محمد صالح طيب صادق
زانكۆيا دهۆك
بنەمالا دانەری:
جەنابێ وەزیرێ دەولەتا ئۆسمانی ئەحمەد جەودەت پاشا كوڕێ ئیسماعیل كوڕێ عەلی كوڕێ ئەحمەد كوڕێ ئیسماعیل ل باژیڕكێ لوفجە ب دويراتيیا 130 كیلۆمێتران ژ پایتەختێ بولگاریا (سۆفیا) كو گرێدایی ویلایەتا (الطونە)یە و ئێك بوو ژ ویلایەتێن دەولەتا ئۆسمانی یێن ئەورۆپی ل سالا 1832 ێ هاتیە سەر دنیایێ (ل 13)، مالباتا وی سەدسالا 17 ێ ل وێ ویلایەتێ ئاكنجی ببوو، باپیرێ وی موفتییەكێ ناڤدار بوو و بابێ وی ئەندامێ جڤاتا باژێڕكێ لوفجە بوو.
ئەحمەد جەودەت پاشا د ناڤ ژینگەهەكا دینی دا هاتیە پەروەردە كرن، وی ل سەر دەستێ (حافظ عمر افندي)یێ موفتییێ لوفجە زمانێ عەرەبی و زانستێن قورئانا پیرۆز و فەرموودەیێن پێغەمبەری خواندينه، د ژییێ 17 سالیێ دا چوویە ئستانبۆل سەنتەرێ زانین و زانستێ یا وی سەردەمی، وی ل زانكۆیا سولتان (محمد الفاتح 1451-1481)(1) بەردەوامی ب خواندنا خوە دايه، ئەو بۆ خواندنێ ژ هەمی هەڤالێن خۆ زیرەكتر بوو، نەخاسمە د بوارێ زانستێن دینی دا وی ل ئستانبۆلێ بیركاری و زمانێ فارسی خواندینە.
ل سەدسالا 19 ێ ل ژێر كارتێكرنا شارستانییا ئەورۆپی گوهۆڕێنێن رەوشەنبیری و زانستی ل ئستانبۆلێ دەست پێ كرن، لەوا هەڤڕكییەك ل ناڤبەرا هزر و بیرێن كلاسیك یێن وەلاتییێن دەولەتا ئۆسمانی و رەوشەنبیرێن نوی پەیدا بوو، ئەحمەد جەودەت پاشا ژ هزروبیرێن خۆ ژ زانایێن موسلمانان مینا الحافظ الذهبي (مرن: 1347ز)(2)، ابن خلدون (مرن: 1406ز)(3) وەرگرتینە، د هەمان دەم دا مفا ژ شارستانییا ئەورۆپی وەرگرتيه، چونكی وی ژ بلی زمانێن توركی و عەرەبی، زمانێن فڕەنسی و بولگاری باش دزانین (ل14) .
| په‌رتووكا مێژوویا جەودەت (تأریخ جودت) ژ 12 بەرگ(مجلد)ان پێك دهێت، بابەتێ پەرتووكێ مێژوویا دەولەتا ئۆسمانییە و بەحسێ وان رویدانێن كريه یێن ناڤبەرا 1774- 1852 چێ بووین. |
رەوشەنبیرییا وی هاریكارییا وی كر كو د وارێن دادوەری و كارگێڕی و سیاسی یێن خۆ دا یێ سەركەفتی بیت، وی پتر ژ 30 پەرتووكان داناینە، ژ بلی وان بیرەوەرییان ئەوێن وی نڤیسین و بووینە ژێدەر بۆ مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی، پەرتووك ب زمانێ توركی و عەرەبی نڤیسینە، لێ پشكا پتر یا پەرتووكێن وی ب زمانێ توركی بووينه (ل ل 24- 25).
ئەحمەد جەودەت پاشا هژمارەكا پۆستێن كارگێڕی وەرگرتینە، نەخاسمە ئەو بوویە والی ل حەلەبێ, والییێ مرعش، والییێ دیمەشقێ، پشتی هنگی بوویە وەزیرێ داد، وەزیرێ پەروەردێ (المعارف)، وەزیرێ ناڤخۆ، وەزیرێ ئەوقافێ، پشتی ڤان هەمی كاران ببوو مێژوونڤیسێ فەرمییێ دەولەتا ئۆسمانی (وقعە نوس ـــ كاتب الوقائع) (ل ل 13- 16).
پشتی چالاكییێن وی یێن كارگێڕی ـــ سیاسی ـــ زانستی، ئەحمەد جەودەت پاشا د ژییێ 72 سالییێ دا (1823- 1895ز) چوویە بەر دلۆڤانییا خودێ.
مێژوویا جەودەت (تأریخ جودت):
ئەڤ پەرتووكە ژ 12 بەرگ(مجلد)ان پێك دهێت، بابەتێ پەرتووكێ مێژوویا دەولەتا ئۆسمانییە و بەحسێ وان رویدانێن كريه یێن ناڤبەرا 1774- 1852 چێ بووین، وی پەرتووكا خوە ل دویڤ رێبازا كلاسیكی یا سالانە (Anals)، مینا مێژوونڤیسێن موسلمانان طبري(4) (مرن: 922ز)، ابن الاثیر(5) (مرن: 1232ز)، دانایە، ئەڤ پەرتووكە ل سەر داخوازا سولتان عبدالمجید 1 (1823- 1861ز)(6) نڤیسیە، لەوا سولتانی رێز لێ گرت و خەلات كر دەمێ ب فەرمانا سولتانی ب فەرمی كریە مێژوونڤیسێ دەولەتێ (وقعە نوس ـــ كاتب الوقائع)، پشتی ڤی كارێ بەرچاڤ ئەو بۆ دەمێ 30 سالان یێ بەردەوام بوو ل سەر نڤیسینا مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی، وی بەرگێ ئێكێ ل سالا 1884 ێ چاپ كر و ل سالا 1891ێ بۆ جارا دووێ هاتە چاپ كرن، ژ بەر گرنگییا (تأریخ جودت) ب تایبەتی ژی بەرگێ ئێكێ، هەردوو رۆژهەلاتناسان هاملتۆن جیب و هارۆلد بوون مفا ژێ وەرگرتیە دەمێ پەرتووكەك دەربارەی جڤاكێ ئیسلامی و رۆژئاڤا دانای(7).
كارتێكرنا بیرمەند (ابن خلدون) ل سەر شێوازێ نڤیسینا بەرگێ ئێكێ (تأریخ جودت) یا دیارە، چونكی وی مفا ژ خواندنا مێژوویێ و قۆناغێن دەولەت تێدا دەرباز دبیت و كاودانێن دەولەتێن ئیسلامی تێڕا دەرباز بووی بەری دامەزراندنا دەولەتا ئۆسمانی وەرگرتیە.
د بەرگێ ئێكێ دا مێژوونڤیسی ل سەر رویدانێن دەولەتا ئۆسمانی و قۆناغێن تێڕا دەرباز بووی نڤیسیە و پاشی ئاماژە كریە تێكچوونا دەولەتێ ژ لایێن كارگێڕی و سیاسی و عەسكەری ڤە و هەڤبەركرنەك د ناڤبەرا رويدان و كاودانێن دەولەتێن ئەورۆپی و رویدان و كاودانێن ویلایەتێن ئۆسمانی ل دەڤەرا كریمیا(قرم) و قەفقاسیا و بولگان(بلقان ـــ رۆژهەلاتێ ئەورۆپا) و ویلایەتێن عەرەبی و ئیرانێ دكەت (ل17).
بێ گومان بەرگێ ئێكێ یێ (تأریخ جودت) گرنگییا خوە یا تایبەت هەیە، لەوا سەرۆكێ دادگەها بازرگانی ل باژێڕێ بەیرۆتێ عبدالقادر افندي الدنا ل سالا 1890 ێ ئەڤ بەرگە ل دویڤ داخواز و حەزا والییێ سوریا راشد ناشد پاشا ژ زمانێ توركی وەرگێڕایە زمانێ عەرەبی (ل 18).
معروضات احمد جودت پاشا (دەستنڤیس ــــ مخطوط):
وی ئەڤ دەستنڤیسە بۆ سولتان عبدالحمید 2 (1876- 1909) نڤیسیە وەك راپۆرت ل دویڤ داخوازا سولتانی ل دەستپێكا حوكمێ وی، چونكی سولتانی دڤیا چاڤێن خوە ل سەر وان رویدان و كاودانان ڤەكەت یێن دەولەتا ئۆسمانی تێڕا دەرباز بووى د ناڤبەرا سالێن (1839- 1876ز) كو دبێژنێ سەردەمێ تەنزیماتان (تنظیمات)(8) (ل 19).
ئەحمەد جەودەت پاشا 40 یاداشت(بیرهاتن) نڤیسینە كو دبنە پتر ژ هزار لاپەڕان و ب شێوەیەكێ مێژوویی و رێكوپێك كرینە، د ناڤ ڤان بیرهاتنان دا شرۆڤەكرنەكا باش بۆ كاودانێن سیاسی ـــ ئابۆری و جڤاكی د قۆناغا (تنظیمات)ان دا كریە، د ناڤ ڤان بیرهاتنان دا فەرمانێن سولتانان و بەلگەنامەیێن نهێنی هەنە، د ڤی كاری دا ئەحمەد جەودەت پاشا هزروبیرێن خوە یێن ئیسلامی دیار كرینە كو وی دڤیا ل دویڤ بیروباوەرێن وی چاكسازی د ناڤ دەولەتا ئۆسمانی دا بهێتە پەیڕەو كرن، ل دویڤ شەریعەتێ ئیسلامێ (ل ل 21- 22).
| ئه‌حمه‌د جه‌وده‌ت پاشا دزانی جیاوازی د ناڤبەرا شارستانییا ئیسلامی و جیهانا نەصرانی(كریستیانان) هەیە، ل دویڤ بۆچوونا وی، چێ نابیت ژیانا رۆژئاڤا(ئەورۆپا) بهێتە كۆپی كرن، لێ یا فەرە مفا ژ زانین و پیشەسازییا وان بهێتە وەرگرتن. |
وی دڤییا چاكسازی د ناڤ سازییێن زانستی دا ل هەمی ویلایەتان بهێنە كرن دگەل پاراستنا ناسنامەیا ئیسلامی یا جڤاكی، ئەحمەد جەودەت پاشا دزانی كو هەمی جڤاك د گوهۆڕینێن بەردەوام دانە و چو دەولەت هەتا هەتایێ نامینن(ل 34)، وی دزانی جیاوازی د ناڤبەرا شارستانییا ئیسلامی و جیهانا نەصرانی(كریستیانان) هەیە، لەوا ل دویڤ بۆچوونا وی، چێ نابیت ژیانا رۆژئاڤا(ئەورۆپا) بهێتە كۆپی كرن، لێ یا فەرە مفا ژ زانین و پیشەسازییا وان بهێتە وەرگرتن(ل 35)، وی باوەری ب هزرا ئێكگرتنا موسلمانان هەبوو (الجامعة العربیة) مینا: ئاحمد نعیم بابان، محمد عاكف، بدیع الزمان النورسي، ابو الهدی الصیادي، محمد رشید رضا، شكیب ارسلان، محمد عبدە، مصطفی كامل و جمال الدین الافغاني(9) (ل 36).
ژێدەرێن (تأریخ جودت):
هەرچەندە ئەحمەد جەودەت پاشا رێبازا كلاسیكی بۆ نڤیسینا رویدانێن مێژوویێ ب كار ئینایە، لی وی مفا ژ ژێدەرێن توركی ـــ ئەورۆپی ـــ عەرەبی ژی وەرگرتیە (ل 38)، وی مفا ژ بەلگەنامەیێن (ئەرشیفێ) ئۆسمانی وەرگرتیە ژ بلی مفاوەرگرتنێ ژ پەرتووكێن كاتب چەلەبی ـــ حاجی خەلیفە (مرن: 1650ز)(10) و مێژوویا (نوري) و مێژوویا (واصف) و مێژوویا (عاصم).
ل ڤێرە خویا دبیت كو پشكا پتر ژ مێژوونڤیسێن تورك پەرتووكێن وان ب ناڤێ وانە، لەورا ئەحمەد جەودەت پاشا ناڤ و نیشانێن پەرتووكا خوە كریە (تأریخ جودت)، چونكی ئەڤ دیاردە ل سەردەمێ دەولەتا ئۆسمانی بەری ئەحمەد جەودەت پاشا مێژوویا خوە بنڤیسیت تشته‌كێ به‌ربه‌لاڤ بوو، هه‌ر بۆ نموونه، هەڤالێ وی (لطفي افندي) بەردەوامی دا نڤیسینا مێژوویا دەولەتان و ناڤێ پەرتووكا خوە كرە (تأریخ لطفي) (ل 21)، ئەحمەد جەودەت پاشا كێمتر مفا ژ ئەرشیفێ ئۆسمانی مفا ژ ژێدەرێن عەرەبی و ئەورۆپی وەرگرتیە.
دوو نامەیێن ئەكادیمی ل سەر بەرهەمێ ئەحمەد جەودەت پاشا هاتینە نڤیسین:
ئێك: ماجدة صلاح مخلوف، معروضات احمد جودت پاشا ـــ دراسة وتحقیق و ترجمه الی العربیة، رسالة دكتوراە، غیر منشورة، كلیة الاداب، جامعة عین شمس، (القاهرە: 1983).
دوو: وفاء احمد قطب، فكرةالاصلاح فی تذاكر احمد جودت پاشا، رسالة ماجستیر، غیر منشورة، كلیة الاداب، جامعة عین شمس، (القاهرة: 2015) لاپەڕێن 19-20).
هەروەسا ڤەكۆلەرا تورك امید مریج یازان نامەیەكا دكتۆرایێ ل سەر بیروبۆچوونێن ئەحمەد جەودەت پاشا دەربارەی دەولەتێ و جڤاكی نڤیسیە: (ل34)
Ümit Meriç Yazan, Cevdet Paşa ve Devlet Görüşü, (Istanbul; 1992)
كورتییەك ل سەر ناڤەڕۆكا پەرتووكا (تأریخ جودت) – بەرگێ ئێكێ:
وەرزێ ئێكێ (الفصل الاول) (لاپەڕێن 79- 81): ئەحمەد جەودەت پاشا وەرزێ ئێكێ يێ پەرتووكا خوە تەرخان كریە بۆ گرنگییا مێژوویێ و چەوانییا مفاوەرگرتنێ ژ زانینا مێژوویێ ل ژێركارتێكرنا پەرتووكا (ابن خلدون)(11) دەربارەی دامەزراندن و گەشەكرنا دەولەتا پشتی هنگى لاوازی و ژ ناڤچوونا وان، ئەو دیار دكەت كو دەولەت مینا مرۆڤییە دەمێ زاڕۆك مەزن دبیت و دبیتە سنێلە و ل دویڤ دا دبیتە لاو(گەنج)، دویڤ دا دبیتە زەلام (مێر)، پاشی زەلامەكێ ژێهاتی (رجل مكتمل النضوج) و پاشی پیر دبیت، پشتی هنگی بەرەڤ دانعەمرییێ (الكهولة) ڤە دچیت و پاشی پیر دبیت (ل79).
ئەحمەد جەودەت پاشا د ناڤ پەرتووكا خوە دا دیار كریە دەمێ دبێژیت: چەوان ژیانا مرۆڤی بلندی و نزمی تێدا هەنە، هەر ب وی رەنگی دەولەتێ (كاودانێن بلندی و نزمی تێدا هەنە، پێكهاتێ دەولەتێ مینا پێكهاتێ مرۆڤییە: مەزنبوون ـــ خۆڕاگرتن ـــ لاوازبوون) (ل 41).
ئەحمەد جەودەت پاشا ل سالا 1853 یێ دەست ب نڤیسینا پەرتووكا خوە دكەت، ژ سالا 1774 ێ، چونكی وێ سالێ و لاوازییا دەولەتا ئۆسمانی دیار بوو دەمێ سولتان عبدالحمید 1 (1773- 1789ز) نەچار بووی پەیمانا كوتشك كونارچی(12)، دگەل قەیسەرا رۆسی كاترینا دووێ (1762- 1796ز) مۆر كری پشتی لەشكەرێ ئۆسمانی هەمبەر لەشكەرێ رۆسیا قەیسەری شكەستی، دەولەت هاتە پلا چارێ پشتی ئینگلتەرا و فڕەنسا و رۆسیا كو بەر هنگی ل پلا ئێكێ بوو(13). (ئەڤ وەرزە ب تنێ سێ لاپەڕە).
وەرزێ دووێ (لاپەڕێن 82- 85): هاتیە تەرخان كرن بۆ دیاركرنا قۆناغ و جۆرێن دەولەتان و ئەگەرێن لاوازییا وان، ئەو قۆناغێن ژ هێزێ بەرەڤ پیرییێ تێدا دەرباز دبن، دگەل هەڤبەركرنا ژییێ دەولەتێ ب قۆناغێن ژییێ مرۆڤی، دانەر د ڤی وەرزی دا دیار دكەت و دبێژیت: چێ دبیت ژیری(الحكمة) و كارێن دروست(حسن التدبیر) ئارێشەیێن دەولەتێ چارە بكەن و ژییێ وێ درێژ بكەت، ل دووماهییا وەرزێ دووێ دانەری هەڤبەركرنەك ل ناڤبەرا كاودانێن دەولەتا ئۆسمانى و دەولەتێن ئەورۆپی دا كریە، د ڤی وەرزی دا پێزانین دووبارە دبن و د ناڤبەرا دویڤچوويێ(محقق)ێ پەرتووكێ عبداللطیف بن محمد الحمید و دانەرێ وێ ئەحمەد جەودەت پاشا (تەماشەی لاپەڕێن 43- 44 بكە)، بێ گومان وەرزێ ئێكێ و وەرزێ دووێ گەلەك دكورتن.
وەرزێ سێیێ (86- 102): ئەڤ وەرزە كورتییەكە دەربارەی مێژوویا ئیسلامێ هەر ژ دەستپێكا پەیدابوونا بیروباوەرێن ئیسلامێ هەتا دامەزراندنا دەولەتا ئۆسمانی ل چەرخێ 14ز.
وەرزێ چارێ (103- 168): دانەری ئەڤ وەرزە ل سەر دامەزراندنا دەولەتا ئۆسمانی نڤیسیە و دیار كریە كا چەوان دەولەتا ئۆسمانی دەولەتا رۆمێ (رۆمێن بیزەنتی) ژ ناڤبریە، هەروەسا دیار كریە كا چەوا شەڕ و لێكدانێن ل ناڤبەرا دەولەتا ئۆسمانی یا سوننە مەزهەب (المذهب الحنفي) و دەولەتا سەفەوی یا شیعە مەزهەب (المذهب الاثنا عشري) بۆ دەمەكێ گەلەك درێژ دبەردەوام بوون.
وەرزێ پێنجێ (169 لاپەڕێن 169- 208): ئەحمەد جەودەت پاشا ب درێژی ل سەر ئالۆزییا یاسا و سیستەمێ دەولەتا ئۆسمانی د بوارێن لەشكەری (عسكري) و زانستی (علمي) دا نڤیسیە.
وەرزێ شەشێ (208- 216): ئەڤ وەرزە یێ كورتە، دانەری ل سەر شێواز و تەكنیكێن شەڕی د ناڤبەرا دەولەتان دیار كریە و ئاماژە دایە چێكرنا چەكێ شەڕی.
وەرزێ حەفتێ (217- 264): د ڤی وەرزی دا دانەری ب درێژی ل سەر مێژوویا دامەزراندنا هێزا دەریایی یا ئۆسمانی (الاسطول العثماني) نڤیسیە و دیار كریە كا چەوان دەولەتا ئۆسمانی شیایە دەریا سپی یا ناڤەڕاست كۆنترۆل بكەت دەمێ ئەو دەریا كەفتیە ژێر هەژموون(نفوذ)ا سولتانێن ئۆسمانی.
وەرزێ هەشتێ (265- 375): وەرزەكێ درێژە دەربارەی مێژوویا سوریا و ب درێژی ل سەر سەردەمێ شەڕێن خاچهەلگران (الحروب الصلیبیة) (1095- 1291ز)(14).
وەرزێ نەهێ (376- 430): ئەڤ وەرزە یێ هاتیە تەرخان كرن بۆ مێژوویا قەفقاسیا و كریمیا (گزیرتەیێ قرم)، دانەری دیار كریە كا چەوان دەڤەرا قرم كەفتبوو ژێر كۆنترۆلا سولتانێ ئۆسمانی (محمد الفاتح)، وی ئاماژە كریە وەلاتێن قەفقاسیا یێن ل ناڤبەرا دەریا رەش و دەریا قەزوین كو پێك دهێن ژ وەلاتێن چەركەسان و داغستان و جۆرجیا، نڤیسینا وی دیار دكەت كا چەوان خەلكێ ڤێ دەڤەرێ بووینە لایەنگرێن ئۆسمانییان، چونكی ئەو د هەڤسنوور بوون دگەل دەولەتا سەفەوی یا شیعی ل باشوور و دەولەتا رۆسیا قەیسەری ل باكوور.
| ل وەرزێ دووماهییێ ـــ بەرگێ ئێكێ ــ ئەحمەد جەودەت پاشا ئەو سیاسەتا دەولەتا ئۆسمانی یا دهاتە پەیڕەو كرن هەمبەر ویلایەتا مووسل و ويلایەتا بەغدا دیار كریە. |
وەرزێ دەهێ (431- 483): وەرزێ دووماهییێ ژ بەرگێ ئێكێ هاتیە تەرخان كرن بۆ مێژوویا وەلاتێن عەرەب و فارسان، دانەری ل سەر بیروباوەر و مێژوویا دروز و نوصەیرییا نڤیسیە، دیسا ل سەر مێژوویا عیراقێ و فارس نڤیسیە، ل وەرزێ دووماهییێ ـــ بەرگێ ئێكێ ــ ئەحمەد جەودەت پاشا ئەو سیاسەتا دەولەتا ئۆسمانی یا دهاتە پەیڕەو كرن هەمبەر ویلایەتا مووسل و ويلایەتا بەغدا دیار كریە.
بەرگێ ئێكێ ژ (تأریخ جودت) نەهـ پاشكۆیان (9 ملاحق) وەك بەلگە (وثیقة) ب خۆڤە دگریت (لاپەڕێن 484- 517)، پاشكۆیا ژ هەمییان گرنگتر بەلگەنامەیا هژمارە 9 (وثیقة رقم 9)ه، لاپەڕێن 502-517)يە چونكی تێكستێ وێ پەیمانا قینارچە (كوتشك كینارچە 1774) د ناڤبەرا دەولەتا ئۆسمانی و رۆسیا قەیسەری دا هاتیە بەلاڤ كرن، ل دویڤ خالێن ڤێ پەیمانێ، پێگەهێ سولتانێ ئۆسمانی ل رۆژهەلاتێ ئەورۆپا لاواز بوویە و رۆسیا قەیسەری وەك دەولەتەكا زلهێزا سەدسالا 18ز هاتە بەری دەولەتا ئۆسمانی، ئەڤە ژ بلی ژ دەستدانا دەڤەرا كریمیا (قرم) د ناڤ دەریا رەش دا ئەوا كەفتییە ژێر دەستهەلاتا رۆسیا.
بەرگێن (2- 12) یێن (تأریخ جودت) بەحسێ مێژوویا دەولەتا ئۆسمانی دكەن ل ناڤبەرا سالێن 1774- 1827ز (ل52).
مێژوویا كورد و كوردستانێ د ناڤ بەرگێ ئێكێ دا:
ناڤێ كورد و كوردستانێ چەند جارەكان د ناڤ بەرگێ ئێكێ یێ (تأریخ جودت) دا هاتیە، بۆ نموونە:
(ل 110): سولتان سەلیم یاوز (1512- 1520ز)(15) د شەڕی دا ب سەر شاهـ ئیسماعیلێ سەفەوی (1501- 1524)(16) سەركەفت و چوو ناڤ گەلەك دەڤەرێن وەلاتان دا، چوو ناڤ ئیرانێ، كوردستانێ و گورجستانێ(جۆرجیا)، چونكی وی هێرش كرە سەر وان دەڤەران.
(ل 173): ئەحمەد جەودەت پاشا بەحسێ رێكخستنا (تنظیم)ا لەشكەرێ سولتانێ ئۆسمانی دكەت و د ناڤ لەشكەرێ ئۆسمانی دا بەحسێ (… لەشكەرێ دیاربەكر و كوردستانێ) هاتیە كرن.
(ل 267): ئەحمەد جەودەت پاشا یان ژی وەرگێڕێ پەرتووكا وی بۆ زمانێ عەرەبی كەفتینە د شاشییان دا دەمێ دبێژیت: (.. كەی خسرۆ دەولەتا كیانی دامەزراند و دیار دكەت كو كەی خسرۆ دەستێ خۆ دانایە سەر ئه‌زەربایجان و كوردستانێ)، یا دروست، كۆرشێ دووێ (559- 530)(17) بوو یێ دەولەتا هەخامەنشی (الدولة الهخامنشیة) دامەزراندی.
(ل 320): دانەر دبێژیت: “ل دەردۆرێن حەلەبێ و كوردستانێ مرۆڤ تووشی كولكێ (حبة) بووینە كو دەمێ سالەكێ كولك (ل سەر پیستێ مرۆڤی دمینیت)، لەورا ناڤێ وێ ببوو (كولكا سالێ)”.
| خودانێ پەرتووكا (تأريخ جودت) ب درێژی بەحسێ كوردێن لوڕستان و بەختیاری و گۆران دكەت و دبێژیت: ملەتێن (طوائف): لوڕ، بەختیاری، گۆران، لەك و كورد رەگەزێ وان ئێكە. |
(ل 480): خودانێ پەرتووكا (تأريخ جودت) ب درێژی بەحسێ كوردێن لوڕستان و بەختیاری و گۆران دكەت و دبێژیت: ” ملەتێن (طوائف): لوڕ، بەختیاری، گۆران، لەك و كورد رەگەزێ وان ئێكە (من اصل واحد)، هەر ملەتەك (تیرەیەك) دابەش بوویە بۆ چەند بنەمالەیان (بطون)، هەرچەندە ئەو د كەڤن دا هەڤوەلاتیێن ئیرانێ نە، لێ ئەو بەرەڤ دەڤەرێن چیایی چوون دا خوە ژ ئاژاوەیان و شەڕێن گران بپارێزن، ئەو هەر ژ دەریا هورمز (نێزیكی كنارێ كەنداڤێ عەرەبی) دەردۆرێن شانشینییا شیرازێ هەتا مەلاتییێ و مەرەشێ(مەرعش)، بەلكو نەخویندەواری و ژیانا كۆچەراتییێ ل سەر وان زال بوو، لەورا وان رەگەز و ناڤێ بنەمالێن خوە ژ بیر كرن، لێ ژ بەر دابونەریتێن وان یێن هەڤپشك ئەو بەرەڤ پێكهاتن و ئێكگرتنێ برن، چونكی وان هزر دكر ئەو ئێك بەرەبابن، ژ بەر ڤێ چەندێ وان هاريكارييا ئێكودوو دكر و د هەوارا ئێك دچوون”.
(481): ئەحمەد جەودەت پاشا دبێژیت: پشتی كەفتنا دەولەتا نادر شاهـ (1737- 1747)(18) و تێكچوونا رەوشا ناڤخۆ یا ئیرانێ، كەریم خان دەستهەلات وەرگرت (1750- 1779)(19)، وی تێگەهشتنەكا باش ل سەر كاودانێن ئیرانێ هەبوو و یێ شەهرەزا بوو، لەورا مللەتێن ئیرانێ خۆ ملكەچی وی كر، (ژ بەر پێكڤەگرێدانا بابەتی، مە لاپەڕێ 479 ئینا پشتی لاپەڕێن 480 و 481).
| كەریم خانێ زەند دەستهەلاتدارەكێ سەربخۆ بوو ل وەلاتێ ئیرانێ، وی تانجا شاهێ ئیرانێ ل سەر سەرێ خوە نەدانا و دگۆت: ئەو شاهـ نینە، بەلكی ئەو بریكارێ شاهێ ئیرانێیە. |
(ل 479): ئەحمەد جەودەت پاشا دەربارەی كەریم خانێ زەند دبێژیت: كەریم خان رێكا دادپەروەرییێ و مەردینییێ گرتبوو، لەوا خەلكێ ئیرانێ بوونە لایەنگر و پشتەڤانێن وی، رۆژ بۆ رۆژێ پشتەڤانێن وی زێدە دبوون و ل سەر هەڤڕكیێن خوە سەردكەفت، دەستێ خوە دانا سەر هەرێما فارس و (عراق العجم) و پترییا هەرێما خوراسانێ، هەرچەندە هەرێما ئازەربایجانێ راستەوخوە نەكەفتە ژێر كۆنترۆلا وی، لێ میرێن سەربخوەیێن وێ هەرێمێ خۆ ملكەچی كەریم خان كرن و دیارى بۆ هنارتن.
كەریم خانێ زەند دەستهەلاتدارەكێ سەربخۆ بوو ل وەلاتێ ئیرانێ، وی تانجا شاهێ ئیرانێ ل سەر سەرێ خوە نەدانا و دگۆت: ئەو شاهـ نینە، بەلكی ئەو بریكارێ شاهێ ئیرانێیە، بێ گومان كەریم خانێ زەند ژ هۆزا (زەند) یا كوردی و سەر ب تیرەیا شیعەیێن ئیمامی بوو.
(ل 480): هەژی گۆتنێیە بێژین كو كەریم خان ژ وان كەسان بوو یێن نادر شاهـ ئەو ب خورتی د ناڤ هۆزا زەند دا بربوو داكو خزمەتا وی (نادر شاهـ) بكەت ل سالا 1727 ز ل دەڤەرا شیرازێ ل ئیرانێ، ئەو نەچار بوو خزمەتا نادر شاهـ بكەت، دیسا خزمەتا برایێ وی (برازایێ وی) عادل شاهـ (1747- 1748)(20) ژی بكەت، چونكی ئەو شەڕڤانەكێ لەشكەرێ شاهێ ئیرانێ بوو، شاهێ ئیرانێ پلەیا ئۆنباشى (رئیس عشیرة) دابوویێ، لەوا كەریم خان پتر رۆلێ خوە د ناڤ لەشكەری دا دیت، پشتی هنگی ژی شاهی (نادر شاهـ) پلەیا بیكباشی (سەرۆكێ هزار شەڕڤانان) دایێ.
سالا 1741 ێ دەلیڤە بۆ چێ بوو پشتی ئاژاوەیا (تمرد)ا عەجەمان ناسناڤێ (خان) هەلگرت و شیا دوژمنێن دەولەتێ بشكێنیت.
دەردۆرێن سالا 1748 ێ كەریم خان ببوو رابەرێ (مرجع)ێ هەمی هەرێمێن ئیرانێ و سەرخوەبوونا خوە راگەهاند، بەلكو ئەو د رەگەز دا فارس نەبوو (لیس من الاصلاء)، ئیرانی ژی رازی نەدبوون كەسەك ببیتە شاهێ ئیرانێ ئەگەر ژ مالباتەكا ب ناڤودەنگ و مەزن نەبا. كەریم خان باش دزانی ئەگەر ئەو شانشینییا خوە رابگەهینیت سەرناكەڤیت، چونكی بەری وی نادرشاهێ قاجاری سەرنەكەفتبوو، هەرچەندە گەلەك یێ ب شیان و ب هێز ژی بوو، وی بۆ خوە سەربۆر ژ نادر شاهـ وەرگرتن. كەریم خان دەست ژ تانجا شاهێ ئیرانێ بەردا و خوە وەك بریكارێ شاهی دانیاسین، پشتی دەمەكی ئەو ب بریكارێ هەمی خەلكێ ئیرانێ (وكیل الشعب) هاتە نیاسین، وی باژێڕێ شیراز كرە پایتەختێ ئیرانێ و كوڕێن میر و مالمەزنان ئیناینە پایتەختی وەك بارمتە(رهائن)، پشتی هنگی وی پۆستێن رێڤەبرنا دەولەتێ دانە وان و كرنە والی، ب ڤی رەنگی وی حكومەتا خوە ب هێز ئێخست و رێخوەش كر كو ئەو و بنەمالا وی 40 سالان ب ناڤێ بنەمالا زەندی حوكمی ل ئیرانێ بكەن.
| ئەحمەد جەودەت پاشا دبێژیت: بلندبوونا ستێرا كەریم خان پشتی دەستهەلات ل ئیرانێ وەرگرتی و خوە ل سەر هەمی ئیرانێ سەپاندی ببوو، ئەگەرێ سەرئێشی و دلگرانييێ بۆ بەرپرسێن دەولەتا ئۆسمانی و ترس ل جەم وان پەیدا كر. |
ئەحمەد جەودەت پاشا ئاماژەیێ دكەتە خالەكا گرنگ دەمێ دبێژیت: بلندبوونا ستێرا كەریم خان پشتی دەستهەلات ل ئیرانێ وەرگرتی و خوە ل سەر هەمی ئیرانێ سەپاندی ببوو، ئەگەرێ سەرئێشی و دلگرانييێ بۆ بەرپرسێن دەولەتا ئۆسمانی و ترس ل جەم وان پەیدا كر، ژ به‌ر هندێ، بەرپرسێن ئۆسمانی ب فەر زانی دەستهەلاتا خوە پتر ل كوردستانێ بچەسپینن و كۆنترۆلا خوە قاهیم بكەن، وان هزر دكر كو ئەو كوردستانا ل ژێر دەستهەلاتدارییا وان پێدڤی ب هێزەكا مەزنە، پاراستنا كوردستانێ و ویلایەتا شارەزوورێ بەرپرسیارییا والییێ بەغدا بوو، لێ حكومەتا والییێ بەغدا یا لاواز بوو و كاروبارێن وێ تێكچووبوون، لەوا ئەو دەڤەرێن ل ژێر بەرپرسیارییا والییێ بەغدا كەفتنە د مەترسییێ دا (ل 481).
دەولەتا ئۆسمانی دانپێدان (اعتراف) ب حكومەتا كەریم خانێ زەند كر، سولتان عبدالحەميد 1 (1771- 1789)(21) دەمێ دەستهەلات ل ئستەنبۆلێ وەرگرتی نوینەرێ خوە هنارتە شیراز و نامەیەك بۆ كەریم خان ژ لایێ سولتانى بۆ بربوو.
چو مەترسی ل سەر دەستهەلاتا كەریم خان ژ لایێ دەولەتا ئۆسمان ڤه نەبوون، لێ پشتی دەمەكی و بۆرینا چەند سالەكان ژ بەر بەرژەوەندییێن خەلكێ كوردستانێ، سارييه‌ك كه‌فته پەیوەندیيێن ل ناڤبەرا شیراز و ئستەنبۆلێ (ل 481).
(ل 483): ئەحمەد جەودەت پاشا بەحسێ دامەزراندنا ئیمارەتا بابان(22) دكەت و دیار دكەت كا چەوان میرێن بابانی دەستێ خۆ دانابوو سەر پترييا ویلایەتا شارەزوورێ ديسا ئاماژە كریە وێ چەندێ كا چەوان دەستهەلاتا وان گەهشتییە كۆیێ و هەریرێ، ئەو بەحسێ ناكۆكیێن ل ناڤبەرا میرێن بابان و مایتێكرنا ئیرانێ و واليیێ ئۆسمانی ل بەغدا دكەت و دبێژیت: هەردوو میر ئەحمەد پاشا و مەحمود پاشا ل ژێر هەژموونا والییێ بەغدایێ بوون، لێ برایێ وان مەحمود پاشا لایەنگرێ ئیرانێ بوو، پشتی دەمەكی هەلویستێ وان ل دویڤ بەرژەوەندییێن وان بەرۆڤاژی لێ هاتن، وی ناڤێ گەلەك میرێن بابان ئیناینە، وەكی: ئیبراهیم پاشا، خالد پاشا، ئۆسمان پاشا و عەبدلرەحمان پاشا.
| (تاریخ جودت) گەلەك كێم بەحسێ كورد و كوردستانێ كریە، چونكی دەولەتا ئۆسمانی تەماشەی كوردستانا ل ژێر دەستهەلاتدارییا خوە دكر وەك پشكەك ژ وەلاتێ خۆ و هەول ددا كو كورد ببنە پشكەك ژ توركیایا نوی. |
(ل 487): به‌لگه‌نامه‌يا هژماره 3 (وثيقه رقم 3): ناڤێ كوردستانێ د وێ نامه‌يێ دا هاتيه يا يا سولتان سليمان القانوني (1520- 1566) بۆ شاهێ فرِه‌نسا شاهـ فڕانسوا (1515- 1547) (23) هنارتى، سولتانى د نامه‌يا خوه دا نڤيسيه: ئه‌ز سولتانێ هه‌مى سولتانا مه.. سيبه‌را خودێ ل سه‌ر هه‌ردوو ئه‌ردا (ظل الله في الارضين)، سولتانێ ده‌ريا سپى يا ناڤه‌ڕاست و ده‌ريا ره‌ش و ئه‌نادۆلێ و رۆملى و قه‌ره‌مان (الروم) و ويلايه‌تا (ذي القدر) و دياربه‌كر و كوردستان و ئازه‌ربايجان.
بێ گومان (تاریخ جودت) گەلەك كێم بەحسێ كورد و كوردستانێ كریە، چونكی دەولەتا ئۆسمانی تەماشەی كوردستانا ل ژێر دەستهەلاتدارییا خوە دكر وەك پشكەك ژ وەلاتێ خۆ و هەول ددا كو كورد ببنە پشكەك ژ توركیایا نوی و د ناڤخۆ دا بحەلینن (Assimilation)، ئەڤ سیاسەتا دەولەتا ئۆسمانی هاتە پەیڕەو كرن پشتی نەمانا ئیمارەتێن كوردی ل نیڤا دووێ یا هزارا نوزدێ، نەخاسمە ژی ل سەر دەستێ سولتان عەبدلحەمیدێ دووێ، ئەوێ هزرا (الجامعة الاسلامية) پەیڕەو كری.
هەژییە بێژین كو مێژوونڤیسێ تورك ئەحمەد جەودەت پاشا ئێك بوو ژ وان كەسێن دڤیا هزرا (الجامعة الاسلامیة) بهێتە بجهـ ئینان.
ژێدەر و پەراوێز:
* مێژوویا جەودەت (تأریخ جودت)، دانانا: ئەحمەد جەودەت پاشا، وەرگێڕان بۆ زمانێ عەرەبی: عبدالقادر افندي الدنا، دووڤچوون (تحقیق): عبداللطیف بن محمد الحمید، الطبعة الثانیة، مؤسسة الرسالة، (بیروت: 2003)
1- دەربارەی سولتان محمد الفاتح تەماشەی ڤی ژێدەری بكە: ابراهیم حسنین، سلاطین الدولة العثمانیة ـــ عوامل النهوض واسباب السقوط، دار التعلیم الجامعي، (الاسكندریة: 2014)، ص ص 105- 198.
2- الذهبي، الحافظ شمس الدین محمد بن احمد، (ت: 1347م)، تأریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والاعلام، تحقیق: محمد عمر عبدالسلام تدمري، دار الكاتب اللبناني، (بیروت: 1997).
3- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة ابن خلدون، (ت: 1406) تقدیم وتحقیق ایهاب محمد ابراهیم، مكتبة القرآن، (القاهرة: 2006)، ص ص 180- 182)، ص ص 303- 310.
4- الطبري، ابو جعفر محمد بن جریر، (ت: 922م)، تأریخ الطبري (تاریخ الرسل والملوك)، ط6، تحقيق محمد ابو الفضل ابراهيم، دار المعارف، (القاهرة: 1990).
5- ابن الاثير، عزالدين علي بن محمد ابن اثير الجزري، (ت: 1232م)، الكامل في التأريخ، حققه ابو الفداء عبدالله القاضي، دار الكتب العلمية، (بيروت: 2002).
6- بۆ پتر پێزانينان ده‌رباره‌ى سولتان عبدالمجيد 1 ڤى ژێده‌رى ببينه: ابراهيم حسنين، ص ص 445- 465).
7- ڤان هه‌ردوو رۆژهه‌لاتناسان په‌رتووكا خۆ ب زمانێ ئنگليزى نڤيسيه:
– H.A.R Gibb and Harold. A. Bowen, Islamic society and the West,( Oxford, 1957).
ژ به‌ر گرنگييا ڤێ په‌رتووكێ يا هاتيه وه‌رگێڕان بۆ زمانێ عه‌ره‌بى: هاملتۆن جيب و هارۆلد بوون، المجتمع الاسلامي والغرب، ترجمة احمد عبدالرحيم مصطفى، دار المعارف، (القاهرة: 1970).
8- سه‌رده‌مێ (ته‌نزيمات)، ده‌وله‌تا ئۆسمانى دڤيا مفاى ژ سيسته‌مێ كارگێڕييا ده‌وله‌تێن ئه‌ورۆپى وه‌ربگريت و گوهۆڕينان د ناڤ دام وده‌زگه‌هێن ده‌وله‌تێ دا بكه‌ت، پۆل دۆمون، سه‌رده‌مى ته‌نزيمات، وه‌رگێرِانى له فڕه‌نسييه‌وه: نه‌جاتى عه‌بدوڵا، ده‌زگاى ئاراس، (هه‌ولێر: 2008)، ل 11 و يێن دويڤدا.
9- الجامعة الاسلامية: ده‌رباره‌ى ڤى بابه‌ته ته‌ماشه‌ى ڤى ژێده‌رى بكه: عبدالفتاح حسن ابو علية، الدولة العثمانية و الوطن العربي الكبير، دار المرغ، (القاهرة: 2008)، ص ص 371-379.
10- ده‌رباره‌ى حاجى خه‌ليفه و ژيانا وى كه‌سايه‌تييا وى و چالاكييێن وى يێن زانستى، ڤى ژێده‌رى ببينه: حاجي خليفة، فذلكة اقوال الاخبار في علم التاريخ و والاخبار، فذلكة التصاريح ــ تأريخ ال عثمان، حققه و وقدم له و ترجم حواشيه سيد محمد السيد، جامعة جنوب الوادي، (انقرة: ) ص ص 20-69.
11- المقدمة (مقدمة ابن خلدون)، ص ص 180- 182، 303- 340.
12- ده‌رباره‌ى به‌ندێن په‌يمانا كوتشك كونارچى ته‌ماشه‌ى ڤان ژێده‌ران بكه: الامير شكيب ارسلان، تأريخ الدولة العثمانية، جمع اصوله و حققه و علق عليه حسن السماحي سويدان، دار ابن كثير ـ دار التربية، (بيروت: 2011)، ص 255 و ما بعدها، حسنين، ص ص 377- 380 .
13- الامير شكيب ارسلان، ص 256.
14- سالا 1291 ێ سولتانێ مه‌ملوكى الاشرف خليل ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر بنگه‌هێ دووماهييێ يێ خاچهه‌لگران(صه‌ليبييان) و باژێڕێ عه‌كا ئێخسته بن ده‌ستهه‌لاتدارييا خۆ، ته‌ماشه‌ى ڤى ژێده‌رى بكه: عبدالمنعم ماجد، التأريخ السياسي لسلاطين المماليك في مصر، دراسة تحليلية للازدهار والانهيار، (القاهرة: 1988)، ص 213.
15- بۆ پتر پێزانينان ل سه‌ر سولتان سه‌ليم و شه‌ڕێن وى دگه‌ل ده‌وله‌تا صه‌فه‌وى ته‌ماشه‌ى ڤان ژێده‌ران بكه: شرفخان البدليسي، شرفنامه، ترجمه الى العربية، محمد علي عوني، دار احياء الكتب العربية، (القاهرة: 1962)، ج 2، ص ص 140- 144، حسنين، ص ص 215- 241.
16- بۆ پتر پێزانينێ ل سه‌ر اسماعيل صفوي بنێڕه: امير حسين خونجي، شاهـ ئيسماعيلێ صه‌فه‌وى و دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا صه‌فه‌وى (خواندنه‌كا ره‌خنه‌يى)، وه‌رگێڕان ژ فارسى نزار ايوب گلي، وه‌شانا سه‌نته‌رێ ڤه‌كۆلينێن كوردى و پاراستنا به‌لگه‌نامان – زانكۆيا دهۆك، (دهۆك: 2008)، ل 48 و يێن دويڤڕا، طالب حسين الوائلي، الصفويون من الطريقة الصوفية الى تأسيس الدولة، رند للطباعة والنشر، (دمشق: 2011)، ص 121 وما وبعدهان نظمي مرتضى افندي، كلشن خلفا او روضة الخلفاء، نقله الى العربية موسى كاظم نورس، دار الوراق، (بيروت: 2008)، ص ص 164-166.
17- ده‌رباره‌ى دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا هاخامه‌نشى بنێڕه: يزف فيزهوفر، فارس القديمة، ترجمة محمد جديد، شركة قدمس للنشر و التوزيع، (دمشق: 1909)، ص 25 وما بعدها، حسن پيرنيا، تأريخ ايران القديم، ترجمة محمد نورالدين و عبدالمنعم و السباعي محمد السباعي، المركز القومي للترجمة، (القاهرة: 2013)، ص157 وما بعدها، امير خنجي، نشأة ايران، ترجمة سامي محمد المرسي، دار حوران، (دمشق: 2018)، ص 141 وما بعدها.
18- بۆ پتر پێزانينان ده‌رباره‌ى نادر شاهێ ئه‌فشارى، بنێڕه: عباس اقبال، تأريخ ايران بعد السلام من بداية الدولة الطاهريه حتى نهاية الدولة القاجارية، نقله عن الفارسية و قدم له وعلق عليه محمد علاءالدين منصور، (القاهرة: 1990)، ص ص 695- 722، ابراهيم خليل احمد و خليل علي مراد، ايران وتركيا، دار الكتب للطباعة والنشر، (الموصل: 1992)، ص ص 52-56.
19- كه‌ريم خانێ زه‌ند رۆله‌كێ گرنگ يێ گێڕاى وه‌ك ده‌ستهه‌لاتدارێ ئێكێ ل ئيرانێ د ناڤبه‌را 1750- 177ێ دا، بۆ پتر پێزانينان به‌رێ خۆ بده: علاء موسى كاظم نورس، العراق في العهد العثماني ــ دراسة في العلاقات السياسية 1700- 1800، دار الرشيد للنشر، (بغداد/ 1979)، ص 316 وما بعدها، عباس اقبال، ص ص 726- 739 .
20- عادل شاهـ برازايێ نادر شاهـى بوو، بنێڕه: ابراهيم خليل احمد و خليل علي مراد، ص 57.
21- ده‌رباره‌ى سولتان عه‌بدلحه‌ميدێ ئێكێ، بنێڕه: حسنين، ص ص 377- 380، ارسلان، ص ص 255- 257).
22- شه‌ره‌فخانێ به‌دليسى به‌حسێ ئيماره‌تا بابان دكه‌ت، بنێڕه: شرفخان البدليسي، شرفنامة، ترجمة: محمد جميل الملا احمد الروژبياني، ط2، مؤسسة موكرياني للطباعة والنشر، مطبعة وزارة التربية، (اربيل: 2001) ص ص 473- 484، بۆ پتر پێزانينان بنێڕه: نه‌وشيروان مسته‌فا ئه‌مين، ميرايه‌ته بابان له نێوان به‌رداشى روم و عه‌جه‌مدا، (سلێمانى: 1998)، ل 83 و يێن دويڤڕا.
23- بۆ پتر پێزانينان ده‌رباره‌ى شاهێ فڕه‌نسى فڕانسوايێ ئێكێ، بنێڕه: عبدالعزيز محمد الشناوي، اوروبا مطلع العصور الحديثة، ط4، (القاهره: 1982)، ص 222 وما بعدها.
