گەلیێ دهۆكێ كەڤنترین كۆڕانگەها مللی یا دهۆكییان بوو
شڤان توفیق – دهۆك
چەندین جاران مە ژ زاردەڤێ ڤەكۆلەرێن زانایێن جیۆلۆجی و ئەو كەسێن دویڤچوونا شینواران دكەن گوهـ لێ بوویە كانێ پەقاندنا ئەردی ب چ رەنگ دیار دبیت و فلقدانا گەلیان ب چ شێواز دبیتە جهێ ئاڤزێیان و ل چەندین جهان ئاڤ لێ پەیدا دبیت و مشە لێ دهێت، ئەڤە ژ لایێ زانستیڤە.
ژ لایەكێ دیڤە، تشتەكێ دیار و بەرچاڤ ئەوە كو پترییا جاران دەرگەهێن باژێڕان ژ گەلییان دەستپێدكەن و دبنە نیشان و جهێ سەرنجڕاكێشان و گەشتوگوزارییا خەلكی، باژێڕێ دهۆكێ ژی ب جوانیا گەلیێ خۆ و هەردوو كۆپكێن خۆ هاتیە نیاسین و بوویە جهێ جوانییا دیمەنێ باژێڕی و ژ كەڤندا خەلكێ باژێڕێ دهۆكێ و گەلیێ دهۆكێ وەك تێكەلییەكا خێزانی د گەل ئێك هەیە و دەمێن خۆش پێكڤە بۆراندینە، چونكە گەلەك تشت ل سەر ڤی گەلی هاتینە نڤیسین و هۆزانێن شۆڕشگێری پێ هاتینە گۆتین و بوویە مەخەلا شێران و كەفتییە ناڤ نەخشەیێن لەشكەری دا.
| باژێڕێ دهۆكێ ب چەندین گەلیێن دەردۆرێ خۆ هاتیە نیاسین، وەك: (گەلیێ شكەفتا ب ئاڤ، گەلیێ سینا، گەلیێ دەریا خەجۆكێ، گەلیێ زاوا، گەلیێ شكەفتا هەلامەتا و گەلی كورتكی). |
ئەڤ باژێڕێ بچویك ب چەندین گەلیێن دەردۆرێ خۆ هاتیە نیاسین، وەك: (گەلیێ شكەفتا ب ئاڤ، گەلیێ سینا، گەلیێ دەریا خەجۆكێ، گەلیێ زاوا، گەلیێ شكەفتا هەلامەتا و گەلی كورتكی)، بەلێ هاتن وچوونا رێبار و رێڤینگان ژ كەڤندا بۆ دەڤەرا ئامێدیێ د ناڤ گەلیێ دهۆكێ رابوو و نڤیسینێن هندەك گەڕۆكان (رحالة) ژی دیار دكەن كو ل سەردەمێ ئاشوریان ل گرێ مالتایێ هەتا دگەهیتە دێرا كەڤنا مالتایێ و هنداڤی دۆلا گوندێ گەڤەڕكێ وەك دەرگەهەكێ سەرەكی یێ باژێڕێ دهۆكێ دهاتە نیاسین، چونكە ئەڤ دەرگەهە ببوو جهێ موكمكرنا لەشكەرێ سەنحاریبی و باشترین بەلگە ژی چیایێ (بێخێرێ)یە یێ دكەڤیتە هنداڤی باژێڕی و گوندێ گەڤەڕكێ و باشترین نیشان ژی پەیكەرێن شكەفتا هەلامەتانە.
| كۆمبینا ژنێن دهۆكێ ل سەر بركا مالا شێخ نور محه‌مه‌د بريفكى بوو و پترییا خەلكێ ڤی باژێڕی يێن نێزیكی قەسرا شێخى دچوونە ئاڤێ بۆ ڤەخوارن و جلك شویشتنێ. |
لێ بەهرا پتر یا حەژێكرنا خەلكێ دهۆكێ بۆ وی گەلیێ نێزیكی وان بوو، ئەو گەلی بوو یێ رێ و رێبار تێرا دهاتن و دچوون و ببوو جهێ سەیران و پیاسەیێن وان، كو خەلكێ دهۆكێ ژ نێزیكی پانزینخانەیا كەڤنا دهۆكێ دەستپێ دكرن و دهاتنە چەپا مەزن و چەپا بچویك، هەتا دگەهشتنە نێزیكی سكرێ دهۆكێ یێ نۆكە، ئەڤە هەمی ئەو بیرهاتنن یێن كو د مێشكێ خەلكێ دهۆكێ دا ماین و هندەك جاران ل پشتا قەسرا (شێخ نور محەمەدێ بریفكی) و ل هنداڤی (چەمكێ عەلی گیزی) دبوو جهێ روینشتنا بیرهاتنا گەنجێن دهۆكێ، بەرێ گەلیێ دهۆكێ و گەڕا چەمكێ عەلی گیزی جهێ مەلەڤانییان بوون و دهۆكییان قەست دكرنێ و حەز ژێ دكرن، دگۆتن ژی كۆمبینا ژنكان ل سەر بركا مالا شێخی بوو و خەلكێ ڤی باژێڕی و پترییا وان ئەوێن نێزیكی قەسرێ دچوونە ئاڤێ بۆ ڤەخوارن و جلك شویشتنێ، هەمی ئێڤارییان ژ بەر قەنجییا مالا شێخی كو خێرو وخێرات ددانە خەلكێ هەژارێ باژێڕی، هەمی ڤەدجەمییان و پێكڤە شیڤ دخوارن.
| ئاڤا ڤی گەلیێ دهۆكێ هەمی ژ كانیا مەزن دهات ئەوا ل پشتا گەلی و ژ گوندێن پشتا گەلی وەك گوندێ باجلۆرێ و پیرومەرا و باخڕنیڤ و لیناڤا، هەروەسا یا مەزن سەروكانیا برجینێ و پیرەفاتێ و بۆتیا و زێوێ و.. هتد. بوون. |
هەروەسا ئەو رۆژ ناهێنە ژ بیر كرن دەمێ قوتابییێن باژێڕێ دهۆكێ ب دەستێن خۆ فەرش ل ناڤ ئاڤا گەلیێ دهۆكێ چێ دكرن و دەمێ ئەزموونێن نیڤا سالێ و دویماهیكا سالێ هەمی بۆ خواندنێ ل وێرێ خڕڤە دبوون، ئەڤ ئەندازیار و نوژدارێن ڤی باژێڕی و مامۆستایێن خانەنشین، هەمی دەرچوویێن سەر فەرش و تەقچكێن ل سەر رویبارێ ئاڤا گەلیێ دهۆكێ نە، خۆشییا پشتا گەلیێ دهۆكێ ئەو جهێ بێهنفرەهییا خەلكی بوو دەمێ ئەو دیمەنێن سروشتی و جوان یێن گوندێن پشتا گەلی و چەمێن جوان یێن (مەلا خدری) ئەوێ پاسەوانێ تەجنیدا دهۆكێ و بەرامبەری وان چەمێن (ئەحمەد دهۆكی) ل وێڤەتر بوون، د سەردا چەمێن جەلال دهۆكی بوو كو جوانی هەر ئەو بوو، ل ڤێ دویماهییێ ژی هندەكان خۆ ل ناڤدارترین شكەفتا باژێڕی كرە خودان كو ئەو ژی شكەفتا (چارستین)ە كو هه‌ر ژ كەڤندا خەلكێ دهۆكێ بیرهاتن دگەل دا هه‌نه و هەمی خەلكێ دهۆكێ یێ كەڤن ئەو جهـ كربوونه جهێن خڕڤەبوونا خۆ و قولاچا بەرێ یا (ئیمام عەلی) و دیوانكا وی جهێ رێزگرتنا خەلكێ باژیری بوون.
ل ڤێ ئاخفتنا هاتیە بەرچاڤ كرن و ئەو بیرهاتنێن دگەل گەلیێ دهۆكێ، هەمی سەرهاتی وانەیێن رۆژانە بوون، بەلێ ئاڤا ڤی گەلی هەمی ژ كانیا مەزن دهات ئەوا ل پشتا گەلی و ئەو كانیێن ب سەر ڤان گوندێن پشتا گەلی وەك گوندێ باجلۆرێ و پیرومەرا و باخڕنیڤ و لیناڤا، هەروەسا یا مەزن سەروكانیا برجینێ و پیرەفاتێ و بۆتیا و زێوێ و.. هتد. بوون.
| دەمێ چایخانا (ئەحمەد عەرەبی) هاتیە بار كرن و بۆ گەلیێ دهۆكێ هاتيه ڤه‌گوهاستن، دگۆتن نەخوشییەك هاتیە دهۆكێ دگۆتنێ (قەنزەوەنزیە) ئانكو (ئەنفلوەنزا). |
گەلیێ دهۆكێ جهێ رۆشنبیرییێ بوو، دەمێ چایخانا (ئەحمەد عەرەبی) هاتیە بار كرن و بۆ گەلیێ دهۆكێ هاتيه ڤه‌گوهاستن، دگۆتن نەخوشییەك هاتیە دهۆكێ دگۆتنێ( قەنزەوەنزیە) ئانكو (ئەنفلوەنزا)، ڤێجا چایخانە گرتن و رابوون چایخانا وی ڤەگوهاستنە گەلی دا هەناسەكێ بدەنە خەلكی، ل گەلی فەرش چێ كرن و حێسیل دانانە سەر وان فەرشان، خەلك هەتا درەنگی شەڤ د مانە ل وێ چایخانێ پاشی دزڤڕینە مال، حەفتییەكێ هەتا دەهـ رۆژان ڤەكێشا و ل سالێن حەفتێیان چایخانا (بەدویێ بابێری) ژی هاتە ڤەكرن فەرش د نیڤا رویباری دانابوون و كورسیكێن ئاسنی، سێپێك ئاسن بوون و ئێك دار بوو ب تێلا گرێدابوون دگوتنێ (چایخانا گەلیێ دهۆكی یا سیاحی).
بەلێ مخابن ل ڤێ دوماهیكێ ئەو بایێ هوینك ئەوێ ب سەر باژێڕی من دا دهات ژێ هاتە بڕین و ئەو كاژێن مێژوویی یێن ڤی گەلی هەمی هاتینە بڕین و ئەڤ سكرێ جوانێ باژێڕێ دهۆكێ، خوزیكا خەمەكا مەزن ژێ هاتبا خوارن و چارەسەرییەك لێ هاتبا كرن و رێیەكا باش بۆ تژیكرنا سكرێ دهۆكێ ب ئاڤێ هەبا.
ئەڤە ئەو بیرهاتن و سەرهاتیێن دهۆكێ بوون ل گەل گەلیێ دهۆكێ كۆ كۆڕانگەها مللی یا ڤی باژێڕیە.
