حه‌جى جه‌عفه‌ر
مێژووا داستانا كوردی:
ل گەل هندێ كو هندەك ژ داستانێت جیهانی, مێژووا ئافراندنا خۆ هەنە, وەكو داستانێت یۆنانی, (ئلياده و ئۆدیسا) كو مێژووا وان دزڤڕیتە چەرخێ (8 و 9 پ. ز), هەروەسا داستانێت هندی, (مهابهارتا) و (رامیانا) كو مێژووا وان دزڤڕیتە چەرخێ ( 5 پ. ز)، لێ مێژووا داستانێت كوردی یا رۆن و ئاشكەرا نینە ـ ژبلی مەم و زینا خانی ـ رۆجه‌ر لیسكو, داستانا مەمێ ئالان ل گەل داستانەكا چەرخێ (5 پ. ز) هەڤبەر دكەت (كۆڤارا رامان, ژمارە, 233, ل141 د. زرار سدیق), لێ ئەڤە هندێ ناگەهینیت كو داستانا مەمێ ئالان بۆ هەمان مێژوو دزڤڕیت .
دەربارا داستانا مەم و زینا ئەحمەدێ خانی, یا دیارە كو سالا ل 1694 ز یا هاتیە ڤەهاندن, چونكی خانی ب خۆ دبێژیت :
ئیسال گەهشتە چل و چاران وی پێشرەوێ گونەهكاران
ئانكو د ژیيێ ( 44 ) سالیيێ دا مەم و زین یا ڤەهاندی, باری هنگێ ژی گۆتبوو :
لەورا كو دەما ژغەیبێ فەك بوو تاریخ هزار و شێست و یەك بوو
ئانكو خانی سالا 1061 ك ژدایك بوویە, كو دبیتە 1650 ز, ڤێجا 1650 + 44 = 1694 ز, كو دبیتە مێژووا ڤەهاندنا مەم و زینا خانی، هەژی گوتنێ یە بێژین داستانا مەم و زینا پێش مەلایێ جزیری 1567- 1640 ز هەبوو, چونكی جزیری دبێژیت :
موویەكی ئەز ژ تە نادەم ب دوو سەد زین و شرینان
چ دبت گەر تو حسێب كی مە ب فەرهاد و مەمێ
داستانەك دن ژی مە هەیە كو (كەلا دمدم)ە, دكتۆر عزه‌دین دبێژیت :
(داستانەك دی ژی مە هەیە, یا تژی بابەتێت مێژوويی و فولكلۆريیە, ئەو ژی داستانا ( كەلا دمدم)ە, یاكو ناڤدار ب ناڤونیشانێت (دمدم یان خانێ لەپزێڕین), ئەڤ داستانە خەبات و بزاڤا خانێ لەپزێڕین دژی شاهـ عه‌باسێ ئێكێ د سالێت 1608 ـ 1610 دا ڤەدگێڕیت .(
ئوسكارمان سالا 1906 تێكستا ڤێ داستانێ ب زاراڤێ سۆرانی بەلاڤكر .
ژ بلی ڤان پێزانینان, مە چ پێزانینێت دی لسەر مێژوویا داستانێت كوردی وەكو (زەمبیلفرۆش, خەج وسیابەند, سێڤا حاجی.. هتد.) نینن .
2 ـ خاسیەتێت داستانا كوردی :
بێگۆمان داستانا كوردی خاسیەتێت خۆ یێت تایبەت هەنە, كو جودا دكەن ژ داستانێت بیانی, ئەو ژی ئەڤەنە:
أ ـ سروشتێ كوردستانێ :
هەموو داستانێت كوردی وەسفا جوانیا سروشتێ كوردستانێ دكەن, وەسفا بهار و هاڤین و زڤستان و پاییزا دكەن, چیا و دۆل و نهالا دكەن, رووبارو جۆك و كانیا دكەن, تەیروتەوالان دكەن، ب رەنگەكێ دلڤەكه‌رو بهێنڤەكه‌ر، خانی دبێژیت :
خەرگوش و غەزال و گور و ئاهو ئەڤ قازو قولینك و كەبك و تەیهو
یان :
باغەك وە هەبوو ئەمیر زیندین باغێ ئێرەمێ دچوو ب مزگین
ب ـ رەوشت و تیتالێت كوردەواری :
داستانا كوردی نینە هەكە لسەر چەند رەوشت و تیتالێت كوردەواری نە ئاخڤت بیت, وەكو: مێرینیيێ , پوشمانيیێ, سەیران و گەریانا, شویكرن و ژنهینانێ, خوازگینیا ڤەگوهازتنا بووكێ, پرچ برین و برازاڤاو سەرسپیێ.. هتد. خانی دبێژیت :
فەسلا بگرن ل گەشت و سەیران نێچیر بكەن ژ وەحش و تەیران
یان :
حازر نەبیتن كەسەك د صەیدێ ئەو دێ بمریت د بەندو قەیدێ
یان :
باوەر بكە تو ب صدق و ئیمان بوو مە ل تە و مەمێ پەشێمان
یان بۆ نەورۆزێ دبێژیت :
گۆ عادەتێ پێشییێ زەمانان ئەڤ بوو ل هەمی جهـ و مەكانان
………………………………………………………………………
رۆژا كو دبوویە عیدی نەورۆز تەعزیم ژ بۆ دەما دل ئەڤرۆز
ج ـ ئۆلێ كەڤن :
رەهێت كەڤنێت ئۆلێ ئێزدیاتیيێ د داستانێت كوردیدا خویا دكەت, ئەڤ خالە ژی داستانێت كوردی ژ یێت بیانی جودا دكەت, د مەم و زینا خانیدا گەلەك كەڤنەباوەرێت كوردان هاتینە وەكو, برایێ ئاخرەتێ, چلرۆژی, دوعاچی, تووك, پیرۆزيیا دەرازینكێ.. هتد.
ئەمما وی ژجوملە خاس و عامان ژ ئەو چەند برا و باب و مامان
لاوەك كربوو برا ژ بۆ خوە نێ ئەز خەلەتم چرا ژ بۆ خوە
هەرچەندە (برایێ ئاخرەتێ) بوو تە دگۆ كو دنێ و ئاخرەت بوو
د ـ هێما ژمارێ :
هندەك ژماران واتایێت خۆ هەنە, ئەو ژمارە یێت كو خودان هێما و واتا, دمەم و زینا خانیدا هاتینە, وەكو:
ئەی (واحدێ) بێ شریك و یەكتا وەی واجدێ بێ تەزیر و هەمتا
یان :
ئەڤ قەسرە كو (هەشت) تەبەق عەیانن (یەك) یا منە و(حەفت) دوانن
ه ـ ناڤێت پەهلەوانان :
پتریا ناڤێت پەهلەوانێت داستانێت كورمانجی كوردینە, وەكو :
خانێ لەپزێڕین, مەم و زین, چەكۆ, گورگین, بەكۆ, دمدم.. هتد.
| پتریا ناڤێت پەهلەوانێت داستانێت كورمانجی كوردینە, وەكو :خانێ لەپزێڕین, مەم و زین, چەكۆ, گورگین, بەكۆ, دمدم.. هتد. |
3 ـ دراما د داستانێت كوردیدا :
مەم و زینێ جهەكێ بەرفرەهـ دایە دراما كوردی, وەكو :
خۆشیبرن, مالخولیانێ, تشتێ نە بەرئاقل, ناگاهـ, سەرسورمان, هەڤڕكی, گوهۆڕین.. هتد.
وەك ڤان نموونه‌يان:
تەبعیەتێ وان گەر چی عارە ئەو عارە ل خەلقێ نامدارە
نامووسە ل حاكم و ئەمیران تاوان چیە شاعر و فەقیران
یان :
تاجدین فكری كو بەزمە بوشە پڕ زەوق و سەفا و عیش و نوشە
مەم زێدە بوغسە و مەلالە چوو پالڤە گو برا چە حالە
یان گاڤا بەكۆ ل بەهەشتێ بەرسڤا چاكێ خودێ ددەت :
ئەز موشتەرەكێ مەمێ و زینم لەو لێرەهە ئاستان نشینم
یان :
شێخێ وەكو پێنجە حەج بژاری دین كرتە ژبۆ كچا كفاری
یان :
گاڤا حەیزەبون دوو گوستیركێت زین و ستیا د تلێت مەمێ و تاجدیندا دبینیت.
4 ـ جهێ داستانا كوردی د ناڤ داستانێت رۆژهەلاتیدا :
ئۆربیلی ئەكادميێ سۆڤیەتا بەرێ, جهەك پڕ هێژا بۆ داستانا كوردی د ناڤ داستانێت رۆژهەلاتیدا كریە, گاڤا دبێژیت :
| ئۆربيلى دبێژيت: دەما ئەم دبێژین، فلان هەلبەستڤان یان نڤیسەر یێ نێزیكی خەلكێ خۆیە و یێ ب مللەتێ خۆڤە گرێدایە, فەرە ئێكسەر هزرا سێ هەلبەستڤانان بكەین: فرده‌وسى يێ ئیرانی, روستاڤیلى يێ جۆرجی و ئەحمەدێ خانی یێ كورد). |
(دەما ئەم دبێژین، فلان هەلبەستڤان یان نڤیسەر یێ نێزیكی خەلكێ خۆیە و یێ ب مللەتێ خۆڤە گرێدایە, فەرە ئێكسەر هزرا سێ هەلبەستڤانان بكەین: فرده‌وسى يێ ئیرانی, روستاڤیلى يێ جۆرجی و ئەحمەدێ خانی یێ كورد). ل ڤێرە ئۆربیلی برەنگەكێ ناراستەوخۆ ئیشارەتێ ددەتە مەم و زینا ئەحمەدێ خانی و ل گەل شاهنامه‌يا فردوسی هەڤبەر دكەت، ل جهەك دی دكتۆر عزالدین مسته‌فا رەسول دبێژیت :
) داستانێت مە یێت ئەڤینێ و چیرۆك و سەرهاتييێت مە یێت فولكلۆری پڕن ژ وێنه‌يێت داستان و فولكلۆرێ رۆژهەلاتی, خاسیەتێت هەڤپشك د ناڤبەرا واندا هەنە) .
قادر فتاح قازی ل پێشیا داستانا (مهر و وفا) دا, د تێكستا فارسی دا دبێژیت :
(ئەم د زمانێ فارسی و كوردیدا داستانێت وەكهەڤ دبینین, ژ لایێ ناڤێت پەهلەوانا و روودانێت تێد هاتین, وەكو لەیلا و مەجنون, خسرو شیرین .(..
ژ بەر جهێ بلندێ مەم و زینێ د ناڤ ئەدەبیاتێت رۆژهەلاتیدا, دێ بینین بۆ گەلەك زمانان یا هاتیە وەرگێران:
1 ـ ل سالا 1962 رودینكۆێ وەرگێرایە سەر زمانێ رۆسی و ل مۆسكۆ بەلاڤ كریە .
2 ـ ل سالا 2008 بۆ جارا دوویێ محمد سعید رەمەزان بۆتانی كریە عەرەبی و ل ديمشقێ بەلاڤ كریە .
3 ـ ل سالا 1968 محمد ئەمین بۆزئەرسەلان كریە توركی و ل ستەنبول بەلاڤ كریە .
4 ـ ل سالا 2007 ساندرین ئەلیكس و عاكف حسن كریە فڕه‌نسی و ل پاریس بەلاڤ كریە .
5 ـ ل سالا 2008 سەلاح سەعدوللاى كریە ئنگلیزی و ل ستەنبۆل بەلاڤ كریە .
6 ـ ل سالا 2009 عزیز گەردی كریە ئینگلیزی و ل سلێمانیێ بەلاڤ كریە .
ژێدەر:
1 ـ دراسة في ادب الفولكلور الكردي، د. عزالدین مصطفى رسول, ط2, اربیل 2011 .
2 ـ مەم و زین، ته‌حسین ابراهیم دۆسكی, دهۆك 2008 .
3 ـ مەم و زین، گیوى موكریانی, هەولێر, 1968 .
4 ـ چەند ڤەكۆلین ل دۆر مەم و زینا خانی, حه‌جی جه‌عفه‌ر, چاپا دوو, هەولێر 2009 .
5 ـ فەرهەنگی مەم و زینی خانى، عزیز گەردی, هەولێر 2016 .
