کەلها ئەرمشتێ ئەو شوونوارێ دیرۆکی و کەڤنار ل دەڤەرا بادینان
ئه‌حمه‌د سلێڤانه‌يی
کەلها ئەرمشتێ ئێک ژ شوونوارێن کەڤنار ودێرینە ل کوردستانێ بگشتی ودەڤەرا بادینان بتایبەتی، خودان مێژوو و دیرۆکەکا گەلەک کەڤنارە کو دبنیاتدا ناڤێ وێ کەلها ( ئەردەمشت ) بوویە ودهێتە هژمارتن ژ کەلهێن مەزن وبناڤ ودەنگ ل کوردستانێ، لگور پەرتووکا ( الاکراد فی بهدینان ) یا دیروکنڤیسێ کورد ( ئەنوەر مایی ) کو کەلها ئەرمشتێ ل دەمەکێ دا پایتەخێ میڕگەها کوردی یا ( تیرەهی ) بوویە، ئەو ژی ل سالا ۳٦۸ مشەختی کو دبتە بەرامبەر ۹۷۸ زاینی .
کەلها ئەرمشت یان ( ئەردەمشت ) ئەڤ شوونوارێ کەڤنار ودیڕوکی دکەڤتە ل بلنداهی و سەرێ چیایێ بێخێری ل زنجیرا چیایێ سپی ل هنداڤی گوندێ ( ئەرمشتێ ) ل دەڤەرا لێفێ یا سەر ب هۆزا سلێڤانەیاڤە کو سەر ب ناۆچەداریا ( رزگاری )ڤەیە ل قەزا زاخۆ، گوندێ ئەرمشتێ دکەڤتە باشوورێ رۆژهەلاتێ باژێرێ زاخۆ ونێزیکی ( ۲۰ كم ) دویری باژێرێ زاخۆیە، ئەڤ گوندە ب کەلها وێ یا دیروکی وکەڤنار کەلها ئەرمشتێ و هەروەسا ب هنارا ئەرمشتێ یا تام خوش بناڤ ودەنگه، ئەو دەڤەر ژکەڤن وتا نوکە ڕولێ سیاسی وکوردایەتی ونەتەوەی ب چاکی دیتی یە، دیسان سەردەمێ شورەشێن کوردی یێن هەڤچەرخ دەڤەرا لێفێ وگوندێ ئەرمشتێ مەلبەندێ لەشکەری و پێشمەرگەیێ کوردستانێ بوویە، لەورا هەردەمێ دەستێ دوژمنی گەهشتیە ڤێ دەڤەرێ خرابکاری کرینە، ل سالا ۱۹۷٥ زاینی رژێما عیراقێ یا وی سەر‌دەمی دەستێن خۆ یێن ڕەش وچەپەل گەهاندینه کەلها ئەرمشتێ، وی شوونوارێ کو ب سالان رژدی لسەر مانا خۆ دکر ل دژی هەمی رەشەبایێن ب سەر مللەتێ مە دا هاتین، لەورا رژێما عیراقێ چەندین شوونوار ل وێ دەڤەرێ وشوونوارێ کەلها ئەرمشتێ ژی ب کەرەستێن ( TNT ) تەقاندینە وخرابکرینە داکو کەرب وکینا خۆ پێ برێژێت و نوکە چەندەک ژ وی شوونواری مایە و دیاره .
سەبارەت رامانا ناڤێ ئەرمشتێ ژی، لگۆر بۆچوونێن خەلکێ وێ کو ناڤێ گوندێ ئەرمشتێ ژ ئەردەمشت ئانکو ئەردەکێ مشت هاتیە و لسەر دەڤۆکێ خەلکێ بوویە ئەرمشت، چونکی ژ بەرێ وەرە خەلکەکێ زور ل ڤێ دەڤەرێ و وی گوندی ژیاینە کو یێ مشت وپر بوویە ژ مرۆڤان وجهەکێ گەلەک گونجای وخوش بوویە بۆ ژین و ژیارێ، وشیاینە خۆ ژ هەر کاودانەکێ نە یاسایی بپارێزن، هەروەسا ژ لایێ ئاڤێ ژی گوندەکێ تێر ئاڤ وخودان سەروکانیێن ئاڤێ بوویە و دیسان خودان دەرامەتەک وفێقیەکێ باش یێ دێمی وئاڤی بوویە وگوندەکێ ب خێر و بێر بوویە، دبیت ناڤێ ڤی گوندی ژ ئێک ژ ڤان تشتا هاتیە کو ئەردەکێ پر و مشت خێر وبێر و مرۆڤ و ئاڤ بوویە کو ژ ناڤێ ئەردەمشت بوویە ئەرمشت و کەتیە سەر دەڤۆکێ خەلکێ وئەڤ ناڤە کەتیە سەر وی گوندی وبوویە ئەرمشتێ .
دەربارەی کەلها ئەرمشتێ ژی یان کەلها ( ئەردەمشت )ئه‌ڤ شوونوارێ کەڤنار ودێرین کو دکەڤتە بلنداهیا چیایی بێخێری و جهەکێ موکم و ئاسێ یە ودکەڤتە لهنداڤی گوندێ ئەرمشتێ لایێ وی یێ باشووریڤە کو نێزیکی ( ٥۰۰ م) ژ وی گوندی بو بلنداهیا چیایی یێ دویرە، رێکا وێ ژێ تنێ پەیادەیە ورێکەکا گەلەک نەخۆش و ئاستەنگ و زەحمەت و چەپ وچیر و زگزاگییە هەتا مڕۆڤ بگەهتە ناڤا کەلهێ ل سەرێ چیایێ بێخێری کو ئەو رێکە پتر ژ دەمژمێرەکێ ب پەیادە ڤەدکێشت، دەمێ مرۆڤ د ناڤ گەلیێ ئەرمشتێ را بەرەڤ وێ کەلهێ دچیت چەندێن شکەفت و ناوسک و دیمەنێن جوان و سەرەنجڕاکێش دێ بینت، هەروەسا بەری مرۆڤ بگەهتە دەردورێن کەلهێ دێ شوونوارێن شویرهە و بورجێن کەلهێ کەڤنە بەر چاڤێن مرۆڤی کو هەمی ب دەست لسەر کەڤرێن موکم و بلند هاتینە ئاڤاکرن، ل دەستپێکێ بەری مرۆڤ بچتە دناڤا گەلهێ دا لاتەک ل بەر دەرێ گەلهێ هەیە کو روبەرێ وێ ( ۸ م × ۸ م ) پاشی دەرگەهێ كەلهێ یە کو ب دوو دەروکان دئێتە گرتن، ئێک ژ دەرڤەی سنورێ كەلهێ یە و یێ دی ژی دناڤا سنورێ کەلهێ دایە، دناڤبەرا ڤان هەر دوو دەروکاندا بیاڤەک هەیە کو پانیا وێ ( ۳م ) و درێژاهییا وێ ژێ ( ۱٥م ) وفرەهییا دیوارێن دەرگەهی ژی ( ۱ م ) پشتی مرۆڤ ژ وان هەر دوو دەروکان دبۆریت دچتە دناڤا كەلهێ دا، کو ئەو ژی دبیتە دوو پشک، پشکا ئێکێ گورەپانەکا بەرفرەهە کو دکەڤتە بەر سینگێ مرۆڤی کو لایێ باکوورێ وێ کەلهێ هەمیێ ڤەدگرت، درێژاهییا وێ ژی دگەهتە ( ۱۰۰ م ) وفرەهییا وێ ژی نێزیکی ( ۱۰۰ م) یە.
مفا ژ ڤێ گورەپانێ بۆ گەلەک کاران دهاتە وەرگرتن، وەک جڤینێن لەشکەری و مەشق وراهێنانان و هەر کومبوونەکا هەبا، هەروەسا ئه‌ڤ گورەپانە بۆ ڤیستەڤالان ژی دهاتە بکار ئینان، دیسان عومبارێن قویتی و دەرامەتی ژی ل ڤێ گورەپانێ دا هەنە ب تایبەتی لایێ وێ یێ سەری ب رەخ پشکا وێ یا دووێ ڤە، پشکا دووێ یا وێ كەلهێ ژێ پێکهاتییە ژ جهێن کۆچک و تەڵار و مزگەفت و ئاکنجیبوونێ کو ئەو پشک دکەڤتە بلندترین جهـ ل وێ کەلهێ لایێ وێ یێ باشووری ڤە، هەروەسا عومبارەکا گەلەک مەزن ل ڤێ گورەپانێ هەیە کو ب شێوەی لاکێشەی یە ود ئەردی دا کولایە و ژ سێ لایانڤە یا دیوار کریە ولایێ وێ یێ دیتر ژی کەڤرە، درێژاهییا ڤێ‌عومبارێ ( ۱۹م)، فرەهییا وێ ژی ( ۹ م ) کویراتیا وێ ژی ( ۸ م ) فرەهییا دیواڕێ وێ عومبارێ ( ۱۳۰ سم )، ئه‌ڤ عومبار ژبۆ عومبارکرنا قویتی دهاتە بکار ئینان، هەروەسا ل رەخ و رویێن ڤێ عومبارێ ژێ ( ۱۱ ) بیرێن ئاڤێ هەنە کو ب قەبارێن جودا جودانە کو دکەڤری را هاتینە کولان، هەندەک ژ ڤان بیران قەبارێ وان ( ٤ م × ٤ م ) وكویراتیا وان ژی ( ۳ م ) وهەندەک ژ ڤان بیران كویراتیا وان دگەهتە ( ٥ م ) شیوەیێ ڤان بیران وەک وێنێ تەنویران ددەن کو ژ سەریڤە دەر تەنگن و ژ بنیڤە فرەهـ دبن، هەروەسا هەندەک ژ بیرێن دی قەبارێ وان ( ۲ م × ۲ م ) و كویراتیا وان ژی ( ۳م ) وەسا یا دیارە کو ئه‌ڤ هەمی بیرێن ئاڤێ دناڤا کەلهێ دا ژێدەرێن سەرەکی یێن کەلهێ بوون بۆ ئاڤێ، چونکی چ ژێدەرێن دی یێن ئاڤێ ل كەلهێ نینن، لەورا دبت مفا ژ ئاڤا بارانێ وبەفرێ دهاتە وەرگرتن ژبۆ عومبارکرنا ئاڤێ دڤان بیراندا، دیسان دبت د هندەک دەماندا ئاڤ ژ گەلیێ ئەرمشتێ ب دەست دهاتە ڤەگوهاستن وژ نوی دڤان بیراندا ژبۆ دەراڤێن بەرتەنگ دهاتە عومبارکرن، چونکی نێزیکترین ژێدرێ ئاڤێ بۆ کەلهێ ل بنێ کەلهێ یە لناڤا گەلیێ ئەرمشتێ .
پشکا دووێ ژی یا کەلهێ ژ جهێن میر و دەزگەهێن وێ کەلهێ بوو، کو رێڤەبەریا کەلهێ دکرن و وان کەسێن ئاکنجی ل وێ کەلهێ، ئه‌ڤ پشکە ژی دکەڤتە بلندترین جهی ل وێ کەلهێ ل لایێ وێ یێ باشووریڤە کو دکەڤتە لهنداڤی پشکا ئێکێ یا گورەپانێ لناڤا کەلهێ دا. درێژاهییا پشکا دووێ دبتە ( ۱٤۰ م ) فرەهییا وێ ژێ دبتە ( ٥۰ م) هەروەسا ئاڤاهیێن ل پشکا دووێ ژێ ژ ( ۲۰ ) ژۆرا پێکدهێت کو هەمی ب رێزن ژ رۆژهەلاتی بۆ رۆژئاڤایی کو بەرێ وان ژی دکەڤنە لایێ باکووری ل هنداڤی گورەپانێ، ئه‌ڤ ژۆرە هەمی وەکی ئێکن ب قەبارێ خۆ ڤە، درێژاهییا وان ژۆرا هەر ئێک دبتە ( ۹ م ) فرەهییا هەر ئێک ژ وان ژی دبتە ( ٥٫٥ م ) و فرەهییا دیوارێن وان ژی ( ۱۳۰ سم ). پەنجەرێن وان هەمی ژۆران ژی دکەڤنە لایێ رۆژهەلاتیڤە، بەلێ ب مخابنیڤە رژێما عیڕاقێ هەمی هەرفاندینە وتنێ دیوارێن وان دقایم وئاسێ ماینە و نیڤەکا وان ژۆران دیوارێن وان هێشتا ماینە، هەروەسا پشکەک ژ پشکەکێ بلندترە، روبەرێ کەلها ئەرمشتێ ژی کو فرەهییا وێ ژ دیوارێن وێ یێن باکووری بۆ دیوارێن وێ یێن باشووری دگەهتە نێزیکی ( ۱٥۰ ) مەتران ودرێژاهییا وێ ژێ ژ رۆژهەلاتی بۆ رۆژئاڤایی دبتە نێزیکی ( ۲٤۰ ) مەتران .
هەر دیسان ژ شوونوارێن دی یێن كەلها ئەرمشتێ ئانکو کەلها ئەردەمشت کو دبنە جهێ حێبەتیێ و سەرسومانیێ، ئەو ژی شویرهە و ئەو بورجێن ل دیوارێن دەرڤە یێن کەلهێ ڕا هاتینە ئاڤا کرن و ئەو دیوارێن مەزن و بلند یێن ل سەر کەڤران هاتینە دروستکرن، هەروەسا ل هەمی لاییێن کەلهێ ژی بورجێن مەزن هاتینە دروستکرن، ئەو بورجە ژێ هەمی دکەڤنە ل هنداڤی جهێن ستراتیژی و رێک و گەلییێن دچنە دەڤەرێن دەوروبەر .
بلنداهییا هەندەک ژ وان دیوارێن کەلهێ یێن ژ لایێ باکووریڤە ل هەندەک جهان دگەهنە ( ۲۰ ) مەتران، ژ بلی بلنداهییا کەڤڕان، هەروەسا دیوارێ کەلهێ یێ باشووری ژی کو دکەڤتە بەرامبەر زنجیرا چیایێ بێخێری وگەلییێن دکەڤنە وی چیایی ژ لایێ کەلها ( کواشێ )ڤە، کو بلنداهییا وی دیواری ژی ل هەندەک جهان دگەل کەڤران ل بنێ کەلهێ دگەهنە ( ٥۰ ) مەتران، هەر وەسا بلنداهییا دیوارێ کەلهێ ژ لایێ رۆژهەلاتیڤە ئەوا دکەڤتە بەرامبەر زنجیرا چیایێ سپی و کەلها بورجینی و بابوخکێ و ئەرزێ دگەهنە پتر ژ ( ۱٥ ) مەتران، کو لسەر کەڤڕان هاتیە ئاڤا کرن، هەر وەسا دیوارێن خورستی ژ کەڤڕان دناڤ وان دیواراندا هەنە کو بلنداهییا وان ژی دگەهنە ( ٦۰ تا ۱۰۰ ) مەتران. دبێژن کو دەرگەهەکێ نهێنی ژ ڤی لایی دچتە بۆ وێ دەڤەرێ، هەروەسا ئەو دیوارێن ماین ونە هاتینە هەرەفاندن پتر ژ ( ۲۰ ) رێزانە، دیوارێن پشکا رۆژئاڤایی ژی گەلەک ئاسێ وبلندن کو ل هنداڤی گەلییان هاتینە دانان، بلنداهییا وان دیواران ب کەڤرانڤە دگەهنە ( ٦۰ ) مەتران .
هەمی لایێن کەلها ئەرمشتی دئاسێ وگرتینە کو چ کەس نەشێت ب سەرکەڤیت وبچتە دناڤا کەلهێ دا، ئەو ژی ژ بەر وان دیوارێن وێ یێن بلند و موکم، دیسان پەحناتیا وان دیوارێن کەلهێ یێن دەرڤەی کەلهێ دگەهنە ( ۱۳۰ سم ) كو ئەو دیوارە هەمی ژ بەرێن بڕی و ب قەبارێن ناڤنجی هاتیە ئاڤا کرن، ول هەر چار کوژیێن کەلها ئەرمشتێ بورجێن زێرەڤانیێ هەنە کو ب شێوەیێن گرۆڤەر و لولەکی هاتینە ئاڤا کرن، کو هێشتا شوونوارێن وان ماینە، ژ وان بورجا ژی، بورجا باکووری، کو دکەڤتە باکوورێ کەلهێ ل هنداڤی گەلیێ ئەرمشتێ و وێ رێکا سەرەکی ئەوا ژ گەلی دچیته کەلهێ .
بورجا دیتر ژی بورجا رۆژهەلاتی یە، ئه‌ڤ بورجە ژێ دکەڤتە رۆژهەلاتێ کەلها ئەرمشتێ ل بەرامبەر زنجیرا چیایێ بێخێری یا سەر ب چیایێ سپی ڤە، کو دکەڤتە ل هنداڤی‌گەلیێن کویر، هەروەسا ئه‌ڤ بورجە دکەڤتە سەرێ گورەپانا مەزن ل ناڤا کەلهێ ژ لایێ رۆژهەلاتیڤە .
بورجا باشووری، ئه‌ڤ بورجە ژی دکەڤتە باشوورێ کەلهێ کو ل بلندترین جهێ کەلهێ هاتیە ئاڤا کرن ودکەڤتە ل پشت ئافاهیێن کەلهێ، بەرامبەر رێک و دیرگەهێن دچن بۆ کەلها کواشێ، هەر چەندە کو چەند نیشانێن هەرافتنێ ل وێ بورجێ دیارن، بەلێ هێشتا شوونوارێ وێ بورجێ مایە .
بورجا دی ژی بورجا رۆژئاڤایی یە، ئه‌ڤ بورجە ژی دکەڤتە لایێ رۆژئاڤایێ کەلهێ کو ل سەرێ وێ پشکا سێ گوشەیا کەلها ئەرمشتێ یە کو دکەڤتە ل هنداڤ گەلییان و چیایێ بێخێری وپشکا رۆژئاڤایێ چیایێ سپی، هەروه‌سا ئه‌ڤ بورجە دکەڤتە نێزیکی گرتیخانا کەلها ئەرمشتێ کو شوونوارێ وێ گرتیخانێ هێشتا مایە، دبیت ژبلی زێرەڤانیا رێکێ و وان گەلییان و رەخ ورویێن کەلهێ کو زێرەڤانیا گرتیخانێ ژی لسەر ملێن زێرەڤانێن وێ بورجا رۆژئاڤایی بوویە .
بو زانین کو دەڤەر و دەشتا سندیا و رویبارێ خابیری وباژێرێ زاخۆ دکەڤنە لایێ باکوورێ کەلها ئەرمشتێ و دەشتا سلێڤانەییا وگوندێ کواشێ ژی دکەڤنە ڵایێ کەلهێ یێ باشووریڤە .
جهێ کەلها ئەرمشتێ یان کەلها ئەردەمشت ب چاڤ کەلهێن دی یێن دەڤەرێ، ل رۆژهەلاتێ کەلها ئەرمشتێ ئەو ژی هەر ئێک ژ کەلها بابۆخکێ وکەلها ئەرزێ وبورجینی یە ول رۆژئاڤایێ وێ ژی کەلها زەعفەرانێ یە و ل باکوورێ وێ ژێ کەلها شابانیێ یە ول باشوورێ وێ ژێ کەلها کۆاشێ یە، هەروەسا دنوکەدا تنێ چەند شوونوارەکێن دیوار وبورج و ژۆر وعەمبار و بیرێن ئاڤی ل کەلها ئەرمشتێ ماینە، و هژمارەکا زور یا دارێن جورە وجور دناڤا کەلها ئەرمشتێ دا هەنە، ئەو ژی دارێن بەریێ وکەزوانا وبێوکا وگوهیشکا وسماقێ نە .
کەلها ئەردەمشتێ یا بەرنیاس ب کەلها ئەرمشتێ، ئه‌ڤ شوونوارێ دێرین وکەڤنار وناڤدار کو کەڤناتی ودیرۆکا ئاڤاکرنا ڤێ کەلها خوڕاگر یا کو ب درێژاهییا سالان وچەرخان خۆ لبەر چەندین بارودوخێن سەخت و دژۆار گرتی، لگۆر ژێدەرێن مێژوویی و دیرۆکناسا ژی مێژوویا ئاڤاکرنا کەلها ئەرمشتێ بۆ چەرخ و سەردەمێن گەلەک کەڤن ڤەدگەرت، هەروەسا جهێ کەلهێ یێ بلند وموکم وئاسێ وشیوازێ ئاڤاکرنا وێ ل سەرێ وی چیایی دیمەنەکێ گەلەک جوان ددەت ودیار دکەت و جهێ وێ ژێ لسەر دەمێن کەڤن جهەکێ پاراستی و وستراتیژی بوویە، کو وێ کەلهێ گەلەک گرنگی یا خۆ هەبوویە ل وێ دەڤەرێ، دەما مرۆڤ دچتە ڤێ کەلهێ چاڤێن مرۆڤی ژ شوونوارێن وێ یێن کەڤنار و سرۆشتێ وێ یێ جوان وبێهن فرەهـ و دیمەنێن سەرەنج ڕاکێش تێڕ نابن کو ئەو شوونوار وجهێ وێ گەلەک ب سەبر و خوش ودلڤکەرن.
