کورد و ئەفسانەیا ” شەڤا ئێکێ بۆ بەگی یە”

عەلی عەبدوڵڵا هەسنیانی

هەر ژ کەڤندا ب بێوژدانانە و ستەم، دوژمنێن کوردان ب درەو و بێ بەختی گەلەک کار و سیفەتێن نە لایق داینە پاڵ مللەتێ کورد، تایبەت ژ لایێ کەسێن گەرۆک ڤە، ئەوێن بۆ دەمەکێ کورت و ژ بۆ مەرەمێن گومانلێکری سەرەدانا دەڤەرێن کوردی کرین و یا سەیرتر ئەوە هندەک نڤیسەرێن سەردەم بەشەک ژ ڤان بێ بەختییان کاوێژ کرینە و پێکول کرینە د پەرتوک و سایتان دا وێنەیێ کوردان کرێت ب کەن بەلێ جهێ داخێ یە بەشەک ژ وان بێ بەختییان بێ بەرسڤ بووینە.

ئێک ژ وان بێ بەختییان ئەو توهمەتەیە ئەوا د بێژنێ (شەڤا ئێکێ بۆ بەگی یە) و ئەڤ کارە ب زمانێ فەرەنسی ناڤدارە د بێژنێ Droit du seigneur ب زمانێ عەرەبی د بتە (حق السيد الاقطاعي )، جاران ڤێ چەندێ ددەنە پال سیستەمێ کۆلەداری کو خودانێ کولەیان دەست ژ ژنا کولە بەرنادەت شوی ب کەت ب گەهتە کولەیەکێ دی یێ ل بن دەسهەڵاتا کەسەکێ دی تا خودانێ وێ شەڤا ئێکێ نە چتە دەڤ، جاران ژی ددەنە پاڵ سیستەمێ دەرەبەگی کو دەرەبەگ ناهێلت چ کچێن جووتیار شوی ب کەسەکێ ژ دەرڤەی دەسهەڵاتا وی بکەت تا شەڤا ئێکێ ل دەڤ وی نە نڤت یان پارەیەکێ نە دەتێ! (1)

کەڤنترین ژێدەرێ کورد توهمەتباركرین :

کەڤنترین ژێدەرێ بەردەست کورد توهمەتبارکربن ب ڤێ چەندێ گەرۆکەکێ جوهی یە ب ناڤێ بنیامێنێ دووێ Benjamin ll د پەرتوکا خۆ یا ب ناڤونیشانێ ( هەشت ساڵ ل ئاسیا و ئەفریقیا Eight years in Asia and Africa) کو ل ساڵا 1859ز بەلاڤکریە، ئەڤ چەندە باسکریە.

بنیامێن کی یە؟

ئسرائیل جوزێف بنیامێن J. J. Benjamin  ژ خێزانا بنیامێنە ناسناڤێ خۆ کریە بنیامێنێ دووێ ب مەبەستا درێژەپێدان ب ڕێبازا بنیامینێ ئێکێ یێ گەرۆک ناڤدار ب بنیامینێ تولیدی ئەوێ ل چەرخێ دوازدێ ژیای، بنیامێنێ دووێ ساڵا 1818ز ل مولدوڤا ژدایک بوویە و ل ساڵا 1845ز دەست ب گەریانا خۆ کریە پشتی کو د بازرگانیکرنێ دا سەرکەفتن نەئینای، ژ نەمسا بەرەڤ ب ئیستەنبوڵێ ب رێکەفتییە و سەردانا ئەزمیر و دەڤەرێن دەوروبەر کریە، د دویڤدا بەرەڤ ب مسرێ چووویە و ل ساڵا 1847ز گەهشتیە باژێرێ ئەسکەندەریە، پشتی مەهەکێ بەرەڤ ب قودسێ چووویە و شەش مەهان ل وێرێ دمینت، د دویڤدا بۆ ماوێ دوو ساڵان گەریایە چوویە سوریا و هاتیە کوردستانێ و بەرەڤ بابل رێکەفتیە و چوویە وەڵاتێن کەنداڤی و ژ وێرێ بەرەڤ ب هندێ چوویە ل ساڵا 1849ز د گەهتە بومبای، پشتی ساڵەکێ ڤەدگەرتە ئیرانێ، ساڵەکێ ل وێرێ د مینت و 1851ز د ئێتە بەغدا، پشتی چووار ساڵ و نیڤا ڤەدگەرتە ئوروپا و گەشتەکا دی دکەت بەرەڤ باکورێ ئەفریقیا و ل ساڵا 1849ز بەرەڤ ب ئەمریکا ڤە دچت بۆ ماوێ سێ ساڵان د مینت بەرتووکا خۆ یا ب ناڤێ (سێ ساڵ ل ئەمریکا) دنڤێست، د دویڤدا ڤەدگەرت بۆ لەندەن دا کو هاریکاریان کوم بکەن و دەست ب گەشتەکا دی بکەت و دا کو ب رەمگەکێ ئەکادیمی گەشتا خۆ ب نڤیست، بەلێ بێچارە د بت ل 28 نیسانا 1864ز گیانێ خۆ ژدەست ددەت. (2)

بنیامێن چ دبێژت :

د بێژت جوهی و مەسیحیێن کوردستانێ ئەگەر ب ڤێن کچەکێ ژ دەڤەرەکا ل بن دەستێ بەگەکێ دی ب خوازن، د ڤێت مەهرا وێ ب دەنە دەرەبەگی! ئەگەر نە، دێ وی ماف هەبت هەر چ تشتێ وی ب ڤێت دێ د گەل وێ کچێ کەت! (3)

بنیامێنی ئەڤ هزرە ژ کیڤە ئینایە؟

خودانێ ڤان گوتنا ئەڤ چەندە ب چاڤ نەدیتیە ب تنێ ئەو گوتگوتکێن بەربەلاڤ دەربارەی سیستەمێ دەرەبەگیێ ل ئوروپا ئیناینە و ل سەر کوردستانێ سەپاندینە هەروەک دەسپێکێ وی ب خۆ ئاماژە پێ کری و گوتی ” ئەڤ چەندە بیرا من ل نەریتەکا کەڤنا دەرەبەگی د ئینت ل چەرخێن ناڤەراست – ل ئوروپا – د بێژنێ مافێ بەگی” دوماهیێ دەمێ ئەڤ چەندە دایە پال کوردان د بێژت ” دیارە ئەڤ چەندە ژ کەڤن دا هەبوویە رۆژهەلاتناسان باسکریە و د تەلمودێ  ژی دا ئاماژە بۆ هاتیە کرن” وەک یا خویایە خودانێ ڤان گوتنان ئەڤ هزرە ژ نەریتێن ئوروپی و ئاشوپێن تەلمودێ ڤەگوهاستیە ل وی دەمێ ئەڤ چەندە د تەلمود و دیروکا ئوروپی ژی دا هاتییە رەدکرن ژ لایێ دیروکناس و زانایێن تەلمودێ.

رەدکرنا هەبوونا وێ ل ئوروپا :

ئەڤ جورە توهمەتە ڤەدگەرنە دەسپێکا شورەشا فەرەنسی ل دژی سیستەمێ دەرەبەگی (اقطاعي) گەلەک توهمەتێن ژ ڤی جوری هاتینە داهێناین د کارێن ئەدەبی دا هەروەک ئێکەمین جار بومارشیێ Beaumarchais ل ساڵا 1765ز  شانوگەریەکا خۆ یا کومێدی داهێنای ب ناڤێ (شەهیانا فیگاروی)  تێدا فیگارو خزمەتکارە دڤێت سوزانایا خزمەتکار ب خوازت بەلێ کونت ئالفێفایێ دەرەبەگ دڤێت شەڤا ئێکێ بویکا وی بۆ خۆ ببەت، فیگارو ب فێلبازی خواستییا خۆ د پارێزت و ئاریشەیان د ناڤبەرا کونتی و هەڤژینا وی دروست دکەت،  ئەڤ شانوییە دبیتە ئێک ژ چریسکێن شورەشا فەڕەنسی و بەری وی ڤولتێری Voltaire ژی شانوگەریەکا کومێدی ل ساڵا 1762ز ب ناڤێ ( مافێ بەگی) دژی دەرەبەگان داهێنایە بەلێ پشتی مرنا وی چاپ بوویە (4).

نڤیسەرەک ل سەدەیا هەژدێ زایینی ب ناسناڤێ ماکرێل J.Q.C. Mackrell دبێژت : ” فەیلەسوفێن یاسایێ توهمەتا مافێ بەگی داهێنایە ژ بو زێدە کرێتکرنا هەڵامەتێ دەرەبەگیێ، – ژبوی وان – توهمەتێن ژ ڤی جوری نە د چڤێل ژی بوون”(5)

رەدکرنا هەبوونا وێ د دیروکا جوهیان دا:

د تەلمودێ ژی دا کو بنیامێنی هزر ژێ وەرگرتیە، هاخامەکێ تەلمودێ ئەڤ توهمەتە دایە پال رۆمانییان، کو تێدا هاتیە، زانایێن تەلمودێ گەنگشە ل سەر ڤێ چەندێ کریە” ئەگەر کچ ل چارشەمبێ شەهیانا خۆ بکەت د ڤێت ل دەڤ دەسهەڵاتدارەکێ رۆمانی ب نڤت! جمارا بەرسڤێ ددەت ئەڤ چەندە مەترسیە و هندەک کچێن هەین ل شوینا ڤی کاری خۆ ددەنە کوشتن و ژیانا خۆ د ئێخنە مەترسیێ” (6) بنیامینی ل سەر ڤێ هزرێ دوو کورتە چیرۆک داهێناینە کچ خۆ ددەنە کوشتن بەری بەگ وان ل دەڤ خۆ ب نڤینت.

هاخام جوشوا کولپ Joshua Kulp د تەفسیرا خۆ ل سەر تەلمودێ دا یا بناڤێ Daf Shevui ڤێ چەندێ ڕەد د کەت و دبێژت :” مەبەستا وان ئەوە رۆمانی وان ئەوە سەر دکەن دا کو ئەو نەریتا زەواجکرن ل رۆژا چووارشەمبێ نەهێلن، بوچی وەسا ب سڤکی باس دکەن، د نەریتی دا یە ل رۆژا سێشەمبێ ژی شەهیانێ ب کەن؟ ئەگەر وەسا با دڤیا وان نەریت هەمی نەهێلابا دەمێ رۆمانییا فەرمان کری جارا ئێکێ د ڤێت ل دەڤ و الی بت. جوهییان شەهیان برە سێشەمبێ، دڤێت ئەم تێبینی ب کەین د ڤی ژێدەری دا ئاریشەیەکا دیروکی هەی، دەسپێکێ زورینەیا زانایان باوەری نینە تشتەک هەبت ب ناڤێ (مافێ کاربدەستی ل شەڤا ئێکێ) ئەڤ چەندە ئەفسانە یە، ترسەکا جڤاکی یە د ناڤ گەلەک مللەتان دا – وەک گوتگوتک – پەیدا بوویە، هەروەک ئەدەبیاتا هاخامان ژی، و زانا ڤێ چەندێ وەک دیروک نابینن یا ڕاستە. یا دووێ ژی: چ مفایێ خۆ هەیە ب بەنە رۆژا سێشەمبی؟ رۆمانیا دشیا زی ڤێ چەندێ ژی ب زانن و دا مافێ بەگی ئێخنە رۆژا سێشەمبێ ژی، ژبەر ڤێ چەندێ ئەڤ تەڤ گوتنە نەیا ڕاستە ژ لایێ دیروکی ڤە و چ ژێدەرێن دیرەکی نینن رۆمانییان جوهی د شەهیانێن وان دا تەپەسەر کربن.” (7)

دەربارەی ڤێ توهمەتا بنیامێنی، رافایێل پاتای Raphael Patai و جێنێفێر پاتای Jennifer Patai دبێژن بەلگەیێن جوهییان ژ بۆ هەبوونا ڤان کارا د لاوازن و نابنە ژێدەرەکێ دیروکی پشت پێ بئێتە بەستن، ئەگەر ڕاست بت بێگومان دێ ب دوگیان ژی کەڤن و دێ بتە ئەگەرێ تێکهەلبوونا نڤشێ جوهییان د گەل نڤشێن دی. ئانکو دێ هزرا نڤشێ پاکێ جوهییان کەڤتە به‌ر گومانێ.(8)

هەبوونا مافێ دەرەبەگیێ د دیروکا کەڤن یا مللەتان دا :

بزاڤ هاتیە کرن ب رەنگەکێ گشتی ل جیهانێ ڤی کاری ب زڤریننە دیروکەکا کەڤن، بەلێ زورینەیا وان ژێدەرا د مژدارن، د وەرگێڕانێن داستانا گلگامشی دا هاتیە کو گلگامشی ل سەر خەلکی سەپاندبوو بویکێن خۆ ب ئیننە دیوانا وی، بەری بویک ب چتە نڤینا هەڤژینێ خۆ، شەڤا ئێکێ بۆ وی بت،  ژ بەر ڤێ ڕەفتارا وی، خەلک گلەییا خۆ د بەتە دەڤ ئەنکیدۆی.(9) بەلێ وەک یا دیار ڕاستییا وێ جهێ گومانێ یە کا تا چ ڕادە دەق دروست هاتییە وەرگێڕان، هیرودوت ڤێ چەندێ ددەتە پاڵ  خەلکێ لیبیا و د بێژت: ب تەنێ ل دەڤ وان ئەڤ نەریتە هەیە دەمێ ژنێن وان د بنە بویک ببەنە دەڤ پاشای دا کو دەسپێکێ بەهرا وی بت.(10) ئەڤ چەندە ژی ل سەر بەختێ هیرودوتی کا تا چ ڕادە گوتنا وی ڕاستە، بەلێ یا ژ هەمیان دیارتر توهمەتبارکرنا سکۆتلەندییا یە ب ڤێ چەندێ. دیروکنڤیسێ سکوتلەندی هیکتور بویس Hector Boece دبێژت: پاشا ئێڤێنوسێ سێیێ Evenus III ئەڤ چەندە داهێنایە ل سکوتلەندا هەتا کو پاشا مالکولمێ سێیێ Malcolm III ل بن گەفێن هەڤژینا خۆ ئەڤ کارە قەدەغەکری! بەلێ د ڕاستی دا چ پاشا نەبووینە ب ناڤێ ئێڤێنوسێ سێیێ و کەسایەتییەکا ئەفسانەییە. (11)

گرێدانا توهمەتێ ب کەیسا ئەرمەنان ڤە:

ل سەدەیا بوری ژی هندەک نڤیسەرێن ئەرمەن یێن وەک هاگوپ بارسومیان Hagob Barsoumian ـى  توهمەتەکا ژ ڤی جوری دایە پال بەگێن کوردا و ئەو نڤیسەرە ل وی سەردەمی نەژیاینە و ئاماژە ب چ ژێدەرێن دیروکی و بەلگەنامەیا نەکریە! (12)

جهێ داخێ یە دیروکناس د.كمال مظهر ژ کیست م. س لازاریڤ M.S Lazarv ـی هەمان گوتگوتکا ڤەدگوهێزت دبێژت: ” ستەما ئاغا و بەگێن کوردا بەرامبەر جوتیارێن ئەرمەن ل ڤێرێ نەڕاوەستیا، بەلکو ل سەر وان جوتیارێن هەژار سەپاندبون ژبلی(باجا کوفرێ) خویک و باجێن دی ژی بدەن، بەلکو هندەک ژێدەر ڤەدگێرن ل هندەک دەڤەرا بویکا ئەرمەن شەڤا ئێکێ دهاتە برن بۆ بەگی.” (13)

د. هوگر طاهر توفيق د بەرسڤا ڤێ توهمەتێ ددەت و دبێژت:” هیچ بەلگەنامەیێن بیانی ئاماژە ب ڤێ باجا (کوفرێ) نەکرینە و ئەڤ جورە باجە د بنیات دا ل هیچ دەم و جهێن کوردستانێ نەبوویە، ب تنێ د خەیالا لیجنە و ڕێکخراوێن ئەرمەنی دا هەبوویە، دەربارەی باجا دی کو برنا بویکا ئەرمەنی یە، یا ئێکێ ب بەلگە دیاربوویە ئەڤ چەندە د بنیات دا سەختەیە و بانگەشەیەکا ناحەزانە یە، چوونکی باراپتر یا کونسولێن ئوروپیێن بەریتانی و روسی ئاماژەکرینە کو خرابترین بەگێن کورد یێن دەڤەرا ساسونن، بەلێ دەمێ لیجنەیا ئوروپی سەردانا وێرێ کری ژ بوی ڤەکولینا ئاریشەیا وێ، ئاماژە کرینە کو گرانترین باج ل سەر ئەرمەنیان ئەوە نیڤەکا مەهرا کچا خۆ ب دەنە ئاغای دەمێ شوی د کەت، بەلێ هەر هەمان لیجنەیێ نەشیا ڤێ هەبوونا بانگەشە و باجەکا ژ ڤی جوری دوپات ب کەت، بەلکو ئەرمەنێن وێ دەڤەرێ ب خۆ رەدکر ئەوانا باج دا بتە ئاغایەکی، وەکی بەری نها مە دایە دیارکرن دانا هندەک ژ مالی بۆ ئاغا و موختار و کەسایەتیێن کورد ب تنێ مەبەست پێ پێکهاتن و هەڤکاری بوو د ناڤبەرا هەردوو لایان دا، لایەنێ کورد بەرەڤانی دێ ژێ کەت و د رێیا وی دا خۆ دەتە کوشتن، لایەنێ ئەرمەن ژی دێ هندەک دیاریان دەتێ د بوون و ئاهەنگێن دیارکری دا. دەربارەی بابەتێ دی یێ دیروکناس كمال مظهر باسکری کو شەڤا ئێکێ بۆ بەگی یە، ژ بۆی شەرەف و کەرامەت و خوبایی بوونێ چ جوداهی د ناڤبەرا کورد و ئەرمەنان دا نینە، بەلکو د گەلەک داب و نەریتان دا وەکهەڤن هەتا جلوبەرگ و ژیارا وان ژی یا جێواز نینە، مە دیت چەوا دەمێ بەگێ مەزن کورد موسا بەگی کچەکا ئەرمەن رەڤاندنی، ئەرمەنان قیامەت ڕاکر هەتا کو کچا خۆ زڤراندین دا چەوا بت ئەگەر بابەتێ شەڤا ئێکێ هەبا؟ “(14)

ئەدەبییاتا رۆسی ژی تا ڕادەیەکی کارتێکرن هەبوویە د دروستکرنا ڤان جورە ئەفسانەیان ل دەڤ ئەرمەنان، نڤیسینێن ڕەوشەنبیر و نڤیسەرێن رۆسی ئێک ژ چریسکێن پەقینا شورەشا رۆسی بوو ل دژی روسیا قەیسەری یا کو سیستەمێ دەرەبگی تێدا یێ زاڵ و هەروەک شورەشا فەرەنسی نڤیسەرێن رۆسی توهمەتا (شەڤا ئێکێ بۆ بەگی یە) ددانە پاڵ دەرەبەگێن خۆ دا کو که‌رب و کینەکا جەماوەری دروست بکەن ل دژی وان، نڤیسەرێن وەک تولستوی (15) و دوستویڤێسکی (16) ژی ژ بۆ ئازراندنا ڤێ توهمەتێ تەخسیری نەکریە.

مافێ بەگی وەک ترانە و کێمکرن:

د ناڤ جڤاکێن سەردەم ژی دا هەبووینە ئەڤ چەندە وەک گوتگوتک ددانە پال غەیری خۆ، نموونە ل سەر ڤێ چەندێ ژ بۆ کرێتکرنا داب و نەریتێن کوردێن ئێزدی ل دورێن ساڵا 1970ز بەلاڤ ببوو کو زەلامێن ئایینیێن ئێزدیا مافێ هەی شەڤا ئێکێ بویکا ئێزدی ببەنە دەڤ خۆ! (17). ئەڤ جورە بێ بەختییە زێدەتر ل وان دەڤەرا پەیدا دبن یێن کو لێک ڤەقەتیان و ژێک دویرکەفتن هەبیت و خەلکێ دەڤەرێ پێزانین نەبن ل سەر داب و نەریتێن ئێکودوو و ژ نەڤیان هزرێن نە دروست ژ ئێک بکەن.

ژێدەر و پەرواێز :

(1) https://www.britannica.com/topic/droit-du-seigneur 

(2)  ئابراهام یائاری אברהם יערי، מסעות ארץ ישראל – , 1899-1966، ل578

(3) BENJAMIN II, Eight years in Asia and Africa from 1846 to 1855, Hanover 1859, p:97

(4) عوض لويس، الثورة الفرنسية، المؤسسة المصرية العامة للكتاب ١٩٩٢، ص٧٩-٨٦

(5) J.Q.C. Mackrell, Attack on Feudalism in the 18th Century France, Routledge & Kegan Paul, 1973 p:120

(6) تەلمودا بابلی : Ketubot.3b.4-6

(7) Joshua Kulp,Daf Shevui to Ketubot.3b.6

(8) Raphael Patai & Jennifer Patai, The Myth of the Jewish Race, 1989, p:137

(9) عبدالغفار مكاوي، ملحمة جلجامش، مؤسسة هنداوي 2017، ص74

(10) https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Herodotus/4g*.html

(11) Alain Boureau, The Lord’s First Night The Myth of the Droit de Cuissage, University of Chicago Press 1998, p:44

(12) Richard G. Hovannisian, The Armenian People from Ancient to Modern Times ,Palgrave Macmillan 1997, v:ll p:200

(13) د. كمال مظهر أحمد، كردستان في سنوات الحرب العالمية الأولى دار الفارابي واراس 2013، ص251

(14) هوكر طاهر توفيق، الكرد والمسألة الارمنية 1877-1920، دار الفارابي واراس 2014، ص370-371

(15) روزاموند بارليت، تولستوي الأديب والإنسان.. حياة روسية، ترجمة: سامر سمير كروم، دار الآن، عمان 2022،ص128

(16) فيودور دوستويفيسكي، الأعمال الأدبية الكاملة المجلد السادس – فى قبوي، ترجمة: سامي الدروبي، مؤسسة كتاب 1967، ص101

(17) Günes Murat Tezcür, Liminal Minorities Religious Difference and Mass Violence in Muslim Societies, Cornell University Press 2024