالس دبیت و ئێدی چ زاخ تێدا نەمینیت بکێر
چ کاران نەهێت دێ بەردەنە چولێ هەتا گورگەک تێ د تشقلیت و دکەڤیتە قەرقودێ وی ودکەتە چەند فراڤینەک.( یان ژی دەمێ مروڤەکێ گەلەک گەرم وخودان هێز بیت سینگێ خو دەربێخیت و هێزا خۆ نیشا بدەت دێ بێژن ئەڤە وەکی هەسپێ فالە، یان ژی گۆتنەکا مەزنا هەیە دبێــژیــت، سیارێ هەسپێ
خەلکی هەرێ پەیایە، یانکو دەمێ تۆ کارەکی بهیڤیا خەلکیڤە یان کەسەکیڤە بکەی ئەو کارێ تە ناگەهیتە چ ئارمانجان.

گورگ:
ب هشیاری و شارەزایی و زیرەکی تێتە نیاسین، دەمێ پێشمەرگێن پارتیزان پەیدا دبوون، ناڤێ وان
نەدئینان ژبەر ئاژانسێن دەولەتێ و دگوتنێ گورگێن چیا، چونکی ئەوی ژی ئەڤ خەسلەتە لێ بوون.
لناڤ چیا و شکەفتا ژیانا خۆ دەرباز دکر. یان ژی ئێک بخۆ یێ خراب بایە و بکێر خۆ نەهاتبا دابێژن گورگێ دەولەتا خۆیە، هەروەسا ئەگەر ئێک د خەما چ نەبایە دابێــژن وەکی گورگێ باران دیتیە، یان ژی دەمێ ئێکی چەند ئارێشە بسەری بێن بەلێ چ کاریگەریێ لێ نەکەن دشێت ژ هەمی ئاستەنگان دەرباز بیت، دێ بێژن ئەگەر گورک دخەما بارانێ
با دابۆخۆ کەپەنەکی چێکەت، هەروەسا دەمێ ئێک لدویڤ تشتەکی دبەزیت و نەگەهیتێ ماندیبوونا وی یا بێ مفا بیت، دێ بێژن هەما هەر خۆ ماندی بکە
باوەرکە گازیا دویف گورگی یە، چونکی هندی تۆ گازی بکەیە گورگی دێ هەر رەڤیت و دویرکەڤیت گورگێ دەڤ بخوین، بۆ وی کەسی تێتە گوتن یێ کو چ تشتێ ب دەست بکەڤیت وێران بکەت، چونکی گورگ دەمێ پەزەکی یان هەر تشتەکی
بخوت خوینا وی دمینتە بدەڤێ ویڤە، ڤێجا هار تر لێ تێت دبێژن یێ بوویە گورگێ دەڤ بخوین، هەر وەسا ئەگەر گەلەک یێ بشەنس بیت هەمی تشت دبەرژەوەندیا ویدا بێن، دێ بێژن )ق.و…. ( مێگورگێ دبەریکا وی دایە، من بکار ئینا چونکی د جڤاکا مەدا گەلەک تێتە بکار ئینان .

تاژی:
گــیــانــەوەرەک سڤک و الوازە بــۆ بـــەزێ و نێچیرپێکرنێ بکار تێت بتایبەتی ل دەشتێ، هەر کێریشکەکا ببینیت قــورتــال بوونا وێ کارەکێ بساناهی نینە، ڤێجا تێتە بکارئینان دەمێ تۆ هەول ددەی کارەکی بئێکی بدەیە کرن بەلێ ئەو ناخوازیت وی کاری ئەنجام بدەت، ڤێجا دی بیژن تاژی بزۆری نێچیرێ ناکەت .ل دەڤەرا دەشتا سلێڤانەیان میناکەکا دی ژی بکاردئینن، دبێژن ئێک هەبوو ناڤێ وی تەهو (تاهر) بوو، وی تاژیەک ههبوو دەمێ دبرە دەشتێ نێچیرا کێریشکا، هەر کێریشکەکا دیتبا لدویڤ دبەزی و هەرگاڤەکا گرتبا، ئێکسەر کێریشک دخوار بۆ نێچیرڤانی نەدئینا، بەلێ یا دروست ئەوە دەمێ تاژی کێریشکێ دگریت دڤێت بۆ خودانێ خۆ بینیت، وێ تاژیێ ئەو نەدکر . ڤێجا رۆژەکێ تەهوی تاژیا خۆ گرت و لدور بەژنا وێ راوەستا بداران، تاژیا رەبەن ژی خۆ ژ دەستێن تەهوی قورتال کر، رەڤی و چو جارەکادی نەزڤری، ژبەر هندێ دەمێ تشتەک دچیت و نەزڤریت دێ بێژن یا بۆیە تاژیا تەهوی .

قوربەشک:
وەسا دیارە گیانەوەرەکێ گەلەک قایمە ئانکو چەند گورز لێدابان هەر هاژێ نەدبوو، ڤێجا دەمێ مرۆڤەک چەند بێتە قوتان و لێدان هەروەکی چنە دابێژن دێ بێژی قوربەشکە دخەما قوتانێ نینە .

بەرخ:
دگوتنە کچێن زارۆک بەرخک ژبەر جوانی و نازکیێ، دایک دابێژیت کا وەرە بەرخکا دەیکا خۆ یان ژی بۆ کورێن زاروک ژی دهاتە بکار ئینان باب دابێژیت بەرخکێ بابێ چەندێ زیرەکە لڤێرێ نێــرو مێ ئێک بۆ کــوری یێ دن بۆ کچێ دهاتە بکارئینان، یان ژی دەمێ کەسەک یان زارۆکەک دوو سەرچاوێن خوارنێ هەبان حالێ وی باش ببا دا بێژن بەرخێ بەر دوو ماکایە، هندەکان جاران دەما میهەک دزا بەرخێ وێ مربا دا بەرخێ میهەکا دی جار جار ئینن داننە بن دا شیرێ وێ بخوت یانکو ژ دوو میهان (پەزان) شیر دخوار دا هشک نەبیت و هەر شیر هاتبا گوهانێت وێ .

کارخەزال:
دیسان بۆ کچان دهاتە بکارئینان ژبەر جوانی و شوخ و شەنگیێ، گەلەک ناڤێن کچان هەنە ژبەر
جوانیێ و نازکیێ ناڤێ وان کرینە خەزال. خەزالا رۆژێ و پشیکا شەڤێ، ئەڤە بۆ وان تێتە بکارئینان یێن برۆژ زیرەک وهەمی کارێن خۆ ئەنجام ددەن بێی کو کێماسیەکێ بهێلن. بشەڤ ژی بۆ هەڤژینێ خۆ گەلەکا دلوڤان و گرێدایی بیت، ل پەیوەندیێن سوزداریێ لگەل هەڤژێنێ خۆ وەکی پشیکا مالوفی بیت.

خفش، قاز، مێکەو، کەڤوک:
دیــســان بــۆ جوانیێ تێنە بکارئینان، ئەڤ رەنگڤەدانە دگەلەک سترانێن فولکوریدا هەنە، دەمێ چاڤێن کچەکێ دجوان بن دێ بێژن بەرێ خو بدێ چاڤێن وێ وەکی چاڤێن مێکەوێنە، یان ژی کچەک زێدە جوان وسپەهی بیت دێ بیژن وەکی خفشا خەزالانە .
یان ژی دەمــێ کچەکا شوخ و شەنگ برێڤە دچیت، رێڤەچوونکا جوان و نازک، دێ بێژن مەشا وێ وەکی مەشا قازێ یە .دگەلەک ستران و لاوژێن کوردیدا ناڤێ کەڤوکێ بۆ جوانی و شوخ و شەنگیێ هاتیە بکار ئینان .

شێر:
بۆ وێرەکیێ و زیرەکیێ تێتە بکارئینان، دێ بێژن پێشمەرگەی وەکی شێرو پلنگان بەرسیگێ دوژمنی گرت، یان ژی ئەگەر کەسەک ژن بیت یان مێر زیره ک و قەهرەمان بیت دێ بێژن شێر شێرە چ ژنە چ مێرە (ژ گوتنێن مەزنان) . هەروەسا دبێژن شێر ژ بیشا خالس نابن (بیشە جهێ شێر لێ دمینیت) مەرەم ژێ لهەر جهەکی مێرچاک پەیدا دبن .

پلنگ:
بۆمێرانیێ و نەترسیێ بکار تێت، هەروەسا دەمێ ئێک گەلەک بهێرس دکەڤیت ناڤ چاڤێن وی دبنە گرێ ژ تۆرەبوونێ دێ بێژن ناڤ چاڤێن وی وەکی یێن پلنگی یێن لێ هاتین .

بەران:
بۆ زیرەکی و مێرانیێ بکار تێت وەکی دبێژن فالن کــەس وەکــی بەرانەکی لسەرێ مەیدانێ راوەستای بوو لهیڤیا شەری، یان ژی ئەگەر ئێک یێ وێرەک بیت دێ بێژن وەکی بەرانی سینگێ خۆ دەرئێخستبوو، یان ژی هندەک جاران بۆ وان مروڤێن دفن مەزن د بیژن ئەڤە یێ دفن بەرانە. یانژی گەلەک جاران دشەراندا پەسنێن ئێکی دکەن دێ بیژن وەکی بەرانێ چار گورچکە.

تەیر:
تەیرێ نێچیرێ نیکلێ وی یێ خوارە (گوتنا مەزنان)، مــەرەم ژێ ئەوە ئەگەر ئێک کارەکی بکەت و تۆ یێ پشت راست بی کو ئەو کەس نەشێت وی کاری ئەنجام بدەت، دێ بێژن تەیرێ نێچیرێ نکلێ (دمێ) وی خوارە، ئانکو نەشێت وی کاری ئەنجام بدەت، یان ئەگەر ئێک یێ هندێ نەبیت لگەل تە بیت دێ بێژنێ مامو تۆ نە تەیرێ رەفا منی، یانکو ئەم لگەل ئێک ناگونجین، هەروەسا دەمێ ئێک یێ بێچارە و بێ دەسەالت بیت بەلێ هەمی کارێن وی برێڤە دچــن، دێ بێــژن تەیرێ کورە خودێ هێلینا وی چێدکەت .

بۆلبۆل:
بۆ دەنگ خۆشیێ تێتە بگار ئینان دەمێ ئێک یێ دەنگ خۆش بیت دێ بێژن دەنگێ وی وەکی یێ بۆلبۆلیە.

وەردەک (سونەک):
بۆ وان کچان تێتە بکارئینان دەمێ گەلەک جوان و شوخۆ و شەنگ برێڤە دچن، دێ بێژن مەشا وێ وەکی مەشا وەردەکانە (مەشوەردەک)، یان ژی دەمێ ئێک دخەما چ نەبیت هەما چ بێژیێ بۆ وی خەم نەبیت دێ بێژن وەکی وەردەکێ یە تەر نابیت، یانکو وەردەک دناڤ ئاڤێدا تەرنابیت (هندەک ژی بۆ قازێ ڤێ پەیڤێ بکار دئینن).

مریشک:
بۆ گێژاتی و نەوێرەکیێ بکارتێت. دێ بێژن هندێ نەوێرەکە وەکی مریشکێیە، یان ژێ دبێژن مریشکا مەیە هێکا بۆ خەلکی دکەت، مەرەم ژێ ئەوە تشتەک یێ تە بیت، بەلێ کارێ وی بۆ ئێکێ دی بیت، چ مفای نەگەهینتە تە، یان دێ بێژن یان مریشک بە هێکا بکە یان ژی دیکل بە بانگ بدە .

حاجی رەشک:
بۆ پیروزیێ تێتە بکار ئینان، ئەڤ بالندە لدەمەکێ سالێ بتنێ دیارە پشتی دەمەکی بەرزە دبیت لدویڤ باوەریا هندەکان ئەڤ بالندەیە دچیتە مەککەهێ، رەنگە وەسا نەبیت ژی ژبەر هندێ دبێژن بالندەکێ پیروزە دەمێ هێلینێن خۆ ژ تەقنێ ببەرساپیتکێن خانیێن گوندانڤە چێدکەن نابیت زیانێ بگەهیننێ.

کیسەلە:
بۆ هێدی برێڤە چوونێ بکار تێت، دەمێ ئێک درەنگ بگەهیتە ژڤانەکی دێ بێژن ما تۆ بکیسەلەی هاتی، کیسەلێ مالا خۆ سڤورێ خەلکی، ئانکو بخۆ تەمبەلە و نەشێت چ کارا بکەت بەلێ بۆ خەلکی وەکــی سڤورەیە هندێ سڤک وشولکەرە. لناڤ کــوردان دبێــژن کیسەلە مرۆڤ بوو بەلێ خودێ خفسا لێ کری، چونکی بازرگانی دکر، بکودێ مەزن دکڕی و بکودێ بچیک دفروت، ئەڤە ژی گونەهەکا مەزنە لەوما خــودێ ئەو کرە کیسەلە .ئەڤی کیسەلەی چ فس کر، ئەڤە بۆ هندێ بکار تێت دەمێ کەسەک ئاخافتنەکا ژ خو مەزنتر بێژیت ئانکو دویر بیت ژ شیانێت خۆ .

پەپیک:
بۆ رەبەنی و پەریشانیێ بکار تێت، ئەگەر ئێک گەلەک بێ دەنگ وکێم بزاڤ بیت زیانێ نەگەهینتە کەسێ، دێ بێژن وەکی پەپیکانه.

تیتیک:
بۆ بێکەسی و بتنێ بوونێ .
پەز (مەڕ):
بۆ سەرنەرمی و بێدەنگیێ (مسکین) بکارتێت، دێ بێژن فالن كهس وەکی میهێیە، یان ژی دەمێ هندەک دچنە رێیەکێ یێن دی دبینن هەما ئەوژی کێش دبنە دویف، دێ بێژن ئەڤە وەکی پەزێ سپینە هەما ئێک چوو، یێن دی دا دویڤ نزانن بۆکیڤەیە.
یان ژی هندەک جاران دەمێ ئێک کارەکی دکەت بەلێ بتنێ زەوقێ وی لێنادەت وی کاری ئەنجام بدەت بەلێ ئەگەر کومەک بیت دێ پتر حەزا وی کاری هەبیت، ڤێجا دێ بێژن پەز ب بۆشاتی دچەرن.

چێل:
بۆ قەلەوی وکەلواشێ مەزن هەروەسا هندەک جاران بۆ گەلەک خوارنێ ژی بکار تێت، دێ بێژن بەرێ خۆ بدێ هندی چێلەکێ یە یان ژی هندی چێلەکێ دخۆت، ئەڤ گیانەوەرە بۆ مێرو ژنان تێتە بکار ئینان، یان ژی دەمێ ئێک هندەک جلکان دکەتە بەرخۆ دبێ فەسال و نەجوان بن یان مەزن یان بچیک بن ژ بەژن و بالا وی نەئێن دێ بێژن بەرێ خۆ بدێ وەکی زینێ ل چێلێ کری، یان ژی دەمێ دبێژن چێل دوتن و کەزوان کەلوتن و لاوژە گۆتن، مەرەم ژێ ئەوە تۆ نەشێی چەند کارەکا پێکڤە بکەی، مەزن دبێژن چێلەکا ترو، گارانەکێ ترو دکەت، ئەڤە تێتە وێ واتەیێ کەسەک وەسا بیت خودان رەوشتێن نەباش بیت بکێر چ کاران نەئێت، ڤێجا بکەڤیتە لگەل کێ وی ژی یان وێ کومێ وەکی خۆ لێ دکەت.

چیال زەر:
دەمێ ئێک کارەکی دکەت ل داویێ وی کاری هەمیێ تێک بدەت، دێ بێژن عەلو وەکی چێال زەرە کارێ خۆ دکەت و دیماهیکێ پێنەکێ لێ ددەت.

گا:
بۆ مەزنیێ گرسیێ (عەسابی) بکارتێت، یان ژی دەمێ ئێک بتەمەن مەزن بیت لگەل زارۆکا بیت یان یاریا لگەل بکەت دێ بێژن بەرێ خو بدێ گایێ ناڤ گولکا، یان ئێک دناڤ کومەکێدا یان مالباتەکێدا مەزنێ وان بیت هندەک کارێن نەدرێدا بکەت دێ بێژن خەتا خوار ژگایێ پیرە، یان ژی دەمێ تۆ گەلەک شیرەتا ل ئێکی بکەی بەلێ چ دناڤ سەرێ ویدا نەچیتە خوار دێ بێژن هەر بلویلێ بۆ گایی بێژە، ما گا دکەت و گا دخوت، ئانکو دەمێ ئێک کارەکی دکەت بەرهەمێ وی کاری ئەو بتنێ بخۆت و کەسێ دی مفای ژێ نەبینیت دێ بێژنێ ما گا دکەت گا دخوت، هەروەسا بۆ هێزێ ژی بکار تینن دێ بێژن وەکی گایێ جووتیە .

گایێ ئەرزێ:
دبێژن لگوندێ ئەرزێ لدەڤەرا دوسکیا گایەک هەبوو پیر ببوو و ددان ددەڤیدا نەمابوون، خودانێ وی دڤیا بفروشیت، ل سەردەمێن بەرێ ژی بکڕێن گیانەوەران ل گوندان دگــەریــان و هەمی تشت دکڕین، هەر بکڕەکێ هاتبا بەرێ خۆ ددا دەڤێ وی گایی، دا بینیت گەلەکێ پیر بووی بکێر چ نائێت، نەدکڕی و دچوو، ڤێجا ئەو گا وەسا فێر ببوو هەر کەسەکێ نێزیک ببا دەڤێ خۆ ڤە دکر و یا ژ ویڤە یێ هاتی سەحکەتە ددانێن وی .

یێ لهیڤیا فریێ گایی:
ئەڤ گوتنە بۆ وێ یەکێ تێتە بکار ئینان دەمێ کەسەک چاڤەریێ تشتەکی بیت بەلێ هاتنا وی نە کارەکێ بساناهی بیت دێ بێژنێ یێ لهیڤیا فریێ گایی، خویایە کو فری ژ گایێ چێنابیت .
حێشتر (ل باکور دبیژنێ دەڤە)
بۆ نەرێک و پێکیا لەشێ وێ بکار تێت) گوتە حێشتری بۆچی پشتا تە نەراستە، گوتێ ما چ جهێ من یێ راستە تاکو پشتا من یا راست بیت( یان ژی ئێک گەلەکێ بلند و مەزن بیت دێ بێژن بەرێ خۆ بدێ دێ بێژی حێشترە .

کمکمە:
دەمێ ئێک یێ رەش و الواز و کرێت بیت دێ بێژن ئەڤ چ کمکمەیە خۆ دلەرزینت و ژ وێڤە تێت، یان ژی دەمێ ئێک نڤێژێ بلەز دکەت دێ بێژن وەکی کمکمەی نڤێژێ دکەت دەمێ کمکمە دراوەستیت بلەز هەر سەرێ خۆ نزم دکەت و بلند دکەت ژبەر هندێ وە دبیژن.

چیچک:
د بێژن ئەگەر هەمی چیچکا هژیر خوار بان چ بۆ خودانی نەدمان) گوتنا مەزنان(، مەرەم ژێ ئەوە کەسەک نەشێت هەمی جورێن کارا بکەت، یان ژی کارەک هەیە بتنێ هندەک کەسێن تایبەت دزانــن، لەوما دبێژن ئەگەر هەمی چیچکا هژیر خوار بان چ بۆ خودانی نەدمان، یان ژی دەمێ ئێک گەلەک بێ دەنگ وهێمن بیت چ زیانێ نەگەهینتە کەسێ دێ بێژن وەکی چێچکا بەهشتێیە .

چیچکا ویتۆیتانی:
دەمــێ ئێــک کــارەکــی بکەت زیانەکا مەزن بگەهینتە خۆ و هندەکێن دەورو بەر، ئانکو ئەو زیان نە بۆ وی بتنێ بیت، دێ بێژن چیچکا ویتۆیتانی تەمالا خۆ خرابکر یا مەژی لسەر دانی .

مەیمینک:
ئەڤە دیارە دەمێ ئێک ژن بیت یان مێر گەلەک کرێت و رویەکێ نەجوان هەبیت دێ بێژن بەرێ خۆ ب دێ کا چ جوداهی دناڤبەرا وی (وێ) و مەیمینکێدا هەیە ، بۆ مێرو ژنان تێتە بکارئینان.

شرکاکە:
بالندەکێ گەلەک جوانە، رەنگێن بالکێش دپەرێن ویدا هەنە، دەمێ مرۆڤەک گەلەک زیرەک و شارەزا بیت، دێ بێژن وەکی شرکاکێیه، ئەڤ بالندە ژی هەمی دەمێن سالێ نینە بۆ دەمەکی تێت وبەرزە دبیت، پتر ل پایزێ تێتە ناڤ وێ بەهشتێ، یانژی دەمێ مرۆڤەک وەسا باخڤیت تۆ دئاخافتنا وی نەگەهی دێ بێژن ماتۆ شرکاکەی کەس دئاخافتنێن تە ناگەهیت .

کوند:
بۆ بەخترەشیێ بکار تێت، بەرێ ل ناڤ گوندا دەمــێ کوندی دخواند بەر دهاڤێژتنێ ژ گوندی دەردئێخست، چونکی دوێ باوەرێدا بوون هاتنا کوندی بۆ ناڤ گوندان نیشانێن هندێنە کو دێ کەسەک ژ ڤی گوندی مریت. هــەروەســا دەمێ جهەکی کەس لێ نەما بێ دەنگ ببا دگوتن: دێ بێژی کوندی یا لێ خواندی، ئەڤە وێ واتەیێ ددەت کو بالندەکێ بەخترەشە .

رویڤی:
گەلەک گۆتن و سەرهاتی لسەر ریڤی هەنە، کەسەکێ فێلباز بیت کــارو کریارێن وی ئەوبن فێلبازیا ل خەلکی بکەت، دێ بێژن تۆ چ ریڤی، یان ژی ئێک چ جارا نەکەڤیتە چ ئارێشا هەمی دەما خۆ قورتال بکەت، دێ بێژن ئەڤە نەریڤیێ چ تەلهانە، یان دێ بێژن کوریا وی یا د حەفت تەلهادا قەتیای هەروەسا دبێژن رێڤیێ دەشتێ و ریڤیێ زوزانا، ئانکو ئێکی ل دەشتێ شارەزا بیت دێ بێژن وەکی ریڤیێ دەشتێ یە، یێ دن ل زوزانا شارەزا بیت دێ بێژن وەکی ریڤیێ زۆزانا یە . دبێژن جارەکێ ریڤیێ دەشتێ و ریڤیێ زۆزانا گەهشتنە ئێک یێ زۆزانا گوتە ریڤیێ دەشتێ تۆ چەندا دزانی (مەرەم ژێ فێلبازیا) گوت ئەز هزارا دزانم، یێ دەشتێ پرسیار ژیێ زۆزانا کر گوتێ تۆ چەندا دزانی گوتێ ئەز بەس ئێکێ دزانم، هەردو پێکڤە کەتنە رێکەکێ و چوون، وان هند دیت شێرەک د وان تشقلی و کەتە دریا واندا، ریڤیێ زوزانا گوتە یێ دەشتێ دێ ژ کەرەما خۆ ئێک ژوان هزارێن تۆ دزانی بکار بینە مە ژ پەنجێن ڤی شێری دەرباز بکە، ریڤیێ دەشتێ گوتێ باوەرکە هەمی ژ بیرا من چوون، ریڤیێ زۆزانــا گوتێ ئەو ئێکا بتنێ یا ئەز دزانم دێ بکار ئینم، دەمێ شێر نێزیک بۆوی، ریڤیێ زۆزانــا گوتێ دێ وەرە ئەمێ لتە دگەرین، شێری گوتێ هەوە خێرە بۆچی ل من دگەرن، شێری ژی د دلێ خۆدا دگوت ئەڤە خۆش فراڤینە، ریڤی گۆتێ: باوەرکە تێشکێن مە یێن تێکەل بۆین ئەم نزانین ژێک جودا بکەین، ڤێجا هەکە تە هاریکاریا مە کربا مە تێشکێن خو ژێک جودا کربان، دا گەلەک سوپاسیا تە کەین، شێری ددلێ خۆدا گوت نوکە ئەز ڤان بخوم ما دێ چەوا زانم تێشکێن وان لکیڤەنە، هەما یا قەنج ئەوە لگەل وان بچم دێ جهێ وان ژی زانم و وانژی هەمیا خۆم، کەتنە بەریکا شێری هەتا چووینە بەر دەرێ کونێ گوتە شێری تۆ لڤێرێ بە دا بچین تێشکا بینینە دەرێ، ریڤی هەردو چوونە ژۆر شێر ما لبەر دەرێ کونێ، پشتی چەندەکێ ریڤی هاتە بەر دەرێ کونێ گوتە شێری هەما هەرە مە ژێک جودا کرن، هندی شێر ما لهیڤیا وان دەرنەکەتن، شێری زانی فێل لێ هاتە کرن، بێهیڤی بوو و چوو.
یان ژی دەمێ ئێک نەشێت کارەکێ بچیک بکەت دەست دهاڤێتە کارەکی مەزنتر، دێ بێژن ریڤی نەچوو دکونێڤە زەنگلەک بسەرێ کوریا خۆ ڤەکر، یانژی دێ بێژن دەڤێ رویڤی نەدگەهشتە تری گوت یێ ترشە، ئەڤە تێتە وێ واتەیێ دەمێ ئێک نەشێت تشتەکی بدەست خۆ ڤە بینیت ڤێجا نەکامیا وی تشتی دکەت و خراب لسەر دئاخڤیت. یان دابێژن ریڤی گوت من نەهاڤێنە دکولکێ مریشکاڤە، دێ نیکال لسەرێ من دەن.

مار:
دەمێ مروڤەک یێ بێ دەنگ و هەژار تێتە پێش چاڤ بەلێ گەلەک پالن و فێلبازی لدەف هەبن دێ بێژن ئەڤە وەکی مارێ بن گلگلەیە، هەروەسا مار وەکی دوژمن و نەیار تێتە گوتن بتایبەتی کورەمار.
وەکی ئێک جهێ باوەریێ نەبیت دێ بێژن تۆ چ کورەماری، هەروەسا بۆ پەسنێن کەزیێن کچێن شوخ و شەنگ بکار تینن، دێ بێژن کەزیێن بێریڤانێ وەکی دوو رەشماران شوربووینە سەر مالن، یان ژی ئێک زیانەکێ بگەهینتە ئێکی، ببیتە ئەگەرێ هندێ کو چ پێتڤیێن ژیانێ ددەستێن ویدا نەمابن دێ بێژیت ئەز کرمە برایێ ماری، یان دێ بێژیت ما ئەز مارم بئاخێ بژیم یان ژی هندەک جاران دەمێ ئێک ل گەل تە بژیت کو تۆ بزانی ژبلی زیانێ چ تشتێ دی ژێ چێنابیت، دێ بێژن ما ئێک ماری لمالا خۆ خودان دکەت، یان ژی بۆهندێ تێتە بکار ئینان دەمێ ئێک مرۆڤەک نەچاک بیت بەلێ شیانێن وی نەهندبن بشێت گەلەک زیانێ بگەهینتە دەوروبەرێن خۆ، لەوما دبێژن خودێ ماری دبینیت لەوما دەست و پێن وی کرینە دزکدا.
هندەک جاران دبێژن: یێ ماری گەستی ژ وەریسی دترسیت، ئانکو یێ ماری پێڤەدای یان لەقەک لێدایی، دەمێ قەت وەریسکەکی ژی دبینیت ژێ دترسیت، ڤێجا ئەڤە تێتە وێ واتەیێ دەمێ سەربۆرەک بسەر ئێکیدا هاتبیت زیان گەهاندبنێ پاشی هەر میناکەکا وەسا بێتە رێکا وی دبیتە جهێ ترسێ. یان ژی دێ بێژن هەتا مار راست نەبیت ناچیتە دکونێڤە، مەرەم ژێ ئــەوە مروڤەک هەتا رەوشــت وکریارێن خو راست نەکەت، نەشێت سەرەدەریێ لگەل خەلکی بکەت. ب گوتنێن خوەش مار ژ کونێ ئینادەر، ئەڤە خویایە کو مار زمانێ مروڤان تیناگەهیت، بەلێ لسەر وان مروڤان تێت دەمێ ئێک هەول ددەت بگوتنێن نەرم و خوەش ئێکێ ل هەلوێستێن خۆ یێن ئاسێ بینتە خوار.
گەلەک جاران ژی دەمێ ئێک گەفا ل ئێکی دکەت دێ بێژتێ دێ وەل تەکەم مار دبن زکێ تەرا نەچیت، مەرەم ژێ ئەوە دێ ل عەردی پەحن کەت ب قوتان و لێدانێ .
مار بتە ڤەدەت بناسێن تەنە، مەرەم ژێ ئەوە ئەگەر کەسەک گەلەک ل بەلا و کێشا بگەریت، ڤێجا وەسا دده نە خوەیا کرن، هەر تشتەکێ بێتە سەرێ وی ئەو ب خۆ ئەگەرێ وێ یەکێ یە .

لەگلەگە:
بۆکەسێن رەق و هشک و گەلەک لاواز یان ژی گەلەک جاران ئێک گەفا ل ئێکی دکەت دێ بێژیتێ دێ تە کەمە لەگلەگە )ئەڤ گوتنە نەگەلەکا کەڤنە(. مەرەم ژێ ئەوە نەهێلیت نە لدەشتێ نە لچیای چ ب دەست وی بکەڤیت بۆ ژیانا وی، پاشی رەق و هشک ببیت ژ برسادا .

کەر:
بۆ بێئاقلیێ و نەزانیێ بکارتێت. دێ بێژن بەرێ خۆ بدە ڤی مروڤی کەرەکێ دروستە، مەرەم ژێ گەلەکێ نەزانە یان ژی دێ بێــژن وەکــی کەرێ گارانێیە، یان ئەگەر مرۆڤەک بکێر چ کارا نەئێت دێ بێژن وەکی کەرێ پشت کرمیە، یان ژی دەمێ مروڤەک گەلەکێ نەراوەستایی بیت دی بێژن بــەرێ خو بدێ وەکــی کــەرێ حنشەری زر زرا ویە) حنشەری یانکو هارو نەراوەستایی.( هەروەسا دەمێ ئێک گەلەک زیرەک و هەمی جورێن کارا بکەت ماندی نەبیت دێ بێژن ئەڤە کەرێ شولی یە، یان ژی دەمێ ئێک یێ دەست تەنگ بیت و لهیڤیا ژیانەکا باشتر بیت دێ بێژن کەرو نەمرە هەتا قیڤار) کەربەشک ( شین دبیت، هندەک جاران ژی دبێژن مفایێ گاڤانی سیاربینا کەرانە ئانکو دەمێ ئێک کارەکی دکەت بتنێ ژ تشەکی مفایەکێ کێم دگەهیتێ گەلەک ماندیبوونا وی بێ سود بیت، هەروەسا دەمێ مروڤەک لدویڤ تشتەکی بچیت ئەو دوێ هزرێدا بیت کو دێ مفایەک باش گەهیتێ بەلێ تشتەک نە باش تێتە رێکا وی، دێ بێژن لدویڤ بێهنا کەبابا چوو بسەر داخکرنا کەرا هەلبوو، هەروەسا دەمێ ئێک هندەک جلکێن بێ سەروبەر و کەشەفرێت دکەتە بەرخو دێ بێژن بەرێ خو بدێ وەکی کەرێ پالی دسەردا هاتی یە، یان ژی دێ بێژن کەرێ گوڕی خۆ ب کەرێ گوڕی دخورینیت، مەرەم ژێ ئەوە، دەمێ دوکەسێن فێلباز و بێ رەوشت هەول بدەن ئێک فێلبازیەکێ ل یێ دی بکەت.
دبێژن ئەگەر کەر لرێکەکێ کەت جارەکا دی ل وێ رێکێ ناچیت. ئەڤە بۆ وان مروڤان بکارتێت دەمێ چەوتیەکێ دکەن بەلێ لسەر هەمان رێک بەردەوام بن و دکەڤنە هەمان چەوتیێ. کەری ل دەف کەری گرێدەن دێ تڕ و فسا ژ ئێک فێر بن، ئەڤە بۆ وێ یەکێ تێتە گوتن دەمێ دوو مرۆڤ دبنە تێکەلی ئێک، ل دویماهیێ دێ وەکی ئێک لێ ئێن دبۆارێ کریاراندا گەلەک تیتاالن ژێک فێر دبن. سوفیێ رەمەزانێ وەکی کەرێ لگارانێ )گوتنا مەزنان (، بۆ وان کەسان تێتە بکارئینان ئەوێن هەمی مەهێن سالێ دویر بن ژ رۆژی و نڤێژا بەلێ مەها رەمەزانێ رۆژیا دگرن و نڤێژا دکەن ڤێ گوتنێ لسەر دبیژن .
نەشیا کەری هلددا پالیێ، ئەڤە بۆ هندێ تێتە گوتن دەمێ ئێک بەرامبەری کەسەکێ دی یێ بێچارەو نەوێرەک بیت، بەلێ بچیت زیانێ ژ تشتەکێ دی بگەهینتێ کو چ دەسەالت نەبیت دێ ڤێ گوتنێ لسەر بێژن .نەعەورێ گڕگڕی، نەمێرێ تڕتڕی، نەکەرێ زڕزڕی، مــەرەم ژێ ئــەوە، ئــەو مرۆڤێن گەلەک پەسنێن خو دکەن نەشێن چ کاران ئەنجام بدەن .
هندەک جاران دەمێ ئێک کارەکی دکەت بەلێ بستۆیێ ئێکێ دی رادەت دێ بێژن دەوسا کەرێیە، کریارا پەرێیە . ئەگەر تۆ کاروکوکێ ئێکی باش بکەی، دەستەکێ شەل و شەپکێن مەرەزی بکەیە بەر، بەلێ ئەو ژ رەوشت و هەلس و کەوتێن خۆ بکێر چ نەئێت دێ بێژن چەند تۆ زینی ل کەری بکەی نابیتە هەسپ.

ماکەر:
دەمی ئێکی چ مێرانی و زیرەکی ژێ چێنەبیت هەرێ سەر شور بیت دێ بێژن بەرێ خو بدێ وەکی ماکەرا گوهشورە، هەروەسا گەلەک جاران بۆ شکاندنا ژنان ژی تێتە بکارئینان دەمێ نەخودان رەوشتەک باش بن .