بەرانێ سیاسی (المریاع السیاسي) چيیە؟
ردوان گولی – سوید
(مریاع) ئانكو (بەران)، ئه‌و په‌يڤ پەیڤەكا عەرەبییە و ره‌هـ و ریشالێن وێ دزڤڕن بۆ كلتۆر و دابونەریتێن عەرەبی، ب تایبەتی ژى بۆ خەلكێ گوندان و كەسێن تەرش و كه‌والى (پەز و بزن) خودان دكەن، ئەڤ پرۆسێسە زۆر یا ب زەحمەتە، هەر ژ بەر هندێ ژى بەران ل بازاڕێ گیانەوەران گەلەك ب بها و نرخن، و ئەڤ كریارە ل وی دەمی دەستپێ دكەت، پشتی پەز دزێت و بەرخێ نێر دئینت، خودانێ پەزی ئەوی بەرخی، هەر ژ رۆژا ئێكێ يا زانا وى ژ ماكێ دویر دئێخيت و ب شیرێ ماكەرێ فرشك دكەت، ئێدی ئەڤ بەرخێ نێر ماكا خوە نابینت و ل نك ماكەرێ و ب شیرێ وێ مەزن دبیت، هەتا وەسا تەخمین دكەت كو ئەڤە دەیكا وییە، هه‌روه‌سا پشتی سالەك دبۆریت و مەزن دبیت دهێتە خەساندن و موویێ وی نە دبڕی هەتا ببیت خودان روومەت و جهێ ترسێ و توقاندنێ، شاخێن وی مەزن و ستویر دبن، كو ئەڤە ژی نیشانا مەزناهی و سەركێشیێیە و زەنگلەكا دەنگخوش دئێخن ستۆیێ وی، ئەگەر بەرانێ خەساندی چوو هەمی پەز ب دويڤ دكەڤن و هزر دكەن یێن ل دویڤ سەركردەيه‌كێ مەزن دچن! هەر پێنجی سه‌رێن په‌زى ئێك بەران پێویستە.
| دوو جۆرێن بەرانان هه‌نه: بەرانێ شڤانی ئانكو ئەوێ ل دویڤ شڤانی دچیت و بەرانێ گوهدرێژی ئەوێ ل دویڤ گوهدرێژی دچیت، هەردەمێ ئەو چوو، پەز و بزن هەمی ب دویڤ دكەڤن. |
بەلێ ئەڤ بەرانە ل پێشيیا گوهدرێژی ناچیت! به‌لكى هەردەم ب دويڤ ڕا دچیت مینا سەربازەكێ گوهدار و پێگیرێ ل دویڤ ئەفسەرێ خوە دچیت، ئەڤ بەرانە ئێكجار ژ سەی ناترسیت و پەیوەندیيەكا موكم و خوەڕستی دگەل هەیە، هەردوو پێكڤە خزمەتا پەزی و خودانی، ئانكو شڤانێ پەزی دكەن. چەوا هەڤالینی و دۆستايه‌تى ل ناڤبەرا بەرانی و سەیی دروست دبیت؟! ئێك ژ وان گوشتخۆرە و یێ دی گیاخۆرە، دبیت ئه‌و گرێكا هەردووكان پێكڤە گرێ ددەت، گوهداریكرنا شڤانی و گوهدرێژی بيت، دوو جۆرێن بەرانان هه‌نه: بەرانێ شڤانی ئانكو ئەوێ ل دویڤ شڤانی دچیت و بەرانێ گوهدرێژی ئەوێ ل دویڤ گوهدرێژی دچیت، هەردەمێ ئەو چوو، پەز و بزن هەمی ب دویڤ دكەڤن. ئەگەر سێ هەلویستان بەحس بكەین دێ پتر بابەت ل نك خواندەڤانێ هێژا ئاشكرا بیت:
هەلویستێ ئێكێ: دەمێ تو دبینی كۆمەكا پەز و بەرخان یێن دهێنە رەوانەكرن بۆ نك سەربڕی و هیچ ئێك ژ وان بزاڤێ ناكه‌ن بڕەڤن و هەمی یێ ل دویڤ بەرانەكێ دچن كو شڤانی ئەو یێ ل سەرسەرێ وان دەستنیشانكری، هەمی دهێن سەرژێكرن، ب تنێ بەران نەبیت و دزڤڕیته كۆتانێ ل دەڤ كەرێ پەزی.
ئەڤ زاراڤ و ئیدیەمە د ناڤ گەلەك زمان و كلتورێن جیهانێ دا هەیە، د زمانێ ئینگلیزی دا دبێژنێ (Judas Goat) بزنا یەهوزای، چونكە ل دویڤ بیر و باوەرێن وان، ئەو بوویە هوكارێ ب دارڤەكرنا مەسیح پێغەمبەری سلاڤ ل سەر بن، پشتی رادەستی رۆمانا كری، هه‌روه‌سا ناڤەكێ دی ژی دبێژنی كو ئه‌و ژى (Bell-wether) بەران یان سەركردەيه، ئەڤە هندەك جاران ب شێوەيه‌كێ نەرێنی وەكی ئیدیەمەكێ سیاسی دهێتە ب كار ئینان، هەر وەكی بۆ دەڤەرەكا جۆگرافی بكار بهینی، ژ لایێ سیاسیڤە سیخوڕی و دویڤەلانكيیێ بۆ دەڤەرەكا دی یان وەلاتەكێ دی بكەت.
هەلویستێ دووێ: دەمێ بەران سەركێشیا پەزی دكەت و دچیت دەڤەرەكا ئاسێ و دگەهیت هنداڤی گەلییەكێ كویر، دهلنگڤیت و ل بنێ گەلی رادوه‌ستيت و ئێكسەر دمريت، كەرێ پەزی ژى هەمی خوە دهاڤێت و دمرن.
ل سالا (2005) ل گونده‌كێ باكوورێ كوردستانێ، ل سه‌ر چیایەكێ بلند بەرانی خوە هاڤێت، دویڤدا نێزیكی (1500) پەز و بزنان خوە هاڤێتن، وەكی چاڤلێكرن و بوونە قوربانی، چونكە یێن ل سەر ڤی بنیاتی فێربووین و هاتینە سیستەم كرن، مینا بورغيیەكێ د ناڤ كارگەهەكێ دا، ئەڤ بیردۆزە، د زانستێ دەروونی دا، دهێتە نیاسین ب رەفتارا جه‌له‌بى (سلوك القطیع Herd Behaviour).
هەلویستێ سێیێ: پەزێ پانورج (Panurge)، نڤیسكارێ فڕەنسی (فڕانسو رابليێ) چیڕۆكا زەلامەكێ ب ناڤێ پانورج ڤەدگوهێزیت: ئەڤ زەلامە ل ناڤ گەشتەكا دەریایی و ل سەر پاپۆڕەكێ بوو، ل سەر هەمان پاپۆڕ بازرگانەكێ پەزی هەبوو، ب ناڤێ (دندونو) و كەرەكێ پەزی دگەل بوو كو بۆ فرۆتنێ دهاته ڤه‌گوهاستن، (دندونو) بازرگانەكێ قەلس و دەستگرتی بوو، و هیچ رامانەكا دلوڤانيیێ ل دەڤ نەبوو، شەڕەدەڤەك ل ناڤبەرا پانورج بازرگانێ ب ناڤێ دندونو ل ناڤ پاپۆڕێ دروست بوو، هەر ژ ئەگەرێ ڤێ چەندێ پانورجی پیلانا تۆلڤەكرنێ دارشت دژی بازرگانێ قەلس، ئەوی بڕیاردا پەزا ژ هەميیان مەزنتر ب پارەكێ باش ژێ بكڕت، گەلەك كەیفا بازرگانی ب ڤێ ئێكێ هات، د ناڤ دیمەنەكێ بالكێش دا، پانورجی پەزا مەزن گرت و كێشا و پاشی ل سەر لێڤا پاپۆڕێ هاڤێته ناڤ دەریایێ، پاشی كەرێ پەزی هەمی ئێك ئێك ل دویڤ چوون و خوە هاڤێتنه ناڤ دەریایێ.
ئەڤ دیمەنە ل دەڤ بازرگانی گه‌له‌ك يێ دلئێش و گران بوو، وى بزاڤ كر وان راوەستینت، هەتا خوە نەهاڤێژن ئاڤێ، بەلێ چ مفا و قازانج تێدا نەبوو، (دندونو) وەكی كەسێن شێت لێ هات و هەولدا دووماهیك پەز بگرت، بەلێ نەشیا چونكە پەزی باوەری ب بەرانێ مەزن هەبوو، لەوما خوە هاڤێتنه دەریایێ.
ئەڤ چیڕۆكا پەزێ پانورجی (Moutons de Panurge) یا بوویە دەربڕینەكا بەربەلاڤ، د زمانێ فڕەنسی دا و ب رامانا چوونا كۆمەكێ بێ هشیاری یان ل دویڤچوونا هزر و كریارێن خەلكێ دی ب شێوەيه‌كێ چاڤنقاندی و كۆرە.
دشێين ڤێ بیردۆزێ ل سەر چەند بوارێن ژیانێ پراكتیزە بكەین:
| يا دروست ئەوە مرۆڤ بۆ خوە ژیری و سەربۆر و رەوشت و هەر تشتەكێ باش و ب مفا وەربگرت، دڤێت مرۆڤ خودان بنەما و پڕەنسیپ بیت، دەست ژ دابونەریت و تیتالێن خوە یێن رەسەن بەرنەدەت. |
1- د بوارێ جڤاكی دا: چاڤلێكرن نە تشتەكێ نوی و تازەیە د ژیانا مرۆڤاتیيێ دا، ئەڤ پرۆسێسا چاڤلێكرنێ نڤش بۆ نڤشێ دێ بەردەوام بیت، بەلێ دڤێت مرۆڤ وەك تاك یان خێزان و مالبات و جڤاك، هەردەم بەرێ خوە بدەت تشتێن نوی و تازە و داهێنانێ و چاڤلێكرنا باش و ب قازانج، بەلێ جهێ داخێیە ئەڤرۆكە ژمارەكا زۆر ژ گەنج و لاوێن كورد دهێنە ئورۆپا و هندی ل كوردستانێ هەتا رادەيه‌كێ د باشن، لێ دەمێ گەهشتن ئورۆپا ئێكسەر دێ بینی (180) پلەیان هاتە گهۆڕین بەرەڤ چاڤلكێكرنا كۆرە و شاش دچن مینا دانانا گوهارك و تاتۆ و مۆدێلا پرچا سەری و جلكێن نیمچە درهای و فرۆتن و ب كارئينانا مادەيێن هشبه‌ر، كورت و كرمانج دبیت كەسەكێ ئورۆپی و رۆژئاڤایی ب رەفتار و رەوشتێن كرێت و نەرێنی، بەرۆڤاژی مفای ژ سیستەم و ئازادی و داهێنان و پيشەسازی و شارستانی و پاقژی.. هتد. یا دروست ئەوە مرۆڤ بۆ خوە ژیری و سەربۆر و رەوشت و هەر تشتەكێ باش و ب مفا وەربگرت، دڤێت مرۆڤ خودان بنەما و پڕەنسیپ بیت، دەست ژ دابونەریت و تیتالێن خوە یێن رەسەن بەرنەدەت، هەمی مللەتێن جیهانێ كلتۆر و تیتالێن خوە هەنە و شانازیێ پێ دبن وەكی ناسنامه‌يا نەتەوەيی دپارێزن.
توڕەڤانێ یەمەنی موحەمەد موستەفا ئەلعومرانی د پەرتووكا خوە دا (نحن والحمیر في المنعطف الخطیر) بەحسێ ئێش و گرفتێن گوندێ خوە دكەت، سەبارەت ڤەگوهاستنا ئاڤا ڤەخوارنێ ژ كانييێ، و دڤیا وان رێكەكا ئێكجار ئاسێ و مەترسی گرتبا هەتا گەهشتبان سەر كانييێ و ل هنداڤی نهالەكا كویر و تاری دەرباز ببان، ئەڤێ رێكێ گەلەك زاڕۆك كرن قوربانی دەمێ دگەل گوهدرێژان دكەتن خوارێ و دچوون بنێ نهالا كویر و تاری، پشتی بۆرینا دەمەكێ درێژ كەسێن رهسپی و ماقویلێن گوندى ل خانيیێ ئێك ژ وان كۆمبوون و دانوستاندن و گفتۆگۆ ل سەر مەترسيیا رێكا كانييێ كرن كا دێ چەوا چارەسەریيێ بۆ گرفتێ بینن، دەمێ تۆڕەڤانی پرسیار ژ وان كری چونكە ئەو پتر ژ جارەكێ كەتیە خوارێ ب رێكا كەهنیا ئاڤێڤە، دەمێ ئەو زاڕۆك و د گەل گوهدرێژی دچوو سەر كانييێ، ئەرێ هوین بۆچی ب رێكەكا دی ناچنه سەر كانييێ؟ ئەوان كەسێن رهسپی بەرسڤەكا دلئێش و كوژه دا، دەمێ گۆتین مانێ ئەم ل دویڤ گوهدرێژان دچین!
2- د بوارێ ئایینی دا: پێتولێ ئەلمانی فریدریك ویلهيام نیچە (1844 – 1900) دبێژت: (ئایین شۆڕەشا بەندانە)، هه‌روه‌سا كارل ماركس ئابۆريناس و دیرۆكڤان و كۆمەلناسێ ئەلمانی (1818 – 1883) دبێژت: (ئایین ئافیۆنێ گەلانە). ل دویڤ تێگەهشتنا جڤاكناسێ عێراق یێ ناڤدار دكتۆر عەلی ئەلوەردی ئەڤ هەردوو گۆتنە یان بیردۆزە راستن و دروستن، چونكە ئایین ل دویڤ حەز و ڤیانا كەسێن خودان دەستهلاتدار و دراڤ ب درێژاهيیا دیرۆكێ دهێتە ب كارهینان.
ئەگەر ل دویڤ تێگەهشتنا رێچكا سەلەفیان (مەدخەلیيان) بیت كو دڤێت مرۆڤێ مسلمان ل ژێر سیبەرا حاكمی دەرنەكەڤیت و دژی وی نەراوەستیت و پشتەڤانی و هاریكاریيا وی بكەت، بلا ئەڤ حاكمە ب تنێ بناڤ مسلمان ژى بیت و هیچ ئەركەكێ ئیسلامی نەكەت، ئەڤ مەدخەليیە ئاماژه‌يێ ب فەرموودەيه‌كا پێغەمبەری (س.خ) دكه‌ن (وان جلد ظهرك وأخذ مالك) ئانكو پێدڤيیە ل سەر كەسێ مسلمان گوهداريیا حاكمی بكەت خوە ئەگەر پشتا وی جەلدە بدەت و بقوتت و مالێ وی ژێ بستینت، ئەڤ گۆتنە زانایێن فەرمووده‌يان هەمی ل سەر رێكنه‌كەفتینە كو سەد ژ سەدێ یا دروستە، یان رامانەكا دی یا هەی.
ئەگەر شرۆڤەكرنا ئیسلامێ ل دویڤ هزرا مەدخەليیان بیت، ل وی دەمی گۆتنا كارل ماركس دێ راستتر دەركەڤیت، كو ئایین ئافیۆنا گەلانە و خەلكی بێ هش دكەت و ژيرييا خوە بكارناهینن و ب تنێ گوهداریيا هندەك كەسان دكەن و ل دویڤ رێكا وان دچن بێ هزركرن و تێگەهشتن، هەر وەكی دێ بێژی ئاقل و ژیرييا وان یێ ل بێهنڤەدانێ و زانایێن مەدخەليیان یێن ل شوینا وی هزر دكەن و وەلی ئەمر پێش هەمیانڤە هزر دكەت؟!
| ئەمریكا، رۆسیا، فڕەنسا و توركیا، هەمان پرۆسێسا خودانكرنا بەرخێ نێر ل دەڤ عەرەبان ب كار دئينن هەتا ببیت بەران و سەركێشيیا مللەتێن نڤستی و بەنجكری بكەن. |
3- د بوارێ سیاسی دا: وەكی یا روهن و ئاشكرایە، د ناڤ كارێ سیاسی دا، هیچ تشتەك مەحال نینە و كار و گۆتن وكریارێن رەوا و نەڕەوا بۆ وەرگرتنا دەستهەلاتێ دروستن و هەمی رێك و شێواز ڤەكرینە، وەلاتێن خودان سەنگ یان زلهێزێن جیهانێ وەكی ئەمریكا، رۆسیا، فڕەنسا و توركیا، هەمان پرۆسێسا خودانكرنا بەرخێ نێر ل دەڤ عەرەبان ب كار دئينن هەتا ببیت بەران و سەركێشيیا مللەتێن نڤستی و بەنجكری بكەن، كارێ وان یێ سەرەكی خزمەتكرنا داگیركەران بیت و د ناڤ فەلەكا وان دا بزڤڕن و نموونە ل دەڤەرا مە زۆرن، سەرۆك و كوڕێن وان ل دەڤەرێن گرنگ ل جیهانێ مینا رۆژهەلاتا ناڤین.
نۆكە د ژیانا رۆژانە دا، ئەم گەلەك بەران و شڤانان دبینین، هزر دكه‌ین ئەڤە سەركردە و سەركێشن، ژبەر بەژن و بالا وان، یان گۆتن و دوریشمێن زیقزیقوك یێن ب خەلكی دفرۆشن، بەلێ د راستیدا، ئەڤە ب تنێ نۆكەر و كرێگرتيیێن خەلكێ بیانینە و تۆڕەڤانێ مەزن رابلیێ (Rabelais) وەسفا ڤێ ئێكێ دكەت و دبێژیت: (ئەڤە پیسترین تشتە د ڤی چەرخی دا، ئەو ژی نەبوونا مروڤاتیێیە).
ژێده‌ر:
1- العقيدة والسياسة الوهابية وآل سعود مثالا/ ا. فؤاد ابراهيم.
2- فقهاء النفط راية الإسلام أم راية آل سعود/ صالح الورداني.
3- نحن والحمير في المنعطف الخطير/ محمد مصطفى العمراني.
4- العبودية المختارة / إيتان دو لا بويسي. ترجمة الى العربية مصطفى صفوان.
