سه‌لمان نهێلي
كیومەرس كو د ئاڤێستایێ دا ب (گەییەهمەرت : gaiamareta) هاتیە و ناڤەكێ لێكدراوە و پێك هاتیە ژ دوو پەیڤێن (گیان + مرن) و ڕامانا وێ یا دروست گیانێ مرنێ دهێت، ب دیتنا (ئێحسان نوری) كیومەرس ژ دوو بەشێن ((گاب)) ب زمانێ فارسی گاو ئانكو ((گا)) و ((مرد)) ئانكو زەلام پێكهاتیە و دبێژیت گرنگیا (گای) ل جەم ئاریان د ئاستەكێ وەسا مەزن و پیروز دا بوویە تا وی ڕادەی د پەڕتووكا مەزهەبی یا ئاریان دا هاتیە كو گا و مروڤ پێكڤە هاتینە ئافراندن.
دهێتە گۆتن ژ ئاڤا كیومەرس (مەشی و مەشیانە) هاتینە دروست كرن كو د ئاڤێستایێ دا وەكو ئێكەمین دوو مروڤ كو هەمان (ئادەم و حەوا) دهێنە هەژمارتن، ب شێوەیەكێ گشتی كیومەرس و مەشی و مەشیانە وەكو هێمایێن دروست بوون و ب ئافراندنا مروڤی دهێنە نیاسین و د ڤەگێڕانێن (مزدەسینان و مێژوویا ئیسلامی و شاهنامێ) دا، ئەو سەروچاڤ خودان زاڕۆك و نەڤی و نڤش بووینە كو هەر وارگەهەك دهێتە پالدان ب ناڤێ ئێك ژ وان و د دوو پەرتووكێن پەهلەوی دا (بنهوشن) و (دینكرت) كیومەرس و مەشی و مەشیانە وەكو ئێكەمین هێمایێن ئافراندنا مرۆڤی دهێنە دانان.
د پەڕتووكا پەهلەوی یا (بنهوشن)ێ د وەرزێ (15) دا و ل دور مەشی و مەشیانە دا هاتیە: مەشیك و مەشیانە پشتی خوارنا ئێكەمین زاڕۆكێ خۆ شەش جێمك ئیناینە سەر دونیایێ كو هەر جێمكەك ژ وان كچەك و كۆڕەك بوون و وان كچ و كۆڕان هەڤژینی پێكئینایە و هەر ئێك ژ وان خێزانان هەتا (50) سالیێ زاڕۆك ئینایە سەر دونیایێ و دەمێ ژیێ وان بوویە سەد سال ئەوان ل دونیایێ بار كریە، هەر ئێك ژ وان شەش جێمكان، جێمكەك هەبوو كو ناڤێ كۆڕی (سیامەگ) و ناڤێ كچێ ( نەشاگ – nasag) بوو، و ژ وان هەر دووان جێمكەكێ دی چێبوو كو ناڤێ كۆڕی(ئیشان فەرواگ) و ناڤێ كچێ(فەررەواگەشین ) بوو، ژ وان هەر دووان ژی پازدە جێمك هاتن و هەر ئێك ژ وان جێمكان چەندین مروڤێن دی ئیناینە دونیایێ و ئەو مروڤ ب شێوێ قەبیلەیان ژێك جودا بووینە و ژێك دویركەڤتینە بتنێ شەش هۆز و قەبیلە ل جهێ خۆ ماینە، جێمكەك ژ وان شەش جێمكان (تاز و تازگ) بوون كو كوچبار بووینە دەشتا (تازیگێ) و جێمكەكێ دی ( هوشەنگ و گوزەك)ن، كو ئیرانی ژ نڤشێ وانن.
دناڤبەرا وان قەبیلە و هۆزێن جیاواز دا، قەبیلەك هەبوو كو ل دەڤەرا (سولیگان) ئاكنجی بوون و هۆزەكا دی ل دەڤەرا (ئانیران) (مەبەست ژێ ئیران نینە) و هندەك هۆزێن دی ل دەڤەرا سینێ (چینا نوكە) و هندەك ل دەڤەرا (داهێ – day) و هندەكێن دی ل وەلاتێ (سەنەد- هندستانا نوكە) و بڤی ڕەنگی نیشتەجێیێن هەفت كێشوەران ژ ڤەڕێژا (فەرواگ و سیامەگ و مەشیك)ن.
هەروەسا د پەڕتۆكا (دینكرت) دا، د پشكا (8) و د وەرزێ ئێكێ دا هاتیە: پشتی (مەشیگ و مەشیانە)، سیامەگ هاتیە دونیایێ و ڤەڕێژا وان دابەش بووینە ل سەر هەفت كێشوەرێن دونیایێ هەر وەكو (ئاهورەمەزدا) دانای وەسا ئەو مروڤ بەربەلاڤە بوون و زێدەبوون و ژێك جودا بوون و ژێك دویر كەفتن و دابەشبوونا كێشوەران ژی هەر ب هەما ڕەنگ بوویە.
هندەك ژ ڤەكولەران بزاڤ یا كری كو لایەنێ مێژوویی یێ ئەفسانە و داستانێن (كیومەرس، سیامەگ، هوشەنگ، جەمشید) بێخنە بەر ڤەكولینێ ژ بەركو لێكچوونەك یاهەی دناڤبەرا ڤان مرۆڤێن ئەفسانەیی و كەسایەتیێن مێژوویی، بەلێ د وی بیاڤی دا گەلەك جاران تووشی شاشیێن مەزن دبن.
هندەك ژ ڤەكولەران بزاڤ یا كری كو لایەنێ مێژوویی یێ ئەفسانە و داستانێن (كیومەرس، سیامەگ، هوشەنگ، جەمشید) بێخنە بەر ڤەكولینێ ژ بەر كو لێكچوونەك یا هەی دناڤبەرا ڤان مروڤێن ئەفسانەیی و كەسایەتیێن مێژوویی، بەلێ د وی بیاڤی دا گەلەك جاران تووشی شاشیێن مەزن دبن ژ بەر هندێ ژی هەر ئەڤ شاشیە بووینە ئەگەر هەر نەتەوەیەك ژ نەتەوەیێن جیاواز وان مروڤێن ئەفسانەیی و وان ستێرێن مێژوویی ب ملكێ خۆ بزانن و بێخنە بسەر خۆڤە، ژ بەر لێكچوونا مروڤەكێ ئەفسانەیی و ستێرەكا مێژوویی یا وی نەتەوەی، بەلێ پا مروڤین ئەفسانەیی زێدەتر گرێدایی مێژوویا كەڤنارن بتایبەتی ژی ل دەڤەرێن ئیران و هندستانێ و نەیێن چوارچووڤە كرینە ژ بۆ چ نەتەوەیان ژ وان پالەوانان ژی ئەم دێ ئاماژێ دەینە (كیومەرس و هوشەنگ و سیامەگ.)
د مێژوویا ئیسلامێ دا لێكچوونەك یا هەی دناڤبەرا كەسانێن ئایینی و كەسانێن ئەفسانەیی بۆ نموونە: سلێمان پێغەمبەر ل بەرامبەر جەمشید، زولقەرنەین دگەل ئەسكەندەر، زەردەشت دگەل حەزرەتێ ئیبراهیم و هەر لسەر ڤی بنیاتی ئێحسان نوری دبێژیت:كو سیامەگ و هوشەنگ ژ شاهێن گۆتینە كو ل دوماهیا چەرخێ بیست و حەفتێ بەری زایینی دگەل ئەكەدیان كەڤتینە د شەڕی دا و گۆتیان سەركردێ خۆ ژ دەست دا، دیسان دەستنڤێسەك كو ژ نەڤیێ (نارامسین شاه – 2711 – 2688 ب ز ) پاشڤە مایه و بدەست كەڤتیه تێدا هاتیە كۆ ناڤێ سەركردێ گۆتیان د وی شەڕی دا (شێڕلەك) بوویە و ب ئێخسیری كەڤتیە دناڤ دەستێن ئەكەدیان دا، د وی شەڕی دا هێرشكەر گۆتی بووینە هەر چەندە سەركردێ خۆ ژی ژ دەست دا بوو بەلێ دەست ل هێرشێن خۆ بەرنەدان هەتا شیای بابل بێخنە لژێر دەستهەلاتا خۆڤە، و ئەو سەركردێ گۆتیان كو ناڤێ وی (شێڕلەك ) بوو دناڤ ستران و موزیكێ دا ناڤێ وی هاتیە گۆهارتن ژ بۆ (شێرلەپ- چەنگێ شێری) و هێدی هێدی هاتیە گۆهارتن ژ بۆ (سیامەگ) و د پڕانیا زاراڤان دا گەلەك جاران پێتا (س) جهێ پیتا (ش) و پیتا (ی) ل جهێ پیتا (ر) و پیتا (م) جهێ پیتا (ل) دگریت.
هۆشەنگ: پشتی مرنا بابێ خۆ سیامەگی دەستهەلات گرتیە دەست و شیا تولا بابێ خۆ ژ ئەكەدیان ڤەكەت و د ئاڤێستایێ دا ناڤێ وی ب (هەئوشەییەنگەهەه) هاتیە كو هەر لدویڤ ئاڤێستایێ هۆشەنگ ل چیایێ هەرایێ كو هەمان چیایێ (ئەلبورز)ە هاتیە و لدویڤ پەرتووكا (حماسە سرایی در ایران،ل412) هەوراز یان ئەڤراز هەمان پەیڤا (ئەلبورز)ە، و ئەڤ پەیڤه ژ بۆ جهێن بلند دهێتە گۆتن و ئەم ب زاراڤێ خۆ یێ كورمانجی یا ژوری ژی دبێژین (ئەڤرازی) د ئاڤێستایێ دا هاتیە هۆشەنگ ل چیایێ ئەلبورزێ سەد هەسپ و هزار گاڕەش و دەهـ هزار میهـ ژ بۆ خوداوەند (ئاناهیتا) كرینە قوربانی دا كۆ ئەو خۆداوەند هۆشەنگی بسەر مروڤ و ئەجنەیان بسەر بێخیت و دهێتە گۆتن خوداوەند (ئاناهیتا) لدویڤ دلێ هۆشەنگ هێز دایێ و بسەرئێخست.
هۆشەنگ بو ماوێ چل سالان فەرمانڕەوا بوو و لدویڤ دەستنڤێسێن ئایینێ پەهلەوی دناڤبەرا سالێن (6283-6243 ب ز) دەستهەلات د دەستان دا بوویە، ئەو ناڤ گەلەك وەكی ناڤێ (ئیكش هۆش)ێ شاهێ گۆتیان بوو و د هندەك ژێدەرێن مێژوویی یێن وەكی (تەبەری) و پەرتوكا (تاریخ گزیدە بلعمی) دا و (مروج الذهب و معادن الجوهر، ملل التواریخ، سنن ملوك الارض) هندەك بابەت ل دور هۆشەنگ هاتینە باس كرن بەلێ تەبەری و مەسعودی دبێژن هۆشەنگ ژ نێزیكێن (ئادەم)ە (س)، بەلێ هۆشەنگ ژ وان ناڤێن هەرە جوانێن كوردی یە كو د ناڤ كوردان دا ب ڕەنگێن جۆدا جودا هاتیە گۆتن بتایبەتی ل دەڤەرا موكریان دبێژن (شەنگە یان شەنگ) كۆ ڕامانا وی ئانكو كۆڕكێ جوان و بسەروبەر و بەژن بلند.
تەهمورەس: د شاهناما فێردەوسی دا پشتی هۆشەنگ باس ل تەهمورەس هاتیە كرن ئەو كەسایەتیەك بوو كو دگەل (دیڤان – دێوان) و (ئاكوانان) شەڕ كریە و هەژمارەكا زور ژ وان دێوان دەستەسەركرینە و بەند كرینە ژ بەرهندێ ژی دبێژنێ (تەهمورەسێ دێوبەند) ئێك ژ داهێنانێن وی یێن گرنگ ئەو بۆ كو وی ڕستنا هریێ و چنینا جاجمكا فێری مروڤایەتیێ كریە بەلێ ل دور نەژادێ تەهمورس مێژوونڤێس د هەڤڕا نینن و د پڕانیا ژێدەرێن ئیسلامی و پەهلەوی دا جیاوازیەك یا تێدا هەی بەلێ (ئێحسان نوری) تەهمورەس ب ئێك ژ شاهێن گۆتی لقەلەم ددەت.
بەلێ لدویڤ ژێدەرێن مێژوویی بەرنیاسترین شاهێ گۆتیان (ئانرینداپزیر) بوو كو سنورێن فەرمانڕەواییا وی گەلەك یا بەرفرەه بوو و پڕانیا كار و ڕەفتارێن وی وەكی یێن (تەهمورەس) بوون و ناڤێن وان ژی ژێ د نێزیك بوون و دەستەواژەیا (داپزیر) د سترانان دا دگەل بورینا دەمی بوویە (دپژ) (دمز) (تەهمز) و پاشێ بوویە تەهمورەس و ناڤێ وی د ئاڤێستایی دا ب (تەخمە ئوروپە) و نازناڤێ وی ژی ب (ئەزینەوەنت) هاتیە و لدویڤدا هاتیە گهورین ژ بۆ (زیناوەند) كو ڕامانا پەیڤا زیناوەند دبیتە چەكدار و ڕامانا پەیڤا (تەخەم) ئانكو مروڤێ بهێز و زورمەند و پەیڤا (ئازینە) واتە ئاسن كو نوكە ژی ئەم وێ پەیڤێ بكار دئینین و دبێژین(ئاسن، هاسن).
هەر نەتەوەیەك ب ڕەنگەكی باس ل توفانا نوح دكەت و نوح ب ئێك ژ خوە دزانن و هەر نەتەوەیەك دبێژیت توفانا نوح یا لسەر ئەردێ مە ڕابووی، بەلێ پڕانیا بەلگەیان لسەر وێ چەندێ دكوكن كۆ ئەو بویەرا گرنگ لسەر ئەردێ گۆتیان (كوردان) ڕوی دایە، چونكی گۆتی ئێكەمین ئاكنجیێن زاگروسێنە.
لدویڤ هندەك ژێدەران (تەهمورەس) ئێكەمین فەرمانڕەوا بوویە ل دونیایێ و دبێژن تەهمورەس هەمان (نوح) پێغەمبەرە (س)، و لدور توفانا نوحی ژی گەلەك تیور و باسێن جودا هەنە و هەر نەتەوەیەك ب ڕەنگەكی باس ل توفانا نوح دكەت و نوح ب ئێك ژ خوە دزانن و هەر نەتەوەیەك دبێژیت توفانا نوح یا لسەر ئەردێ مە ڕابووی، بەلێ پڕانیا بەلگەیان لسەر وێ چەندێ دكوكن كۆ ئەو بویەرا گرنگ لسەر ئەردێ گۆتیان (كوردان) ڕوی دایە، چونكی گۆتی ئێكەمین ئاكنجیێن زاگروسێنە و هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی (ئێحسان نوری) د پەڕتووكا(ریشە نژاد كرد ) دا دبێژیت :”تا ڕادەیەكێ باش ئەم دشێین بێژین كو پێغەمبەر (نوح) هەمان شاهێ گۆتیان بوو كو ناڤێ وی (زیوكید) بوو “، بەلێ د بەلگەنامەیێن سومەری ژی دا و بتایبەتی ئەوێن باسێ توفانا نوح دكەن هاتیە كو نوح پێغەمبەر هەمان (زیوكید)ە، و دبێژنە دەڤەرا كەڤنارا گۆتیان (زێیێ كویە) و ئەو خەلكێ گۆتی یێ ل وێ دەڤەرێ دژیان ل سەر دەمێ ئاشوریان دگۆتنە وی خەلكی (زیكرتو) و ژ بەر كو توفان ژ وارگەهێ گۆتیان ڕاببوو، نوح پێغەمبەر هەمان (زیوكید)ە، و سەركردە و پێغەمبەرێ وان كورد بوویە، بەلێ د پەڕتۆكێن پیرۆزێن ئەسمانی ژی دا لدور توفانا نوح (س) ئێك ڕاستی یا هەی ئەو ژی ئەوە كۆ كەشتیا نوح لدویڤ قورئانێ ل چیایێ (جودی) و لدویڤ ئینجیلێ ل چیایێ (ئارارات) سەكنیە، هەلبەت هەردووك ئێك چیانە و چیایێ جودی ژ پەیڤا (گۆتی) هاتیە كو كوردن و ژ بەر ڤان بەلگە و گەلەك بەلگەیێن دی د شیان دا هەیە بهێتە گۆتن كو نوح پێغەمبەر (س) د بنیات دا كوردە و گۆتیە ژ گۆتیێن ئاكنجیێن زاگروسێ هەروەكی چاوا كیومەرس و تەهمورەس ژی كوردن.
فڕەیدون: ل دەمێن دووماهیێ یێن دەستهەلاتا زوحاكی فڕەیدونێ كوردێ كۆڕێ ئابتینێ كورد ژ دایك بوویە و دایكا فرەیدون، دا كو كۆڕێ خۆ ژ زوحاكی و دویڤەلانكێن وی بپارێزیت كۆڕێ خۆ ڤەدگەڕینیتە دەڤەرا وان یا ڕەسەن، بابێ فڕەیدون (ئابتینێ كورد) بدەستێن ڕەشەكێن زوحاكی هاتە كۆشتن دایكا فڕەیدونی كۆڕێ خۆ ئەمانەتی گاڤانەكێ كر(دروست وەكو چێڕوكا موسی و دایكا وی دەمێ ژ تڕسا فیرعەونی زاڕوكێ خۆ بەردایە د ڕویباری دا). ( د چێڕوكا فڕەیدون دا ئەو چێلا ب شیرێ وێ فڕەیدون هاتیە مەزن كرن ب (دایێ) هاتیە ئانكو دایك (بنێرە شاهناما فێردەوسی). بەلێ دەمێ زوحاك و دویڤەلانكێن وی ب جهێ فڕەیدونی كەڤتین لەشكەرێ خۆ هنارت، داكو ئەوی زاڕۆكێ بچویك بۆ زوحاكی بینن، بەلێ بەر وەخت دایكا وی پێ حەسیا بوو و بەری لەشكەر بگەهیتە كۆڕێ وێ ئەوێ كۆڕێ خو ڤەگوهاستە جهەكێ نەدیار و بڤی ڕەنگی فڕەیدون ژ زوحاكی و لەشكەرێ وی دهێتە پاراستن، بەلێ لەشكەرێ زوحاكی دلوڤانی ب وێ چێلێ نەبر ئەوا شیر ددا فڕەیدونی و ئەو چێل سەرژێكر.
وەكی چاوا كاوەیێ ئاسنگەر كەرب و نەڤیان ژ زوحاكی ڕاكربوو و ڕۆحا تولڤەكرنێ د گیان و سەرێ وی دا بوو، ئاها ب وی ڕەنگی فڕەیدونی تولڤەكرن كرە د سەرێ خۆ دا بەلێ نەبتنێ تولڤەكرنا بابێ خۆ بەلكو تەنانەت تولڤەكرنا وێ چێلێ ئەوا بو وی بوویە دایك و بشیرێ وێ مەزن بووی، د ئەنجام دا هەردووان پێكڤە زوحاك ژ ناڤبر بەلێ كاوەیێ ئاسنگەر فڕەیدون كرە فەرمانڕەوا و دەمێ زوحاك هاتیە ئێخسیر كرن فەرمان دا كو وی ببەنە سەرێ چیایێ نەهاوەند و ئەو ل وێرێ ب بزمار و زنجیران هەلاویست و لدویڤ فەرمانا فڕەیدونی دڤیابا زوحاكێ خوینمێژ و كەلتورێ خوینڕشتنێ و كەرب و نەڤیانێ نەمینیت لەومان ئەو بدووماهیك ئینا و ل نهالەكا وی چیای بن ئاخ كر.
فڕەیدونی سێ كۆڕ هەبوون (ئیرەج، سەلم، تور) و كچێن شاهێ یەمەنێ بوونە هەڤژینێن كوِڕێن وی و فڕەیدون وارگەهێ خۆ و ئەو وارێ لبن دەستهەلاتا ویڤە بسەر كۆڕێن خۆ دا دابەش كر و وارێ (توڕان) ڕادەستی كۆڕێ خۆ (تور) كر و وارگەهێ ئیرانێ ڕادەستی كۆڕێ خۆ (ئیرەج)كر و وارگەهێ ڕۆمێ ڕادەستی كۆڕێ خو (سەلم) كر، بەلێ هەر دوو كۆڕێن فڕەیدون (سەلم و تور) ژ وێ دابەشكرنێ د ڕازی نەبوون، چۆنكی د دیتنا واندا بابێ وان پلەیەكا مەزنتر دایە برایێ وان (ئیرەج) و هزرا ژناڤبرنا برایێ وان چوو د سەرێ واندا و ب بەهانەكێ برایێ خۆ ڤەخواندە لدەڤ خۆ دا كۆ ژناڤ ببەن بەلێ دەمێ برایێ وان (ئیرەج) د مەبەستا وان گەهەشتی هیڤی ژێ كرن كو وێ تاوانێ دگەلدا نەكەن و د بەرامبەر دا ئەو یێ بەرهەڤە هەمی وارگەهێ لبن دەستێ ویڤە پێشكێشی برایێن خۆ بكەت، بەلێ برایێن وی دلوڤانی پێ نەبر و سەرێ وی لهنداڤی تەشتەكێ بڕی و ژ بۆ بابێ خۆ فڕەیدونی هنارت و دەمێ چاڤێن بابێ وی ب سەرێ كۆڕێ وی یێ بڕی كەڤتی هند كرە گری وەكو (یەعقوب) پێغەمبەر (س) ده‌مى ڕۆناهیا چاڤێن خۆ ژ دەست دای، بەلێ ئیرەجی كچەكا جوان و بەژن بلند هەبوو و لسەر داخوازیا فڕەیدونی نەڤیا وی شوی ب (پێشەنگ)ی كر، و پشتی سالەكێ پێشەنگی كۆڕەك بوو و ناڤێ وی كرە (مەنوچێهر)، مەنوچێهری مەزن بوو و شارەزاییەكا باش پەیدا كر د هونەرێن جەنگی دا و ڕاهێنانێن گران دیتن و ب فەرمانا باپیرێ خۆ فڕەیدونی هاتە ڕاسپاردن كو تولا (ئیرەجی) ژ هەر دوو كورێن وی (تور و سلم) ڤەكەت، د ماوەیەكێ كورت دا شیا هێزێن هەردووكان ژناڤ ببەت و سەرێ هەردووكان بڕین و ژ بۆ فڕەیدونی هنارتن، پشتی فڕەیدونی وەفات كری مەنوچێهر بۆ فەرمانڕەوایێ بێ هەڤڕكێ ئیرانا وی سەردەمی.
فڕەیدون كو د (ڤیدایێ) دا ب (تورائی تەنە) و د ئاڤێستایێ دا ب ( ترائیتون) هاتیە، بەلێ د دەستنڤێسێن پەهلەوی دا ناڤێ وی (فەریتون)ە، و د وەرزێ سەرهاتیێن فڕەیدون و كارێن وی یێن پالەوانانە دا (یەسن ها) و (یەشت ها) و (ڤەندیدا) و د نڤیسینێن پەهلەوی دا و بتایبەتی د (بوندهۆشن) و (مینویا خێرەد) دا ب ڕۆنی و ئاشكەرایی چاوانیا بدووماهی ئینانا زوحاكی لسەر دەستێ فڕەیدونی و چەند داستانێن دی یێن وی هاتینە باس كرن .
ذبیح الله د لاپەرێن 46هەتا 694 د پەرتووكا خۆ دا یا بناڤێ (حماسە سرای در ایران)، ب هویری باس ل فڕەیدون دكەت و دبێژیت: هندەك ژ جەژنان ڤەدگەڕن بۆ سەردەمێ فڕەیدونی ژ وان جەژنا (موهرێگان) كو ئێكە ژ مەزنترین جەژنێن میللی و ئایینی یێن ئیرانێ كو وەكو جەژنا نەوروزێ یا پیروزە ئەڤ جەژنە ل ڕۆژا (21/تیرمەهێ) دهێتە گێران وەكو جەژنا سەركەڤتنا فرەیدون بسەر زوحاكی، دیسان جەژنا (دارمەزنان) كو دكەڤیتە شەڤا (16 چریا ئێكێ) ئەو جەژن ژی ڤەدگەڕیت بۆ سەردەمێ فڕەیدونی.
(موریێ) بەری زێدەتر ژ سەد و پێنجی سالان دنڤیسیت كو ل ڕۆژا (31تەباخێ) خەلكێ دەڤەرا دەماوەندێ ب هەلكەفتا بیرئانینا سەركەڤتنا ئیرانیان بسەر زولم و ستەمێ ڤێ ڕۆژێ وەكو جەژن ساخ دكەنەڤە و موریێ دبێژیت ناڤێ وێ جەژنێ (جەژنا كوردی)یە، ئەڤ ناڤە بخۆ بەلگەیەكە كو ئاكنجیێن دەڤەرا دەماوەندێ بابكالكێن خۆ ب كورد دزانن و ئەو جەژن ژ بابكالكێن وان ژ بۆ وان ماینە كو د هندەك ژ وان ڤەكولینێن دا ل دور كوردان هاتینە كرن ئاماژە ب وێ خالێ هاتیە دان، بەلێ سەبارەت جەژنا نەوروزێ ژی ئەو بویەر یا دناڤ خاكا كوردان دا هاتیە ڕوی دان (علی اصغر شمیم همدانی) د پەرتووكا خۆ دا ئەوا بناڤێ (كردستان) باس ل جەژنەكێ دكەت كو جەژنا تولهەلدانێ یە و وێ جەژنێ ژی گرێددەت ب سەردەمێ فڕەیدون ڤە، دیسان دناڤ كوردێن باكورێ ئیرانێ ژی دا، جەژنەكا بناڤێ (جەژنا كوردی) یا هەی كو ب هندەك ڕێ و ڕەسمێن تایبەت دهێتە ساخ كرن هەر ب هەلكەفتا سەركەڤتنا بسەر زوحاكی دا.
ل باكورێ كوردستانێ ژی ئەو جەژن بۆ ڕامانا تولهەلدانێ دهێتە ساخ كرن ( شاپوڕێ ئێكێ) د ئێك ژ وان نڤیسینێن ل پاش خۆ ڕا هێلاین ل دەڤەرا (حاجی ئاباد) باسێ وێ جەژنێ دكەت و دبێژیت: ” ئەز مەزدا پەرەستم، ئەزم هورموز شاپورێ ئێزدی، ژ نەژادێ شاهێ ئیرانێ و ئانیرانێ و ئەڤ جەژنا تولهەلدانێ هوزێن كورمانج باشتر ساخ دكەنەڤە ” لێ ب هەر ڕەنگێ هەیی بیت ئەو جەژن دناڤ كوردان دا دهێتە ساخ ڤەكرن وەك جەژنا تولڤەكرنێ ژ زوحاكی .(كلیم الله توحدی) د پشكا (فڕەیدونێ كورد) دا، دەمێ شاهنامێ شڕۆڤە دكەت دبێژیت: شڕۆڤەكەرێن سەردەمێ قاجاریان (فڕەیدونێ كورد) ب (فڕەیدونێ گورد) بناڤ كریە كو ئەڤ چەندە ژی ستەمەكە ژ كورد و ناڤێ فڕەیدونی دهێتە كرن ژ بەر كو پاشگرێ (گورد) نازناڤەكێ بچویك بوو ددانە ل پال شەڕڤانێ پلە سێ د لەشكەری دا بەلێ د شاهنامێ دا دەمێ فڕەیدون پرسیارا نەژادێ خۆ ژ دایكا خۆ دكەتن دایكا وی ب ڤی ڕەنگی بەرسڤا وی ددەت و دبێژیتێ:
تو بشناس كز مرز ایران زمین یكی مرد بود نام او ابتین
ز تهمورس كرد بودش نژاد پدر بر پدر همی داشت یاد
واتە دبێژیتێ تو بزانە و بنیاسە كو ل وارگەهێ ئیرانێ زەلامەك هەبوو كو ناڤێ وی ئابتین بوو، ژ نڤشێ تەهمورەسێ كورد بوو و باب و باپیرێن وی ژی ئێك لدویڤ ئێكێ فەرمانرەوا و پاشا بوون.
زور ب ڕۆن و ئاشكەرایی باس ل نەژادێ وی دكەتن بەلێ بیرمەندێن سەردەمێ قاجاریان دەمێ دەستكاری د شاهنامێ دا كری ل جیاتی پەیڤا (كرد) دەستەواژا (گرد) بكار ئینایە، چونكی ل سەردەمێ قاجاریان كوردكوژی تشتەكێ ئاسایی بوویە، بەلگەیەكێ دی ل دور ڤێ چەندێ ئەوە دەمێ (عمر خیام) باسێ كوپیا ڕەسەن یا شاهنامێ دكەتن ئەوا هێشتا دەستكاری تێدا نەهاتی كرن و د نەوروزنامێ دا دبێژیت : دەمێ فڕەیدونێ كورد زوحاك ئێخسیر كری ئیران ژ فیتنێ ڕزگار كر” (ئێحسان نوری) د ڤەكولینەكا زانستی دا كو وێ ڤەكولینێ پشتبەستن ل سەر ڤەكولینێن زانستی یێن ڕۆژهەلاتناس و ئیرانناسان دا كریە و لدویڤ نڤێسارێن كەڤنارێن زەردەشتی و پەهلەویان دیار كریە كو فڕەیدون هەمان (فرورتیش)ە، كو ئێكەمین شاهێ دەولەتا ماد بوو، و دبێژیت مێژوو نڤێسێن ڕۆژئاڤایی دیار كریە كو ئازاد كرنا باژێڕێ نەینەوا لسەر دەستێ فڕەیدون بوویە، چونكی لدویڤ گۆتنا (هێرودیت) فڕەیدون ئێكەم هێرشا خۆ بریە لسەر وەلاتێ ئاشۆر و د ئێك ژ هێرشان دا ژ بۆ وەلاتێ ئاشور ل سالا (653ب ز) وەفات كریە و دهێتە گۆتن كو گورێ وی یێ ل كوردستانێ و د ئێك ژ شكەفتان ڤە هاتیە ڤەشارتن، خودێ ژێ ڕازی (رەشید یاسەمی) دنڤیسیت كو لدویڤ ڤەكولینێن زانا و ڤەكولەران گوڕێ فڕەیدون دكەڤیتە ژ ئێك ژ ڤان دەڤەران:
ل كرمانشاهێ ل نێزیك نڤیسینا (ئانوبانینی) پادشاهێ لولوئییان.
ل نێزیك بێستون.
ل باكورێ شارەزور.
ل باشورێ دەریاچا ئورمیێ (ڕەزایێ).
ئەردەشیرێ بابەكان: لدویڤ ئەو بەلگەنامەیێن لبەر دەست باپیرێ وی (ساسان) ژ هۆزا (شەبانكار)ا، كوردە كو نوكە ناڤێ گوندەكییە ل دەڤەرا جوانڕو ل مەریوانێ و خەلكێ وی گوندی خۆ ژ هۆزا (شەبانكارە) لقەلەم ددەن، بەلێ پشكەكا دی یا شەبانكاران ل دەوروبەرێن كرمانشاه و ماهیدەشتێ دژین. بابێ ئەدەشیری ژ هۆزا ( بازرەنگی) یا كوردە كو ئەو هۆز ل دەڤەرا فارس دیار بوون و بۆ ماوەیەكێ فەرمانڕەوایێن ئیرانێ بوون، بەلێ هەر دوو مێژوو نڤێسان تەبەری و ئیبن ئەسیر دەمێ باس ل نامەیا (ئوردوڤانێ پێنجێ)دكەن دەمێ ئەو نامە لپێش چاڤێن خەلكەكێ هاتیە خواندن ، دبێژن تێدا هاتیە:” تو ئەی ئەو كەسێ تە پێ خۆ ل بەڕكا خۆ درێژتر لێ كری و مرن بەرەڤ خوڤە ڤەخواندی ، ئەی ئەو كەسێ ژ نڤشێ كوردان ئەوێ تو د كوینێ كوردی ڤە مەزن و پەروەردە بووی كێ ماف و دەرفەت دایە تە تۆ تاجا فەرمانڕەواییێ دانیە لسەر سەرێ خۆ ” .
بەهرامێ چوبین: ئێكە ژ پالەوانێن دی یێن كورد كو ل سەر دەستێ خوسرو پەرویز شكەستن ئینای و خویشكا وی یا بناڤێ (كوردێ) كو لدویڤ ژێدەران شێرەژنەكا ژێهاتی بوو و پالەوانا شەڕێ ل بەرامبەر (تەبەركێ) چینی بوو كو تێدا شیای سەردارێ چینێ بكوژیت، و ئاموژگاری ل برایێن خۆ دكرن و هەر دەم ئەو ژ هندێ دپاراستن كو كەسەكێ شەڕانگیز بیت، بەلێ برایێ وێ بەهرامی گوهێ خو نەددایێ هەتا سەرێ خۆ تێبری، ذبيح الله د پەرتوكا خۆ دا (كوردێ) ب ئێكەمین ژنا زانا و پێگەهەشتی و ژیرمەند و وەلات دوست و پالەوان و وێرەك دایە نیاسین كو وەك چەڤەنگ و سیمبولا هەمی سیفەتێن جوان و بەرز و بلند لقەلەم دایە.
ژێدەر:
المسعودي – مروج الذهب و معادن الجوهر /ج2.
احسان نوری – ریشە نژاد كرد و پیوستگی ان .
ذبيح الله صف – حماسە سرای در ایران.
علی أصغر شمیم همداني – كردستان.
حكیم الله توحدي – حركت تاریخی كرد بە خراسان.
فردوسی، شاهنامە فردوسی،ج1.
الثعالبي – غرر أخبار ملوك الفرس.
حمد الله مستوفي – تاریخ گزیدە .
