هێما د ئهفسانهیا (بهختێ ژنكا) دا
جهمیل شێلازی
ئهفسانهیا (بهختێ ژنكا):
ئهڤه ئێك ژ وان چیڕۆكێن ئهفسانهیی یه، ئهوێن د ناڤ فۆلكلۆرێ كوردیدا دهێته ڤهگێڕان، ئهڤ ئهفسانه د پهرتووكا (حهجی جهعفهر)ی دا یا ب ناڤێ (چیڕۆك و چیڤانۆك)، چاپا ئێكێ، ژ وهشانێن (ئهنستیتویا كهلهپوورێ كوردی – دهۆك)، زنجیره (219). ل ساڵا (2017)ێ، ل چاپخانهيا (كارۆ) ل باژێڕێ سلێمانییێ هاتییه چاپ كرن، ڤێ ئهفسانهيێ ل بن ناڤێ (بهختێ ژنكا) د لاپهرێن (288 – 295)دا جهێ خۆ د ناڤدا گرتییه.
كورتییا ناڤهڕۆكا ئهفسانهيێ:
ئهفسانه ژ لایێ ناڤهڕۆكێڤه ژ دوو چیڕۆكێن جودا جودا پێك دهێت، ئهو ژی پشتی كۆ (شڕكاك و كۆتر) دچنه نك (حاكم و قازی) دادگههێ، كۆ شڕكاك دبێژیت: (كۆتر ژنا منه!)، بهلێ كۆتر دبێژیت: (ئهز ژنا ته نینم!)، ڤێجا ههر ئێك ژ وان چیڕۆكهكێ بۆ حاكم و قازی ڤهدگێڕیت، كۆ چیڕۆكهك ژ لایێ (شڕكاكێ)ڤه دهێته ڤهگێڕان بۆ قازی، كۆ تێدا بهحس ل بێبهختی و خرابكاریێن ژنێ دكهت، كا چاوا ژنا حاكمی خیانهتێ ل زهلامێ خۆ (حاكم)ی دكهت و حهز ژ جوهی دكهت، ههتا حاكمی دكوژیت و شوی ب جوهی دكهت، دیسان ڕهڤینا ههردوو كوڕێن وێ ژ بهر دهیكا خۆ زڕبابێ خۆ (جوهی)، ئهو دزانن دێ جوهی وانا ژی دهته كوشتن و ههر جار جار شڕكاك دبێژیته قازی: (ڤێجا قازی ئهفهندی بهختێ ژنكا ئهڤهیه!)، پشتی (شڕكاكی) ئهڤ ئاخفتنه ههمی بۆ حاكمی كرین و گۆتین و كرینه نموونه بۆ ژنكێن خراب ئیناین.
چیڕۆكا دی دیسان ژ لایێ (كۆترك)ێ بۆ قازی دهێته ڤهگێڕان، ئهو ژی تێدا بهحسێ زیرهكی و شههرهزاییا ژنێ دكهت، كا چاوان (كچا میرێ ئهجنا) حهز ژ گهنجهكێ ههژار دكهت و پشتی حاكم دزانیت، بزاڤێ دكهت كۆ وی گهنجی بدهت كوشتن، دا ئهو كچك بۆ حاكمی بمینیت، بهلێ كچك ههمی ئهو مهرجێن حاكم ددانیته بهر كوڕكێ ب هاریكارییا برایێن خۆ (كوڕێن میرێ ئهجنا) بۆ جێبهجێ دكهت، حاكم نهشێت چ ل كوڕكی بكهت، ههتا دویماهییێ حاكم ب دهستێ كوڕێ میرێ ئهجنا (برایێ كچكێ) دهێته كوشتن، كوڕكی ل شوینا وی دكهنه حاكم، لهوما بهردهوام د ناڤ ڤهگێڕانا چیڕۆكێدا ههر جار جار دبێژیت: (ڤێجا حاكمی خۆش بیت، ژن ژی ههنه، ژنكۆك ژی ههنه).
هێمایێن ئهفسانهیی:
د خواندنا مه دا بۆ دهقێ ڤێ چیڕۆكا ئهفسانهیى، چهندین هێما و ئالاڤ و كهسایهتیێن ئهفسانهیی د ناڤ ڕویدانێن ئهفسانهيێدا وهكه مۆتیف و فۆرمێن گهلهك گرنگ، ڕۆڵێ خۆ دگێڕینن دهێنه دیتن، لهوما دهستنیشانكرنا وان ههمی هێما و شرۆڤهكرنا وان، گرنگییا خۆ ههیه بۆ دیاركرنا هێزا ئاڤاكرنا ڤێ ئهفسانهيێ ل سهر بناغهیهكێ موكوم و بهێز، كا چهند مهرجێن ئهفسانهيێ شیاینه خۆ د ناڤ دا پهیڕهو بكهن و ل سهر بناغهیهكێ موكوم ئهفسانه هاتییه داڕشتن و ئاڤاكرن؟ ئهفسانهيا كوردی شیایه خۆ ل بازێن ئهفسانهيا جیهانی بهاڤێژیت یان نه؟ ئهفسانهيا كوردی چهندا زهنگینه د كهرهستێن پێكهاتهیا ئاڤاكرنا خۆدا؟ كۆ ئهو هێمایێن ئهفسانهیی ژ كهرهسته و ئالاڤ و كهسایهتیێن ڕۆڵێ خۆ د ڤێ ئهفسانهيێدا دبینن، دهێنه بهرچاڤ، ئهو ژی ئهڤهنه:
– تهیرێ دهولهتێ:
ئهوێ ل دهڤ مه ب ناڤێ (تهیرێ دهولهتێ) دهێته نیاسین، د ناڤ ئهدهبیاتا وهلاتێن بیانیدا ب ناڤێ (تهیرێ هۆم) دهێته نیاسین. |
ئهوێ ل دهڤ مه ب ناڤێ (تهیرێ دهولهتێ) دهێته نیاسین، د ناڤ ئهدهبیاتا وهلاتێن بیانیدا ب ناڤێ (تهیرێ هۆم) دهێته نیاسین، وهك هاتییه: ((تهیرێ هوما: ب فارسی (هما) و دهێته گۆتن (حوما)، ب ئاڤێستایی: (Homāio)، ئهو تهیرهكێ ئهفسانهیی و چیڤانۆكی یێ فارسییه و وهك هزرهك ههڤپشك د شعر و ئهدهبیاتا فارسیدا ما بهردهوام. سهرهرایی كۆ چهندین ئهفسانه ههنه ل دوور ڤی تهیری… ژ سهخلهتێن ڤی تهیری ئهوه نافڕیت، چونكه ههكهر فڕی و سیبهرا وی كهفته سهر ئێكی، یان د سهر وانڕا فڕی، ئهڤه وێگاڤێ مافێ پاشایهتییێ دا وی. د ئهدهبێ ئیرانیدا كارێ دانا پاشایهتییێ ژ لایێ تهیرێ هوما ڤه دهاته بجهئینان، پاشی ئهڤ دیارده ل ناڤ چیڕۆكێن هندی ل سهردهمێ مهغۆلی پهیدابوو، ئهوا تێدا هاتی، دهمێ كۆ سیبهرا تهیرێ هۆما كهفته سهر سهرێ كهسهكی یان ملێ وی، ئهڤه وێگاڤێ مافێ پاشایهتییێ پێ هاته دان) (هوماar.m.wikpedia.org/wiki /). (جمباز) دهربارهیی بلندكرنا تهیرێ دهولهتێ و دانانا حاكمهكێ نوی دبێژیت: ((باز ههڵدان، لهبهر ئهوهی مرۆڤ زۆر ههڵسوكهوتی لهگهڵ سروشت و پهلهوهر (تهیر) و تواردا ههبوو ئهمهش له ئایین و ئهفسانه كۆنهكانیدا بهرچاو دهكهوێ ڕاگرتنی باز شتێكی ههروا ئاسایی نهبووه، بهڵكۆ به تایبهتی پهروهردهكراوه بۆ پادشا ههڵبژاردن كه سێ جار له سهر ههر كهسێك بنیشیباوه دهكرا به پاشا، گهر پاشا بمردبا و وجاغ كوێربا، توانای بهڕێوهبردنی كاروباری پادشایهتی نهمابا سهر له نوێ خهڵكێ كۆدهبوونهوه و باز ههڵدهدا و ههموو خۆزگهی ئهوهیان دهخواست كه بازهكه بهسهریانهوه بنێشێتهوه و ببن به پادشا ئهوهش دیاردهيێكی چاك بووه بۆ ههڵبژاردنی سهركرده به شێوهیێكی ئاشكرا و به بهشداربوویی خهڵك)) (1986: 168).
ئێك ژ وان هێمایێن ئهفسانهیی، جۆرهكێ تهیرییه دبێژنێ (تهیرێ دهولهتێ)، كۆ ئهڤ تهیرێ هه ڕۆڵێ وی یێ سهرهكی د ناڤ ئهفسانه و چیڤانۆكاندا، ل دهمێ مرنا حاكمی یان دانانا حاكمهكێ نوی، تهیرێ دهولهتێ دهێته بلندكرن، ل سهر سهرێ كێ دانا ئهو دێ بیته حاكم، ئێكهم هێمایێ ئهفسانهیی د ئهفسانهيا (بهختێ ژنكا)دا هاتی، ئهو ژی تهیرێ دهولهتێیه، وهكی تێدا هاتی: ((پشتی جوهی چوویه سهر مالا حاكمی و روینشتییه سهر تهختێ وی و بوويه حاكمێ باژێڕى، ڕۆژهكێ جوهی گۆته ژنكێ ڕابه (تهیرێ دهولهتێ) سهرژێكه و دل و مێلاكێت وی بۆ من بڕێژه دا بخۆم قهمی كهس پشتی من نهبیته حاكم [چونكی دبێژن، ههچییێ گوشتێ تهیرێ دهولهتێ بخۆت، پشتی هینگێ چهند تهیرێ دهولهتێ بلند كهن، دێ ههر هێته سهر سهرێ وی دانیت. ژنك ڕابوو سهرێ تهیری ژێكرو دل و مێلاكێت وی بۆ جوهی بژارتن و كرنه دسێنیكهكێدا و دانا سهر وێ مێزێ ئهوا خوارن ل سهر دخوار،.. حاكمێ بهرێ دوو كوڕ ههبوون، وهختێ كوڕ ژ ناڤ ههڤالا هاتینه مال، دبرسی بوون، وان دزانی كو دهیكا وان تهیرێ دهولهتێ یێ بۆ جوهی سهرژێكری، ههردوو پێكڤه چوونه د ئۆدا خوارنێڤه، دیت كۆ دوو مێلاكێت تهیری، دلێ وی یێ ل سهر مێزا جوهی، ههما ههردووكا دهستپێكر، ئێكی دل خوار، یێ دی مێلاك خوار، وهختێ برایێ مهزن دل خواری زانی كۆ چهند تهیرێ دهولهتێ پهڵاڤێن، دێ ل سهر سهرێ وی ڕاوهستیت… بپ/ 289)). پشتی كۆ ههردوو برا بۆ خۆ ژ وی باژێڕی ژ بهر جوهی و دهیكا خۆ دڕهڤن و دچنه باژێڕهكێ دی، دیاره ل وێرێ حاكمێ وان يێ مری و دێ تهیرێ دهولهتێ ههلاڤێژن: ((ههتا ڕۆژهكێ حاكمێ باژێڕی مر، دهلال ڕابوون، ل باژێڕێ دهنگ دێرا، كۆ سوباهی دێ تهیرێ دهولهتێ ههلاڤێژن، ڤێجا كهس ژمال نهچیت، دا حاكمهكی بۆ باژێڕی ههلبژێریت. ڕۆژا پاشتر خهلك دهركهفت ژ مالێت خۆ، چوونه مهیدانێ، تهیرێ دهولهتێ سێ جارا بلند كرن، ههرسێ جارا دانا سهر سهرێ كوڕی حاكمی، خهلكی گۆت: دیاره ئهڤه یێ باشه، كره حاكم ل باژێڕی… بپ/ 289)).
– تهیر و هێكێن زێڕێ:
ههر ژ وان هێمایێن ئهفسانهیی، ئهو ژی (ئهوێ دلێ تهیرێ دهولهتێ بخۆت، دێ هێكێن زێڕى ل بن بالیفكا خۆ بینیت!!)، دهما كۆ ههردوو برا دل و مێلاكێن تهیرێ دهولهتێ خوارین: ((برایێ بچویك مێلاك خوار، زانی كۆ ههڕۆ سپێدێ دێ هێكهكا زێڕێ، ل سهر جهێت خۆ بینیت… ڕابوون ههردوو پێكڤه ژ بهر دهیكا خۆ و جوهی ڕهڤین و ژ باژێڕی دهركهفتن و قهستا باژێڕهكێ دی كرن، برایێ بچویك، ئهوێ مێلاك خواری ههڕۆ سپێدێ وهختێ ژ خهو ڕادبیت، هێكهكا زێڕی ل سهر جهێ خۆ دبینیت، دبهته سویكێ دفرۆشیت، ب پارهكێ باش…. بپ/ 289)).
– فێقییێ جادوویی:
د ئهفسانهيێدا هندهك جۆرێن فێقی دهێنه دیتن ئهو ژی (تری، سێڤ و حولیك)، كۆ د جادوویی نه، ئهو ژی وهك هێكێن زێڕی یێن ئهفسانهیی دهێنه بكارئینان، پشتی كۆ برایێ بچویك ڕادبیت ژ وی باژێڕی ژی بهرهڤ باژێڕهك دی دچیت، و ل ناڤ باخچهیهكی هندهك فێقییان دخۆت: ((كوڕك چۆ،، وهسا چێ بوو،، د ناڤ ڕهز و باخهكی ههلبوو، بهرێ خۆ ددهتێ، ڕهز و باخ گهلهك ب خهمله، ههمی ڕهنگێت فێقی تێدا ههنه. كوڕك ل ناڤ گهڕیا ویشییهكێ تری كر و دوو تلی ژێ خوارن، ئێشهك ب سهردا هات، لهشێ وی ههمی بۆ كرم و كێز، گۆشتێ وی حهلاند!! كوڕك ب سهر چهنگا، خۆ گههانده سێڤهكێ كر و خوار، بۆ هێسترهك، فشێن ژ كوریا وی هات!! كوڕكی گۆت: یا خودێ پانێ ئهڤه ژی شۆلێ تهیه، بهلكی خودانێ ڤی ڕهز و باخی، من ببهت و شۆلی بۆ خۆ ب من بكهت. كوڕك ب كهلهخیڤه هێستره و ب ئاقلیڤه مرۆڤه. چوو ل ناڤ وی ڕهز و باغی گهڕیا، جارهكێ بنهكا حولیكێ دیت، كتهكا حولیكێ ژێ خوار، جارهكا دی وهكی بهرێ بۆ مرۆڤ. ئینا هزرێت خۆ كرن، گۆت: ئهز دێ رابم ویشییهكێ تری بۆ كچا حاكمی بهم، بهلكی ئهڤ ئێشه بگریت، پاشی دێ وێ ساخكهم بهلكی شوی ب من بكهت. كوڕكی ویشییهكێ تری كر و بره مالا پیرێ. گۆتێ: پیرێ ئهڤ ویشییێ تری من بۆ كچا حاكمی یێ ئینایی، من دڤێت تو ببهی و بخۆت، بهلێ كهسێ دی نهخۆت… سپێدێ پیرێ ویشی بره مالا حاكمی و قهستا ئۆدا كچا حاكمی كر و گۆتێ: من ئهڤ ترییه یێ بۆ ته ئینایی. كچكێ دوو تلی خوارن، ئێشهكێ هاڤێته كچكێ و كرما بهردایێ، لهشێ وێ حهلیا!!. حاكمی چ دختۆر نههێلان، چ دهرمان بۆ نهدیتن… كوڕك رابوو چوو ناڤ وی باخچهیی، هندهك حولیك و سێڤ كرن و هاته مالا حاكمی… كوڕكی سێڤهك دا كچكێ و كچك بۆ هێستر. كوڕكی ههڤسارێ وێ گرت و زوی گۆته حاكمی ئهڤه من بۆ خۆ هێسترهك بر و ئهز چووم. كوڕكی پێت خۆ سڤككرن و هێستر ئینا و هات نك برایێ خۆ… ههتا مهغرهب، ڕابوو حولیكهك دا هێسترێ جارهكا دی هێستر وهكی بهرێ بۆ كچكهكا جوان و ژێهاتی، ژنوی بۆ كره دهوات… بپ/ 289 و 290 و 291)).
– شڕكاك و كۆترك:
شڕكاك و كۆترك وهك دوو تهیرێن سروشتی ڕۆڵێ خۆ دگێڕینن، شڕكاك هێمایه بۆ (زهلام)ی و كۆترك هیمایه بۆ (ژن)ێ. |
ئهڤ دوو تهیره وهك دوو هێمایێن ئهفسانهیی، ڕۆڵێ خۆ دگێڕینن، وهكی دوو تهیرێن سروشتی ڕۆڵێ خۆ دگێڕینن، بهلێ دیاره شڕكاك هێمایه بۆ (زهلام)ی و كۆترك هیمایه بۆ (ژن)ێ، چونكه ههردوو ل كوچكا حاكمی و قازی چیڕۆكان ل سهر بهخت و بێ بهختییا ژنان ڤهدگێڕن، تێدا شڕكاكێ ژنێ ب بێبهختی وهسف دكهتن، و كۆتر وهسا ددهته خۆیاكرن، كۆ (ژن ههنه و ژنكۆك ژی ههنه!): ((شڕكاك ههر یێ دبێژیت: قازی ئهفهندی بهختێ ژنكا ئهڤهیه! پشتی شڕكاكی ئهڤ ئاخفتنه ههمی بۆ حاكمی كرین و گۆتین و كرینه نموونه بۆ ژنكێت خراب ئیناین. حاكمی گۆته كۆتركێ: پا چهوا تو ژنا وی نینی، تو یا نه ههقی؟! كۆترێ ژنوی دهست ب ئاخفتنا خۆ كر و گۆت: ئهڤ قهسێت شڕكاكێ بێ بهخت كرین، ههمی ڕاستن، بهلێ مانێ مهزن دبێژن: (ژن ژی ههنه، ژنكۆك ژی ههنه). كۆترێ گۆته قازی: گوهێ خۆ بده ڤێ چیڕۆكێ… بپ/ 290 و 291)). پشتی كۆتركێ چیڕۆك بۆ حاكمی و قازی گۆتی، وهسا دیاره كۆترك دهركهت ههقتر ژ شڕكاكی، لهو حاكمی گۆتێ: ((ئینا حاكمی گۆته (شڕكاك)ی: ههڕه كۆتر ژنا ته نینه… بپ/ 295)).
– كێڤژاله و كچا میرێ ئهجنا:
ئێك دی ژ وان هێمایێن ئهفسانهیی ئهوێن د ڤێ ئهفسانهيێدا دهێنه دیتن و ڤهگێڕان، ئهو ژی (كچا میری ئهجنایه بهلێ خۆ دكهته كێڤژاڵه!)، ههر وهكی كۆترك وێ چیڕۆكێ بۆ حاكمی ڤهدگێڕیت، دبێژیت: ((یا حاكمی خۆش بیت، ههكه ههیڤهكێ و ههكه بیست ساڵا. شۆلێ كوڕكی بۆ ئهڤه. كوڕكی شۆكا خۆ بهردا بنێ بهحرێ، هندهك هێلا و كێشا ژدهرڤه، كوڕكی بهرێخۆدایێ، كۆ (كێڤژاله)یهك ب شۆكێڤه هات، كهربێت كوڕكی گهلهك ڤهبوون و كێڤژاله هاڤێته دهرێ و گۆت: یا حهیوانێ خودێ، ژ ههمی تشتا تو بوویه ڕزقێ من؟! مانێ كهس ته ناكڕیت. كوڕك ب سلی و دل نهخۆش زڤڕی، هندهك هات، جارهكا دی گۆت: بخودێ دێ زڤڕمهڤه وی كێڤژالهیی ئینم بهردهمه ناڤ خانی. كوڕك زڤڕی پێ كێڤژالهیی گرت و ئینا مال… كێڤژاله كچا میرێ ئهجنایه، یا ب سێحرا خۆ كرییه كێڤژاله، دلێ وێ كهتبوو كوڕكێ فهقیر، بهلێ خۆ دیار نهكر كۆ كچكه، وهختێ كوڕك و دهیكا خۆ نڤستین، نیڤهكا شهڤێ كێڤژالهیی خۆ كره كچك و هاته ناڤ خانی و ب سێحرا خوارنهكا گهلهك لاو دروست كر، جارهكا دی خۆ كره كێڤژاله.. شهڤهكێ پیرێ گۆت: بخودێ ئهز دێ گوهدارییا ل كۆڕێ خۆ كهم، كا ئهو ڤێ خوارنێ ژكیرێ ددزیت!! وێ شهڤێ پیرێ خۆ ژ قهستا دخهو بر، گوهێ وێ ما ل ڕهپ ڕهپا كوڕكی، كا دێ كهنگی ژ خهو رابیت، دا بچیته دزیا، دهمهكێ شهڤێ پیرێ دیت، كو خانی ڕوون بوو، شهڤێ شهوق دا، پیرێ دبن چاڤاڤه بهرێخۆدایێ، كۆ ئهو كێڤژاله بۆ كچكهكا جوان و خشكۆك، پیرێ خۆ بێ دهنگ كر، كچك ب پیرێ ناحهسێت، كچكێ دهست ب زادی كر و حازر كر وهك ههر شهڤ، زادێ خۆ حازر كر و كره قازانێ، پاشی قهستا پیستێ كێڤژالهیی كر دا خۆ بكهته كێڤژاله، پیرێ خۆ لێدا و گرت، وهختێ پیرێ گرتی، سێحرا وێ بهتالكر، ما كچك… كوڕكی پسیارا كچكێ كر، تو چ كهسی؟ كچكێ ڕاستی بۆ كوڕكی گۆت، گۆتێ: ئهز كچا میرێ ئهجنا مه و ئهز ل ته ئاشق بووم، من تو دڤێیی…. بپ/ 291 و 292 و 293)).
– كوڕێن میرێ ئهجنا:
ههر ژ وان هێمایێن جادوویی و ئهفسانهیی كۆڕێن میرێ ئهجنان و ترییێ جادوویی، ئهوێن وهك مۆتیفهك دووباره دبن، دهما كۆ حاكم هندهك تری ژ ئهحمهدی دخوازیت، كۆ دڤێت ترییهكێ وهسا بیت هندی ژێ بخۆن ههر وهكی خۆ بیت و كێم نهبیت! ((حاكمی گۆته ئهحمهدی: من ژ ته دڤێت، تو ویشییهكێ تری بینی، هندی ئهم بخۆین خلاس نهبیت، ههكه ته نه ئینا، دێ سهرێ ته بڕم و چوار ڕۆژ بۆ ته مهجال! ئهحمهد زڤڕی مال، گهلهكێ ب خهم. ژنا وی گۆتێ: ته خێره، تو یێ ب خهم؟ گۆتێ: (حال و مهسهلێت حاكمی ئهڤهنه…) ڤێجا ئهز ژ كویڤه دێ ویشییهكێ تری بۆ ئینم، ههر بخۆت خلاس نهبیت! ژنا وی گۆتێ: ئهو عهردێ ته ئهز لێ گرتیم وهختێ ئهز كێڤژاله، تو دزانی؟ ئهحمهدی گۆتێ: ئه. گۆتێ: ههڕه وێرێ، بێژه سلاڤ ل سهر ههوه بن گهلی خزما، ئهو دێ سلاڤا ته ڤهدهن و دێ پسیارا من ژ ته كهن. تو بێژێ: خهدیجایێ [خهدیجا ناڤێ كچا میرێ ئهجنایه ئهوا خۆ ب سێحرا كرییه كێڤژاله] یا گۆتی: ویشییهكێ تری ژ مێوا مهیا ناڤ حهوشێ ئهز یا ژێ خهریب بوویم. دهنهڤ ته و تو بینه و وهره. ئهحمهد ڕابوو بلهز چوو سهر لێڤا بهحرێ، كچكێ چ گۆتییێ وهكر. وان ژی ویشییهكێ تری بۆ ئینا داڤێ زڤڕی هاته مال. خهدیجایێ تێر ژێ خوار، ههچی تلییا ژێڤه دكر، تلییهكا دی پێڤه دهات. ئهحمهدی ویشییێ خۆ بره دیوانا حاكمی، دانا بهر دیوانێ ههمیا تێر خوار، ژ وی ویشییێ تری، جارهكا دی وهكی خۆ لێ هاتهڤه!! حاكمی گۆتێ: ته شهرتێ من ڕاكر، ههڕه مالا خۆ… بپ/ 293 – 294)).
– زاڕۆكێ د چلكا دا و ئاخفتن:
ئێكه دی ژ وان هێمایێن ئهفسانهیی، ئهو ژی ئاخفتنا بچویكێ ژ نوی ژ دایكا خۆ بوویی، كۆ ئهڤه تنێ ل سهر دهمێ هندهك پێغهمبهران قهومییه، ژ وان ژی ((عسایێ مهسیح (س) دهما ژ دایكبوویی، دگهل مللهتێ خۆ ئاخفتییه: ﴿قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا﴾ (مهریهم/ 30). ئانكو: (([عیسایی] گۆت: ئهز بهندهیێ خودێمه، ئنجیلا دایییه من، و ئهز یێ كریمه پێغهمبهر [ئانكو خودێ یا بۆ من نڤيسی، ئنجیلێ بدهته من و من بكهته پێغهمبهر])) (سگێرى، 2002: 307). ههروهسا ئهو بچویكێ شههدهیی بۆ یووسف پێغهمبهری (س) دایی: ﴿قَالَ هِيَ رَاوَدَتْنِي عَن نَّفْسِي ۚ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِّنْ أَهْلِهَا إِن كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِن قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾ (یووسف/ 26). ئانكو: (([یووسف] گۆت: وێ ب خورتی ئهز داخوازكرمه دهڤ خۆ [ئهز ژ بهر وێ ڕهڤیم دا دهركهڤم، تو هاتییه د دهرگههیدا] و د وی وهختیدا شاهدهكی ژ مالا وێ شادهیی دا [و گۆت]: ئهگهر قهمیسێ وی [یێ یووسفی] ژ بهرڤه دڕیابیت، ژنا ته ڕاست دبێژیت، و ئهو [یووسف] ژ درهوینانه)) (سگێرى، 2002: 237).
حاكم ژی د ڤێ ئهفسانهيێدا مهرجهكێ وهسا ددانیته بهر ئهحمهدی، كۆ دڤێت بچیت بچویكهكێ ژ نوی ژ دایكبوویی بینیت و باخڤیت: ((جارهكا دی ئهحمهد ئینا دیوانا حاكمی و شهرتهكێ دی هاڤێته بهر، گۆتێ: تو نهچی، بۆ من بچویكهكێ ژنوی ژ دهیكا خۆ بوويى بۆ من بینی و باخڤیت، دێ سهرێ ته بڕم! جارهكا دی ژنكا وی خهجیجایێ گۆتێ: ههڕه جهێ جارا دی، وهكی بهری هینگێ سڵاڤهكێ بكه وان و بێژێ: ئهزێ هاتیم برایێ خهجیجایێ بهم، یا گۆتی دا بینم، ئهوێ ژ نویكا بوویی. وان ژی كوڕك داڤێ و ئینا، كوڕك بره نك حاكمی، گۆته كوڕكی دێ باخڤه. كوڕك نهئاخڤت، گۆتێ ههكه جارا سییێ نهئاخڤی، دێ سهرێ ته بڕم، هندهك پسیار ژێ كرن، جابا خۆ دا و شهرتێ وی ڕاكر. ئینا حاكمی گۆتێ: ههڕه ماڵ، ئهز سهرێ ههوه نابڕم… بپ/ 294)).
– بلویلا جادوویی:
ههر ژ وان هێمایێن ئهفسانهیی، ئهوێن د ناڤ ڕویدانێن ئهفسانهيێدا دهێته دیتن، وهك مهرجهكێ حاكمی، ههكهر ئهحمهد (بلویلا جادوو)یی بۆ حاكمی نهئینیت، دێ سهرێ وی بڕیت، دگهل ڤی ئالاڤێ جادوویی چوار ئالاڤێن دی ژی دهێنه ب كار ئینان، ئهو ژی (ههسپ، شه، قودیك و سابوین)ن، كۆ ئهڤ ههر پینج ئالاڤێن جادوویی و ئهفسانهیی نه، دناڤ ڕویدانێن ئهفسانهيێدا دهێنه بكارئینان: ((ئینا خولامهكی گۆتێ: ڤێ جارێ ڤڕێكه (بلویلا سێحرا). ئینا گۆته ئهحمهدی: دڤێت تو بۆ من (بلویلا سێحرا) ههتا چوار ڕۆژێت دی بینی، ههكه دێ سهرێ ته بڕم! دیسان خهجیجایێ گۆتێ: ئهز ههر بۆ ته بووم، خودێ بهختێ دهیكا ته خراب كهت…. بلویلا سێحرا یال دهڤ پیرهكێ… بپ/ 294)).
– ههسپێ جادوویی:
د گهلهك ئهفسانهیاندا، ههسپ وهك ئالاڤهك جادوویی دهێته ب كار ئینان، جا چ ههسپێ ئاڤی بیت، ههسپێ برویسییێ بیت، ههسپێ ئاگری، ههسپێ جهمهدێ بیت. |
د گهلهك ئهفسانهیاندا، ههسپ وهك ئالاڤهك جادوویی دهێته بكارئینان، جا چ ههسپێ ئاڤی بیت، ههسپێ برویسییێ بیت، ههسپێ ئاگری، ههسپێ جهمهدێ بیت، ئهو ههمی وهك ئالاڤهك جادوویی دهێنه دیتن. و داكو بچیت وێ بلویلا جادوویی بینیت، خهدیجا دبێژیته ئهحمهدی: ههڕه نك بابێ من، بلا ههسپێ من بدهتهڤ ته دا پێ بچییه بلویلا جادوویی: ((خهجیجایێ گۆتێ: ههڕه وی عهردێ ته ئهز ژێ ئینایم، وهختێ ئهز كێڤژاله تو وهكی جارا بهرێ بێژه بابێ من: ههسپێ من بدهتهڤ ته و سواربه ههڕه بلویلا سێحرێ... بپ/ 294)).
– پیرا جادووگهر:
پیرا جادووگهر، ئێك ژ وان كهسایهتیێن ئهفسانهیی یه، ئهوێن گهلهك جار وهك كهسایهتییا هاریكار یان خرابكار ڕۆڵێ خۆ د ناڤ ئهفسانه و چیڤانۆكاندا دبینیت، وهسا خویایه د ڤێ ئهفسانهيێدا دیسان ڕۆڵێ خۆ دبینیت، ئهو بلویلا جادوویی ل دهڤ وێیه: ((ئهڤ بلویلا سێحرێ، یا دهستێ پیرهكێدا، تو ههڕه دێ چییه نێزیكی پیرێ، ئهو دێ بلویلێ بێژیت، خۆ نێزیك بكه، وهختهكی دهستێ خۆ لێ بده و بڕهڤه… بپ/ 294 – 295)).
– شهیێ داری، قودیكا ڕۆناهییێ و سابوین:
داكو ئهحمهد بشێت خۆ ژ پیرا جادووگهر قۆڕتالبكهت، خهجیجا هندهك ئالاڤێن دی یێن جادوویی ددهتهڤ ئهحمهدی ئهو ژی: (شهیێ داری، قودیكا ڕۆناهییێ و سابوین) كۆ ئهڤ ههرسێ ئالاڤه ژی دیسان یێن جادوویی نه: ((ئهڤه بۆ ته ڤی شهیێ داری دگهل ڤێ قودیكا ڕۆناهییێ و دگهل ڤی كهرێ سابوینێ. تو ژبهر پیرێ خلاس نابی، ساحره ڤێجا ههكه نێزیكی ته بوو، ڤی شهیی پاڤێژه پێشییا وێدا، دێ بیته دهحلهكێ مهزن د ڕێكا وێدا، ههكه دهرباز بوو، ژ وی دهحلی، تو قودیكا ڕۆناهییێ پاڤێژه پێشییا وێ، دێ بیته بهحرهكا ئاڤێ، ههكه ژ بهحرێ دهرباز بوو، تو ڤی كهرێ سابوینێ پاڤێ د ڕێكا وێدا، دێ بیته كهڤرهكێ حولی د ڕێكا وێدا. ههتا ژ ڤان ههمیا دهرباز دبیت، تو دێ نێزیكێ مال بی، ههكه هاته مال ل ڤێرێ ئهز دێ وێ كوژم.… بپ/ 295)).
– كۆڕێ میری ئهجنا:
دویماهیك هێمایێ ئهفسانهیی ڕۆڵێ خۆ د ناڤ ئهفسانهيێدا دبینیت، ئهو ژی (برایێ خهجیجایێ یه كۆ دبیته كوڕی میرێ ئهجنا) وهك كهسایهتییێ هاریكار ڕۆڵێ وی دهێته دیتن: ((ئهحمهدی ئهڤه ههمی كرن و ژ حاكمی خلاس بوو. دویماهییێ برایێ خهدیجایێ حاكم كوشت و ئهحمهد كره حاكم شوینا وی، بپ/ 295).
ئهنجام:
د شڕۆڤهكرنا رویدان و كهسایهتی و ئالاڤێن د ئهفسانهيێدا هاتینه دیتن و ب كار ئینان، ئهڤ هێمایێن ئهفسانهیی تێدا ڕۆڵێ خۆ دبینن: ((تهیرێ دهولهتێ، فێقییێ جادوویی، شڕكاك و كۆترك، كێڤژاله (كچا میرێ ئهجنا)، كوڕێن میرێ ئهجنا (وهك كهسایهتیێن هاریكار)، كوڕێ میرێ ئهجنا (زاڕۆكێ د چلكادا) و ئاخفتن، بلویلا جادوویی، ههسپێ جادوویی، پیرا جادووگهر، شهیێ داری، قودیكا ڕۆناهییێ، سابوین، كوڕێ میرێ ئهجنا)). دیتنا ڤان ههمی ئالاڤ و كهسایهتیێن جادوویی و ئهفسانهیی و ڕۆڵێ وان د بهردهوامبوونا ڕویدانێن ئهفسانهيێ دا، ب سهركهفتیترین ئهفسانه دهێته دیتن، چونكه بكارئینان و دیتنا (15) ئالاڤ و كهسایهتیێن ئهفسانهیی وهكو هێما ڕۆڵێ خۆ د ڤێ ئهفسانهيێدا دبینن، ڕهنگه گهلهك كێم ئهفسانه ههبن، هنده هێمایێن ئهفسانهیی تێدا بهێنه دیتن و ب كار ئینان، لهوا ئهفسانهیهكا گهلهكا سهركهفتی بوویه.
ژێدهر:
1ـ قورئانا پیرۆز.
2ـ سگێری، اسماعیل (2002)، تهفسیرا ژیان، چاپا ئێكێ، قم – ئیران.
3ـ جعفر، حجی (2017)، چیڕۆك و چیڤانۆك، چاپا ئێكێ، ئهنستیتویا كهلهپوورێ كوردی – دهۆك.
4ـ جمباز، طارق (1986)، ههقایهتی كوردی و مۆتیفهكانی لێدوان و چهند ههقایهتێك، گۆڤاری (ڕۆشنبیری نوێ)، ژماره (110)، لاپهڕهكانی (161- 182).
5ـ (هوماar.m.wikpedia.org/wiki/)، سهرهدان: ئێكشهمی، 8/ 9/ 2024، (1:15).