پۆرترێت خۆدیكا ده‌روونییه
هه‌ر ئێكی ژ مه ئاسته‌كێ دیتنێ و مه‌ودایه‌كێ هزركرنێ یێ جودا هه‌یه
محسن عەبدلڕەحمان
“چه‌ند دیتن به‌رفره‌هبیت ده‌ربڕین به‌رته‌نگبیت” ئه‌ڤ ده‌سته‌واژه‌یا ناڤدارا سوفیگه‌ریێ، ده‌ربڕینی ژ ئاستێ هزریێ كه‌سه‌كی دكه‌ت، وه‌كو ب كوردی دبێژین ده‌نگێ بلند ژ داهۆلا ڤالا دهێت، نه ژ ده‌سته‌جۆهنی، نها ئه‌م یێ لدوور كه‌سه‌كی د په‌یڤین گۆتنا سوفیگه‌ریێ ل سه‌ر بجهدهێت، ئه‌و مرۆڤێ خودان سه‌ربۆر و هێزا نه‌په‌نه، هۆنه‌رمه‌نده‌كێ پێشه‌نگێ ناوازه ب هۆنه‌رێ خۆ به‌رنیاس، ئه‌وێ ب باوه‌ری ره‌نگ ژبو ده‌ربڕینێ ژ خه‌مێن ملله‌تێ خۆ هه‌لگرتین و رێكا خۆ ل ئیشك و گۆریشكێن ژیارێ و چه‌پ و وه‌رچه‌رخانێن رویدانان ب مكۆڕی ڤه‌كری، د كاودانه‌كیدا كو رێك یا ڤه‌كری و ڤه‌وژارتی نه‌بوو، به‌لكو یا پڕی كه‌ند و كۆڕ، ستری و ته‌مباڤ بوو، ژبلی گه‌له‌ك ئاسته‌نگ و تیك و ده‌رزێن ده‌ستكرد، گه‌له‌ك ئاسایی بوو، ستار علی وه‌كو گه‌له‌كا ئاراسته‌یا راست به‌رزه‌كربا، لێ ب نه‌رمه ره‌نگه‌كێ خۆ ره‌شه خه‌مێن ملله‌تێ خۆ ره‌نگزكرن، دا ببیته ئێك ژ هۆنه‌رمه‌ندێن پێگیرێن په‌یام و وێنە و رەوشا مرۆڤێ كورد ئاراسته‌ی جیهانێ كری.
كارێن هۆنه‌ریێن هۆنه‌رمه‌ند ستار عه‌لی بۆ سێ پشكا دابه‌شدبن (مونتیڤ پۆرترێت و تابلۆ).
هۆنه‌رمه‌ندێ فره‌نسی (پاول سیزان 1839- 1906) دبێژیت: (گۆپیتكا هه‌می هۆنه‌ری د نیگاركرنا دیمێ مرۆڤیدایه.)
(پۆرترێت) په‌یڤه‌كه د بنه‌یاتدا ژ فره‌نسیێ هاتییه، رامانا ئه‌ڤێ په‌یڤێ (شێوه‌یێ كه‌سه‌كێ ده‌ستنیشانكرییه) پۆرترێت بۆ ئاماژه‌كرنێیه بۆ كاره‌كێ هۆنه‌ری و به‌رفره‌هییا جیهانا پۆرترێتێ، ئه‌ڤه كه‌سه‌كێ گریكییه یان شاعره‌كێ چه‌رخێن ناڤه‌راسته، شاهه‌كه یان زارڤه‌كه‌ره‌كێ سینه‌مایێ ژ چه‌رخێ بیستێیه، د ناڤ ڤانادا دشێین قڕالێن چینێ و فیرعه‌ونێن مسرێ و كه‌یخسره‌وێن كوردان و زارۆكێن ژ ئینگلته‌ره، سه‌رۆكێن ده‌وله‌تێن هه‌ڤچه‌رخ و خانمێن ژ جڤاكێن هه‌می چه‌رخان، تاكو هۆنه‌رمه‌ندێن ئه‌و بخۆ ڤان پۆرترێتان چێدكه‌ن ببینین، هۆسا پۆرترێت وه‌كو په‌یڤ ب ناڤه‌رۆك و ئاماژه‌یێن خۆ بۆ ده‌رڤه‌ی موزه‌خانه‌یان به‌رفره‌هبوویه، دا ل جیهانا وێژه‌یی و ل هه‌ر جهێ سالۆخه‌تدانا كه‌سه‌كێ كو ناڤه‌ندا كاری بیت ده‌نگڤه‌ده‌ت، د چه‌رخێ شازدێدا رێزبه‌ندییه‌ك بۆ گرنگییا نیگار و داتاشینێ (الرسم والنحت)، ئینا بابه‌تێن دینیێن ئه‌فسانه‌یی گوپیتكا په‌یسكێ گرت، د دویڤدا هۆنه‌رێ پۆرترێتی پاشی دیمه‌نێن ژیانا رۆژانه، د دویڤدا سرۆشت، پاشی نیگارێن گیانه‌وه‌ران و دووماهیێ سرۆشتێ بێده‌نگ – مت- .
ئه‌گه‌ر هۆنه‌رێ پۆرترێتی ژ به‌لگه‌كرنا شێوه‌یێ كه‌سێ نیگاركری كربا، دا لدووماهیێ ل ته‌نیشت سرۆشتێ مت هێتن. لێ ئه‌و هۆنه‌ره‌كه د ناڤدا ده‌ربڕین ژ پایه و گرنگی و خه‌مخۆری و سرۆشتێ كه‌سێ نیگاركری دكه‌ت، تا دگه‌هیته ره‌وشا وی یا ده‌روونی، ئه‌ڤێ شاكارییه‌ك مه‌زن و بزاڤه‌ك هزری یا به‌رچاڤ پێدڤێت.
هۆنه‌رێ پۆرترێتی بئێكجاری جودایه ژ گرته‌ك بله‌ز و خۆبه‌خۆ ئه‌وا نوینه‌راتییا رۆخسارێ كه‌سه‌كی دكه‌ت. ناڤكا ئێكێ بۆ هۆنه‌رێ پۆرترێتی ڤه‌دگه‌ڕیته مسرا فیرعه‌ونی ل هزارا سێیێ پێش زایینێ، پالده‌رێ نیگارێ پۆرترێتی یان داتاشینا وی ئه‌و باوه‌رییا دینی بوو، ب دوبارە ڤه‌گه‌ڕیانا ژیانی پشتی مرنێ، مینا په‌یكه‌رێ نیڤیێ نه‌فه‌رتیتی و ماسكێ توت عه‌نخ ئامونی، هه‌روه‌سا د هزارا سێیێدا ل دۆلا دوو رویباران – میزوپۆتامیا- په‌یكه‌رێن مرۆڤان یێن به‌ری و داری و كانزایی دیاربوون، ب مه‌به‌ستا به‌لگه‌كرنا رویدان و كه‌ساتیێن گرنگ، له‌ورا گه‌له‌ك ژ نیگارێن دێم و داتاشییان ل گۆڕستانان هاتنه ڤه‌دیتن.
ب پۆرترێتێ خۆیه‌تی هۆنه‌رمه‌ند پتر خۆ دنیاسیت، هۆنه‌رمه‌ندێ ئه‌لـمانی (ئالبریخت دورێر 1471- 1528) ل ژیێ سێزده سالیێ ئێك ژ كه‌ڤنترین تابلۆیێن پۆرترێتێ خۆیه‌تی نیگاركرییه، و ل سه‌ر ده‌مێ شه‌رگه‌ها رابوونه‌ڤه‌یێ (رینساسێ) هه‌ر ئێك ژ مایكل ئه‌نجلو و رافائیلی وێنه‌یێن خۆ هاڤێتنه ناڤ تابلۆیێن دیواری یێن دینی و مێژوویێ.
پۆرترێن یان ژیاننامه: (رامبرانت 1606-1669)، ژ زارۆكینی تا پیریێ پتری چل جاران د چل تابلۆیاندا خۆ نیگاركرییه و هه‌یه یێ ژماره‌یێ بۆ نۆت جاران زێده‌دكه‌ت، د پێشاندانا ڤان تابلۆیاندا ب ئێكجار بینه‌ر دبینیت، ئه‌و گوهۆڕینێن ب سه‌ر ژیان و گێول و ده‌روونێ نیگاركێشیدا هاتین. هه‌مان تشت ل سه‌ر هۆله‌ندییه‌كێ دی بجهدهێت، ئه‌و ژی ڤان كوخ ئه‌وێ 43 جاران خۆ نیگاركری، كو بكێردهێت ببیته بابه‌تێ خواندنه‌ك ده‌روونناسی، ئه‌وژی ئه‌وی هند رۆخسارێ خۆیێ ڤه‌نه‌گۆهاستییه، هندی خۆیه‌تی و شله‌ژانی – توتر- و هه‌ست و گیانێ خۆ نیگاركری، هه‌كو ئه‌و روونشتی دا خۆ نیگاربكه‌ت، وه‌كو وی كه‌سییه یێ ل سه‌ر ته‌ختێ دانپێدانی روونشتی، ناڤخۆیا خۆ ڤه‌دكولیت دا ب لێدانا ره‌نگان ل سه‌ر په‌رۆكی سه‌رئاڤبكه‌ت. ئه‌و كه‌سێ ل ڤێ پۆرترێتێ بنێریت، پێدڤی ب گه‌له‌ك ژیریێ نابیت دا بزانیت ئه‌و یێ ل پێش مرۆڤه‌كێ ئالۆز و كێشه‌دار یان هنگافتی.
و لدووماهیێ دیاردبیت كو دراڤ مه‌زنترین مۆزه‌خانه‌یه بۆ پۆرترێتێن كه‌ساتیێن مێژوویی، هندی پارێ كانزاییه ژ زێر و زیڤی ئه‌وێ به‌رهنگاری ژه‌نگارێ دبیت، باشترین ئالاڤه هاریكارییا مه دكه‌ت، دا بزانین كا شێوه‌یێ كه‌یخسره‌و و شاهـ و قرالان، یێ چاوابوو.
بده‌ستكاری ژ (مجلة القافلة، العدد4، مجلد 69، يوليو/ اغسطس 2020، ص90)
2020
ل په‌ی ئه‌ڤا بوری ئه‌گه‌ر ل ئه‌ڤان پۆرترێتێن كه‌سوكیێن ستار عه‌لی بخۆ، خۆ نیگارکرین بنێرین، دبیت ب شێوه‌یه‌كێ باش ژ رۆخساری وی دێ ره‌وشا وی یا ده‌روونی ژ شه‌پرزه‌یی، بێزاری، زڤێری و تنگژین، بەرەڤ ئارامی و تەناهییەک رێژەیی هاتییە گەهۆڕین، بۆ مه بینه‌ران دیاربیت. ئه‌ڤه وه‌كو وی دیاركری، ل سالا 1983ێ، ئەو قۆناخا شەرێ ئیراق و ئیرانێ بوو، راستە بارێ ئابووری یێ جێگیربوو، لێ بۆ هۆنەرمەندەک وەکو ستاری رویدان و رەوشێ دخوینیت و پێشبینییا پاشەرۆژێ دکەت، ئەو پۆرترێتێ ل سالا 1983
یێ نیگارکری رەوشا وی، وەکو تاکەکێ کورد، دەربڕینە ژ رەوشا گشتی! کو رەشبینی و نەرۆهنی ل ئاسۆیا دیتنا دیارە.
پشتی دەهـ سالان ئەڤ پۆرترێتێ دی ب قەلەمێ رساسی ل سەر کارتونێ کێشایە، راستە پشتی سەرهلدان و هەلبژاردنێن ئێکەم پەرلەمانە و دامەزراندنا ئێکەم کابینا حوکمتێیە، ب شێوەیەکێ رێکۆپێک و رێکخستی، لێ ئالۆزی و شەپرزەیی یا سیمایێ ستاری، وەک کادرەکی پێشکەتیێ حزبی، ئاماژەک ئاشکرایەک بۆ بایێ ناکوکیێن بەری بارۆڤا خۆكۆژیێ – شەرێ ناڤخۆ-
ئەڤ سالا کۆڕ ئێك ژ سالێن هه‌ره سه‌خت و دژواره د ژیانا ستاریدا، ئه‌ڤه ده‌لیڤه دا دیده‌ڤانییا خۆ ڤه‌گێڕم، پشتی روودانێن هه‌ولێری و ده‌سته‌سه‌ركرنا وی، ژ ئه‌نجامێ بزاڤێن زێوه‌یا ژ بازنەیا مەترسیێ قۆرتالبوو، پاشی ژ زیندانێ ئازادابوو، ب مه‌رجێ كارێ سیاسی نه‌كه‌ت، هۆسا ستارێ بێكار و داهاتی ڤه‌گه‌ڕیا مالا خۆ ل تاخێ شیڤه‌شۆركێ، كو پشتراستم پتریا هه‌وه ژنوی ناڤێ ڤی تاخێ دهۆكێ یێ هه‌ری مللی بهیست، نێزیكه دووسه‌د میتران ل ویڤه‌تر ئه‌ز ژی كرێداربووم، وی ده‌مێ ل بازارێ كه‌لۆپه‌لێن كه‌ڤنێن ناڤمالیێ من كاردكر و رۆژ ب رۆژ دبوراند، رۆژه‌كێ ستار هات و گۆت: دێ ته‌ختێ خۆیێ نڤستنێ فرۆشم. من گۆتێ ته‌خت ب تنێ چ بهایێ باش ناكه‌ت، نیڤ ته‌خمێ بفرۆشی باشتره! ئه‌و رازیبوو. لێ رۆژا باشتر ده‌مێ من دیتی گۆت: كه‌نگی دێ وان تشتا به‌یه بازاری؟ من گۆتی: ئه‌ڤه بهایێ وان بۆ ته ب قه‌ر، هه‌كه رۆژه‌كێ بوو به‌رفره‌هی بۆ من بڤه‌گه‌ڕینه، ئه‌گه‌ر نه گه‌رده‌نا ته ئازا! گۆت: ته مالا من یا دیتی تنێ دوو ئوده‌یێن بێسه‌رۆبه‌ر و شهگرتینه، جهێ منی به‌رته‌نگه، هه‌ڕه وان تشتا بینه. لژێر موکۆڕیا وی نه‌چاربووم بینم و بفرۆشم، لێ پاشی من زانی ستاری په‌رتووكخانه‌یا خۆ ژی فرۆتییه! هزربكه‌ن كه‌سه‌كێ هۆنه‌رمه‌ندێ دەرچوویێ کولیجا زانستی و نه‌شێت پێداویستیێن خوارن و ڤه‌خوارنێ بۆ خێزانا خۆ دابینبكه‌ت! چنكو هه‌می ده‌رگه‌هـ لێ هاتبوونه گرتن، ئه‌ڤێ ره‌وشێ ده‌مه‌كێ كێم ڤه‌كێشا، لێ یا گران و ب ئێشبوو.
ئه‌ڤ وێنه باشترین ده‌ربڕینه ل سه‌ر ره‌وشا وی كو وی بخۆ ده‌ربڕین ژێ كری، هه‌چكو دبێژیته مه، ئه‌ز نه قوربانیێ به‌راهیێ مه و یێ دووماهیێ ژی نابم، جڤاكێن پاشڤه‌مای گوڕستانا به‌هره‌یانه و یێ وه‌كو مه‌لای داهۆلێ بۆ ئاغایی لێنه‌ده‌ت، دێ یێ برسی بیت.
لێ د پۆرترێتێ 2011 یدا تا بشکوڕین ل سەر دێمییە و تا رادده‌كێ ئارامییه‌ك لێ دیاره، تاکو د ئاڤڕییا چاڤاندا جوداهییەک مەزن د ناڤبەرا پۆرترێتێ سالا 1983،1997 ێ و یێ سالا2011 هەیە، چنكو كوردستان د ره‌وشه‌كا هه‌ره‌باشا سیاسی و ئابووریدا بوو.
2011
و ئه‌گه‌ر ل پۆرترێتێ سالا 2020 ێ ته‌ماشه‌بكه‌ین، كه‌سه‌كێ تمام ئارام و تفقیه، ئانكو دێمخۆش و ماقویل وەکو لوردەکێ بریتانی دیاره.
2020
