زمان و پرۆسه‌يا وه‌رارێ
عبدالخالق سولتان
1- پێشەكی
زمان وەكو بونەوەرەكێ زیندی دهێتە هەژماتن، ژبەركو مینا زیندیەكی قوناغێن بوونێ و وەرارێ وگەشێ وپیربوونێ و مرنێ ژی هەیە، دڤان قوناغان دا زمان چەندین ئالاڤان بكاردئینیت تا بشێت بەرگریێ بكەت و خۆ ژ بوهژینێ ب پارێزیت، دهەمان دەمدا گەشێ بكەت وبەردەوام د وەرارێدا بیت، ئەڤ ئالاڤێن هە بەردەوام د زێدەبونێ وگوهرینێدانە، لەورا فەرە ئەو كەسانێن ب هەر زمانەكی دئاخڤن یێن هایدار بن لسەر ئەڤان ئالاڤان، و كار بكەن مفای ژێ وەربگرن، دا بەردەوام زمانێ وان یێ زیندی بیت و مینا ب سەدەهان زمانێن جیهانێ نه‌هێتە ژناڤبرن، كۆ د سەردەمێن بۆریدا رۆلەكێ مەزن د جڤاكێن خودا د گێرا، مینا زمانێ لاتینی و سەنسكریتی و سومەری و ..هتد.
ئەڤ ڤەكولینە هەولەكە بۆ دەستنیشانكرنا ئەوان ئالاڤ ورێكێن زمان پەنایێ بۆ دبەن ژ بۆ پاراستنا خۆ، نەخاسمە زمان رۆلەكێ هەرە گرنك ومەترسیدار دژیانا رۆژانە یا هەر كەسەكیدا دبینیت و زمان د ئەڤی سەردەمیدا بۆیە ئێك ژبنەمایێن هەرە گرنك یێن ناسنامەیا كەسان وجڤاك ونەتەوه‌یان، ئەڤجا ڤەكولینێن لسەر چەمكێ زمانی دهێنە ئەنجامدان گرنگیا خۆ هەیە و پرانیا ناڤەندێن زانستی و خواندنێن مرۆڤایەتی تەكەزیێ لسەر خواندنا زمانان دكەن، هەول ددەن پتر و كویرتر بچنە د ناڤ قولاچك وكوژیێن بەرزە یێن ئەڤی بیاڤی، ژبەركو راسته‌وخۆ كارتێكرنێ لسەر مرۆڤ و جڤاكان دكەت.
2- وەرار وەك دیاردەیەكا زمانی:
وەرار چەندین رامانان بخوڤە د گریت وەكی پێگەهشتن و پێشكەفتن و گوهرین و خۆگونجاندن دگەل دورهێل وكەتوارێن خو، ئەڤجا چەندین پێناسە بۆ پرۆسەیا وەرارێ هاتینە دەسنیشانكرن، “وەرار گوهرینەكا هێدی هێدیە د بنیات و رەوشتێ بۆنەوەرێن زیندی دا پەیدا دبیت، هەروەسا دبێژنە گوهرینێن هێدی ئەوێن بسەر پێكهاتە و پەیوەندیێن جڤاكیدا دهێن”.( مصطفی،1989، 3/ 570) ژ لایێ خوڤە ئیبراهیم سامەرائی دبێژیت:” ئەو گوهرینن ئەوێن بسەر لایەنێ سەرڤە یێ زمانێ پەیدا دبن ژ رویێ شێوازی و واتایێ ڤە” (السامرائي، 1983، ل27)، هەروەسا وەرار هاتیە دیاركرن وەكو پروسەیەكا پێدڤی، ژبەركو یا گرێدای ئەوان نویاتیانە ئەوێن هەمی لایێن ژیانێ بخوڤە دگرن، ئانكو پرۆسەیەكە فاكتەرێن ب گوهرینێ رادبن دیاردكەت، دئەنجامدا نویاتیەك پەیدادبیت، ژبەركو كەتوار بەردەوام دگوهرینان دایە.( لوشن، 2008، ل193).
پرۆسەیا وەرارێ د زمانیدا بشێوەكێ گەلەك هێدی ونەرم هاتیە ئەنجامدان، بەردەوام ب ئەڤی شێوەی رویددەت، تا وێ رادەیێ ئەو كەسانێن پێ د پەیڤن پێ ئاگەهدار نابن، بەلگو پشتی بورینا چەند بەربابان ئەڤ پروسە دیاردبیت، دەمێ هندەك زمان پارچەپارچە دبن و دبنە چەندین دەڤوكێن جودا، ژدەڤەرەكێ بۆ دەڤەرەكێ جێوازی تێدا دیار دبن، و ئەڤ جێوازی و گوهرینە پرانیا لایەنێن زمانێ بخۆڤە دگرن مینا: دەنگ، رێزمان، رامان، شێوازێ بكارئینانێ، ئەڤ پرۆسەیە نەكو لدویڤ حەز و ڤیانا هندەك كەس ولایەنان دهێتە ئەنجامدان، بەلكو پرۆسەیەكا سروشتیە و بەردەوام دهێتە كرن، ئانكو یاسایەكە ژ یاسایێن ژیانێ و هیچ لایەن نەشێن بەرگریا وێ بكەن، تنێ دڤێت خۆ دگەل ب گونجینن ئەگەر دێ هێنە ژناڤبرن و ژبیركرن مینا گەلەك زمانێن هاتینە بەرزەكرن ونەماین.
پروسەیا وەرارێ دوو سەمتان بخوڤە دگریت، یان دێ بەرەف بلندیێ و پێشڤەچوونێ چیت یان ژی دێ بەرەف داكەتنێ چیت، ئانكو یا گرێدای ئاستێ رەوشەنبیری و زانستی و شارستانیه یێ وان كەسێن پێ د پەیڤن، هەر د ڤی بیاڤیدا ماریو بای دبینیت: شێوازێ سرۆشتی یێ وەراربوونا زمانان ب رەنگەكی دهێتە ئەنجامدان كو ژ سەنتەری دویر كەڤیت ، ژبەركو ئاراستەیێ زمانی دهێتە گوهرین ل دویڤ گوهارتنا دەمی و جهی.(باي، 1998، ل71)
ستیڤن ئولمان ژ لایێ خۆڤە دیاردكەت كو زمان بشێوەكێ هویر و نەرم دهێنە گوهرین و پرۆسەیا وەرارێ هێدی تێدا دهێتە ئەنجامدان، و پرانیا لایەنێن زمانی ب خۆڤە د گریت، هەر ژ دەنگان و یاسایێن رێزمانێ و دارشتنا پەیڤان و رستەیان، ئەڤ پرۆسەیە ل وی دەمی دیاردبیت دەمێ بەراوەردیەك دناڤبەرا هەمان زمان دا ل دوو سەردەمێن جێوازدا دهێتە كرن، ل وی دەمی دێ بینین گەلەگ گورانكاری بسەر زمانیدا هاتینە بێی ئاگەهیا ئەوێن پێ دئاخڤن. (أولمان، 1997، ل178)
3- ئەگەرێن وەرارا زمانان:
هەر كریارەكا دهێتە ئەنجامدان ئەگەرێن خۆ هەنە، نەخاسمە كریارەكا وەكی وەرارا زمانان كو چەندین ئەگەر ل پشت د راوەستن، لێ گرنكترین ئەگەرێن ژ لایێ زمانڤانان هاتینە دەستنیشانكرین ئەڤێن ل خوارێنە:
1- خەلەتیێن زمانی: گەلەك جاران گوهرین دناڤ زمانیدا پەیدا دبن ژبەر هندەك ئەگەرێن گرێدای وان كەسانە ئەوێن زمانی بكاردئینن، مینا ب كارئینانا خەلەت بۆ هندەك پەیڤان، ژئەنجامێ نەبوونا رەوشەنبیری وشەهرەزایەكا باش د بیاڤێ ئەوی زمانیدا ل جەم وان كەسێن پێ د ئاخڤن، و نەبوونا راستڤەكرنێ ژی دبیتە ئەگەر كو ئەو خەلەتی ل پاشەروژێ سەربگریت و بەردەوام كار پێ بهێتە كرن، دیسان گەلەك جاران گوهرین لسەر ئاستێ دەنگان دهێنە كرن وهندەك دەنگ دهێنە گوهرین یان سڤككرن ژلایێ هندەك كەسان ڤە نەخاسمە ئەگەر ئەو كەس نە خودانێن وی زمانی بن ئانكو بیانی بن”(الاحمدي، 2016، ل161) ئەو دەنگ دهێنە گوهرین ژبەركو گوتنا ئەوان دەنگان یا بزەحمەتە بۆ وان كەسان، مینا گوهرینا دەنگێ پیتا (ط) د زمانێ كوریدا بۆ دەنگێ (ت) ژلایێ هندەك كەسان ڤە، ژبەركو دەڤێ وان نە كەڤتیە لسەر گوتنا وێ، ئەڤجا (طاهر) دبیتە (تاهر). ودبیت پشتی چەندین بەرەبابان دەنگێ (ت) جهێ دەنگێ (ط) بگریت، نەخاسمە ئەگەر بەردەوام هاتە بكارئینان.
2 – بكارئینانا بەردەوام: زمان د بنەكوكا خودا وەكو ئالاڤ هاتیە هەبوونێ دا خاست وپێدڤیێن مرۆڤان دابین كەت و ب بیتە پرەك دناڤبەرا واندا، دا ب شێن نامەیێن خۆ بهەڤرا ب گەهینن، لەورا زمان بەردەوام د بروسێسا ب كارئینانێ دایە،( انیس، 1948، ل 135) ئانكو زمان نە كەڤالەكێ جوانە و دێ ب دیواریڤە هێتە هەلاویستن و بەرەبابەك بۆ یێ دویڤ خۆدا دێ ڤەگوهێزیت، بەلكو زمان بەردەوام خاست وپێدڤیێن مرۆڤان بجهـ دئینیت، لەورا بەردەوام دهێتە گوهرین و وەرارێ دكەت، دا بشێت پێدڤیێن جڤاكی ومرۆڤان دابین بكەت.(خمقاني، 2016، ل 170).
3- وەرگرتنا پەیڤێن بیانی: هەمی زمان ژبەر ئەگەرێ تێكەلبوونێ دگەل زمانێن جودا هندەك گوهرین تێدا پەیدا دبن، د ئەنجامدا كومەكا پەیڤ و دەستەواژەیێن كورت یێن بیانی وەردگریت و بكاردئینیت، لەورا هەول د دەت ئەوان پەیڤان وەكی خۆ بكاربینیت، یان ژی ب كراسەكێ دی بكاربینیت، یان ژی پەیڤەكێ ل جهێ وێ دروستكەت، ئەڤ پروسە یا بەردەوامە دهەمی زمانان دا، نەخاسمە دەمێ گوهرینێن شارستانی یێن بەرفرەهـ لسەر ئاستێ جیهانی ئەنجام ددەن، كو زمان خۆ نەچار دبینن خۆ دگەل زاراڤ وتێگەهێن نوی ب گونجینن، لەورا هەمی زمانێن جیهانێ بخۆ مفا ژ ئەڤێ كریارێ وەرگرتیە بۆ پاراستنا خۆ و بەردەوامی دایە ب كارئینانا وان پەیڤێن بیانی، مینا زمانێ ئنگلیزی و فرەنسی و كوردی و عەرەبی و فارسی (حماد، 1983، ل 90).
4- جێوازیا د ناڤبەرا زارێن زمانیدا: هەبونا گەلەك دەڤوكان دناڤ ئێك زماندا بوویە ئەگەرەك گوهرین د زماناندا پەیداببن، هەر زمانەك چەندین دەڤوكێن جودا بخۆڤە دگریت، ململانێ دناڤبەرا ئەڤان دەڤوكان دا پەیدا دبیت ژبۆ بكارئینانێ، ئەڤ ململانە دبیتە ئەگەر هەر دەمەكی دەڤوكەك روولێ خۆ ببینیت، نەخاسمە دەمێ دەڤوكەك دبیتە زمانێ فەرمی یێ دەولەتێ و جڤاكی، مینا زارێ قورەیش كۆ بوویە زارێ سەرەكی یێ زمانێ عەرەبی وكارتێكرنەكا هەرە مەزن لسەر هێلایە، بەلكو رێژەیەكا هەرە مەزن یا پەیڤان ودەنگان یێن زمانێ عەرەبی (مەرەم پێ عەرەبیا پەتیە) ل دویڤ زارێ قورەیش هاتیە دارشتن، ژبەركو زارێ قورەیش ل وی سەردەمێ بوویە زارێ بازرگانیێ ئاینێ ئیسلامێ وقورئانا پیروز پێ هاتیە خوارێ.( حماد، 1983، ل 162) هەروەسا زارێ سورانی ل هەرێما كوردستانێ تا رادەیەكێ مەزن كارتێكرنا خۆ لسەر زمانێ كوردی كریە ل لسەر ئاستێ هەرێمێ، ژبەركو تا رادەیەكی بوویە زمانێ فەرمی یێ دەستهەلاتا كوردی دسالێن دوماهیێدا.
5- فاكتەرێن كومەلایەتی و سیاسی: زمان دەربرینێ ژ هەمی لایەنێن كومەلاتی یێن ئەوی جڤاكی دكەت ئەوێ ب كاردئینیت، لەورا هەر جڤاكەك د پیڤاژویا وەرارا خۆدا هەول ددەت برێكا زمانی ئەزمون و بسپوریا خۆ بۆ بەرەبابێن د دویڤدا ڤەگوهێزیت، لەورا زمان بەردەوام دهێتە گوهرین داكو بشێت دەربرینێ ژ ئێش وئازارێن جڤاكێ خۆ بكەت، بۆ نموونە دەمێ جڤاكەك توشی داگیركرنێ دبیت، داگیركەر هەول ددەت زمانێ خۆ لسەر وی جڤاكی ب سەپینیت، د ئەنجامدا زمانێ وی جڤاكی یێ رەسەن د كەڤیتە ل ژێر فشارا زمانێ داگیركەری و كارتێكرنێ لسەر وەرارا زمانێ وی دكەت و گوهرینا تێدا پەیدادكەت، مینا زارێ بادینی ل دەڤەرا دهوكێ ل سالێن هەشتیان ژ چەرخێ بیستێ، كۆ پتر یێ داخبار بوو ب زمانێ عەرەبی، گەلەك پەیڤێن عەرەبی تێدا دهاتنە بكارئینان، وتا نوكە ژی ب دروستی ژ ئەڤێ چەندێ قورتال نەبوویە، سەرەرای كو ئەڤە پتر ژ سیهـ سالانە ئەڤ دەڤەرە د سەربەخویەكا تەمام دا د ژیت، هەروەسا زمانێ عەرەبی یێ وەلاتێ جەزائر یێ پڕە ژ پەیڤێن فرەنسی ژبەركو دەمەكێ درێژ ل ژێر دەستهەلاتا فرەنسیاندا بوو.
6- فاكتەرێن ئابۆری: پێشداچونێن ئابۆری كارتێكرنا خۆ یا مەزن هەیە لسەر وەرارا زمانان، نەخاسمە دەمێ جڤاك دبنە تەخێن جودا وهەر تەخەك ئاستەكێ زمانی بخۆ دروستدكەت و پێ دپەیڤیت، یێن دەولەمەند هندەك زاراڤان بكاردئینن و یێن هەژار هەر رامانا وان نزانن، هەر وەسا یێن هەژار ژی ژ لایێ خۆڤە هندەك رستە ودەستەواژەیان دروستدكەن و دناڤبەرا خودا بكاردئینن، زێدەباری كو هەر جڤاكەك ل دویڤ پێشكەڤتنا خۆ یا ئابۆری زمانێ خۆ دگوهریت، تا نوكە هندەك مللەت هەنە ژمارەكا دەستنیشانكری یا ژمارەیان بكاردئینن، نەخاسمە ئەو هوزێن تا نوكە پێشكەفتن نەگەهشتیێ، بەروڤاژی ئەوان وەلات ومللەتێن ئاستێ ئابوری تێدا گەهشتیە لوتكێن بلند، كو ژمارە بشێوەكێ مەزن دهێنە بكارئینان، زێدەباری كو پەیڤێن مینا ژمێریار، وكومپیوتەر و خشتە و ناڤێن ژمارەیێن مەزن د ناڤ زمانێن وان دا دهێنە دیتن. (السعران، 1962، ل 60)
4- شێوازێن وەرارا زمانان:
زمانزانان شێوازێن وەراربونا زمانان لسەر چەند ئاستان دەستنیشانكرینە ئەو ژی ئەڤێن ل خوارێنە:
أ- ئاستێ دەنگان: مەرەم پێ نە ئەوە دەنگ پێدگەهن ودبنە تشتەكێ دی، بەلكو مەرەم پێ ئەوە هەمی دەنگ ل هەمی جهان و دەمان ناهێنە ب كارئینان، ب گوتنەكا دی دەنگ ژینگەها خۆ دگوهریت و قەلوی ونازكیا خۆ ژدەست ددەت ژدەمەكی و جهەكی بۆ دەم وجهێن دی، ئەڤ كریارە ل وی دەمی پەیدا دبیت دەمێ دوو دەنگێن ژهەمان جهێ دەركەتنا دەنگی دەركەڤن، یان ژی جهێن دەركەتنا وان یێن نێزیكی ئێك بن وەكی دەنگێ(ح، ق) (ص،ط) و هەردەمێ دوو دەنگێن ژ هەمان جهێ دەركەتنێ گەهشتنە ئێك، ئێك ژ وان دڤێت كارتێكرنێ لسەر یێ دی بكەت، ب ڤێ چەندێ دەنگەك هندەك ژ ساخلەتێن خۆ ژ دەست ددەت، و ب بورینا دەمی ئەو گوهرینە دبیتە ئێك ژساخلەتێن هەرە گرنگ یێن ئەوی دەنگی، بو نموونە دزمانێ عەرەبیدا دەنگێ پیتا (ج) ب چەند شێوازان جودا دهێتە گوتن مینا (گ، ژ، ج، ی، د). ئەڤ جورێ گوهرینێ بشێوەكێ ئوتوماتیكی دهێتە ئەنجامدان، ئانكو مرۆڤان دەستكاری تێدا نینە بەلكۆ بشێوەكێ سروشتی ددەمەكی و جهەكێ دیاردا دهێتە ئەنجامدان.(عبدالتواب، 1997، ل 27)
ئەڤ وەرارا لسەر ئەڤی ئاستێ دهێتە ئەنجامدان بشێوەكێ كوم دناڤ جڤاكیدا پشتەڤانی لێدهێتەكرن، بەروڤاژی گوهرینێن بشێوەكێ تاك دهێنە كرن كو دبنە جورەك ژ دەنگێن نەئاسایی(نەشاز) ئەوێن نەهێنە وەرگرتن ژلایێ جەماوه‌ریڤه. (وافي، 1982، ل 53 )
دیسان هەر گوهرینەكا بسەر دەنگان دا دهێتە كرن ئەو گوهرین لسەر وی دەنگی دمینن دهەمی پەیڤان دا وهەمی كومەلگەهـ پێگیریێ پێدكەت، ژبەركو پرانیا گوهرینان ئەوێن د ئەڤی ئاستیدا دهێنە ئەنجامدان گرێدای ئالاڤێ دەنگینە، لەورا دهێتە پێشبینیكرن كو بشێوەكێ كوم ئەڤێ گوهرینێ وەرگرن، ئەگەر چ فاكتەرێن ژدەرڤە كارتێكرن لسەر نەكرن مینا فاكتەرێ زانین وخواندنێ.
ب- ئاستێ واتایێ: گوهرین و وەرار بشێوەكێ مەزن و بەرچاڤ دئاستێ واتایێ دا دهێتە ئەنجامدان، و ئەڤی ئاستی پتر پیتەدان پێهاتیە كرن ژلایێ خواندەڤانێن زمانی و تایبەتمەندانڤه وپرانیا ئەو ڤەكولینێن د ئەڤی بیاڤیدا هاتینە ئەنجامدان د كوكن لسەر وێ چەندێ كو گوهرینێن واتایی ب دوو فاكتەران دهێنە ئەنجامدان ئەوژی: بكارئینان و پێدڤی، ئەڤ هەردوو فاكتەرە دبنە ئەگەر گوهرین لسەر ئاستێ واتایان دروست دبیت، وبشێوەكێ سروشتی دهەمی زماناندا و لهەمی جهان پەیدا دبن، و زوی پێ ئاگەهـ نابن، بەلكو دیاردبن دەمێ بەراوەردی دهێتە كرن دناڤبەرا سەردەمێن جودا یێن زمانی (انیس، 1948، ل 134). گەلەك بكارئینانا پەیڤان لسەر زارێ جڤاكی دبیتە ئەگەر كو گوهرین و وەرار تێدا پەیدابن.
ب گەلەك شێوازان ئەڤ جورێ وه‌رارێ دروست دبیت وەكی: تایبەمەندی ئانكو بەرتەنگكرنا واتایێ ژ واتایەكا بەرفرەهتر،هەروەسا گشتاندن ئانكو واتایێ ژ بیاڤەكێ بەرتەنگ بەرەف بیاڤەكێ بەرفرەهتر دبەت، بەرزكرن ئانكو واتا ژ ئاستەكێ نزم وشكەستی یێ بكارئینانێ بەرەڤ ئاستەكێ بلند و بەرز دچیت، نزمبوونا واتایێ ئانكو بۆ كارەكێ بەرز وبها دهاتە بكارئینان پاش هاتیە بكارئینان بۆ كارەكێ ئاست نزم، دیسان ڤەگوهاستنا واتایێ ئێكە ژ شێوازێن گوهرینا زمانی برێكا واتایێ، كو پەیڤ ژ بیاڤەكی دچیتە دبیاڤەكێ دیدا و رامانا واتایەكا نوی ددەت(عبدالتواب، 1997، ل192 ) وەكی پەیڤا (رێز) كو ل دەسپێكێ بو رێزێن داران دهاتە ب كاردئینان، پاش دەمێ پەرتووك ونڤیسین پەیدابووین هاتە ڤەگوهاستن بۆ بكارئینانا رێزكێن نڤیسینێ ژی.
ج- ئاستێ رێزمانی: پرانیا گوهرینێن لسەر ئەڤی ئاستی دهێنە ئەنجامدان گرێدای ئەوان رستەیانە ئەوێن د زمانیدا دهێنە بكارئینان، دبیت هندەك جاران گرنگی برستەیێن درێژ بهێتە دان، نەخاسمە لسەردەمێن بەری نوكە كو رستە گەلەك د درێژ بوون، بەروڤاژی نوكە كو پرانیا زمانان بەرەف بكارئینانا رستەیێن كورت وپر مانا دچن، دیسان ئەو وەرارا لسەر ئەڤی ئاستی دهێتە كرن جهێن پەیڤان دناڤا رستەیێدا ب خوڤەدگریت، ئانكۆ دبیت رستە دزمانێ عەرەبیدا ناڤ (بكەر) بهێتە بەری كاری، هەر وەسا كونتێكسێ زمانی رولەكێ بەرز ئیناتیە بۆ پەیدابوونا گوهرینێن رێزمانی، كو برێكا كونتێكسی مروڤ دشێت پێش وپاشیێ ب پەیڤان دناڤ رستەیاندا بكەت. ئەڤ جورێ وەرارێ بشێوەكێ هێدی وخاڤ دهێتە ئەنجامدان، زوی دیار ناكەت.
د- ئاستێ پەیڤان: گوهرین بشێوەكێ بەرچاڤ دئەڤی ئاستیدا دیار دبن، بتایبەت دەمێ گوهرینێن شارستانی یێن مەزن دەڤەرەكێ ڤەدگرن، یان لسەر ئاستێ جیهانێ پەیدادبن، پرانیا زمانان هەولددەن دەربرینێ ژ ئەڤان شەپولێن شارستانیەتێ بكەن، لەورا گەلەك ژ پەیڤێن خۆ ب هندەك واتایێن نوی باردكەن و بكاردئینن، یان ژی هندەك پەیڤێن نوی و دروست هندەك واتایێن سەردەم ددەتێ، مینا پەیڤا(حاسوب) دزمانێ عەرەبیدا بەرامبەر پەیڤا (كومپیوتر) یا ئینگلیزی.
هەر زمانه‌ك هەول ددەت پەیڤێن خۆ برێكا چێكرنا فەرهەنگێن بەرفرەهـ ژ مرنێ و ژ دەستدانێ قورتال بكەت، ئەڤ فەرهەنگە ب هزاران پەیڤێن جودا دزكێن خودا هەمبێز دكەن، هەر دەمێ پێدڤی بوون دشێن بكاربینن، لێ ئەگەر خواندنەكێ بۆ فەرهەنگان بكەین وبەراوەرد بكەین دگەل فەرهەنگێن بەری سەد ساڵان، دێ دیار بیت كو گەلەك پەیڤێن نوی هاتینە هەبوونێ، هەروەسا گەلەك پەیڤان واتایێن نوی بخوڤە گرتینە، و گەلەك پەیڤ مرینە تنێ ماینە كەلەجەك مری دناڤ ئەوان فەرهەنگان دا. ئەڤە هەمی دیاردكەت كو گوهرین و وەرار بشێوەكێ مەزن ودیار لسەر ئەڤی ئاستی دهێتەكرن. (شتیح، 2009، ل87)
5- گرنگيیا وەرارا زمانان:
پروسەیا وەرارێ بشێوەكێ سروشتی هەمی لایەنێن ژیانێ بخوڤە دگریت و زمان وەك بونەوەرەك گرێدای جڤاكی ومروڤان بەردەوام دهێتە گوهرین و وەراریێ بخوڤە دبینیت، (جمیل صلیبا، 1994، ل236). لێ دەمێ ئەم دبێژین وەرار مەرەم پێ نە ئەوە زمان ژ ئاستەكێ نزم بەرەڤ ئاستەكێ بلند بچیت، بەلكو مەرەم پێ ئەوە هەر گوهرینەكا د زمانیدا پەیدا دبیت، ئەڤجا هەمی لڤینێن زمانی دهێنە هژمارتن وەك وەرار و هەر ڤەگوهاستنا د رەوشا زمانیدا پەیدا دبیت ئەم دشێن بێژینێ وەرار، ئەڤه لدویڤ بوچونێن نوی بۆ پروسەیا وەرارێ.(مجمع اللغة العربیة، 1983، ل 47)
تایبەتمەندێن زمانی گرنگیا پروسێسا وەرارا زمانان ڤەدگەرینن بۆ هەڤركیا دناڤبەرا دوو فاكتەراندا، ئەو ژی فاكتەرێ (پارێزی) و فاكتەرێ (گوهرینێ)، فاكتەرێ پارێزیێ پەیدادبیت دەمێ ئاخفتنكەرێن هەر زمانەكی هەول ددەن زمانێ خو ژ هەر گوهرینەكێ ب پارێزن، دا نەهێتە داگیركرن ژلایێ زمانێن دیڤه، ئانكو كاردكەن زمانێ خۆ ب هێزبێخن، ناهێلن بهێتە بوهژاندن وحەلاندن د چارچوڤەیێ زمانەكێ دیدا یان زارەكی ژ زارێن وی، ژلایەكێ دیڤە فاكتەرێ(گوهرینێ) دبیتە ئێك ژفاكتەرێن هەرە گرنك كو زمان بهێز و شیان بمینیت، نەخاسمە دەمێ خۆ دگونجینیت دگەل هەر پێشكەفتنەكا لسەر ئاستێ جیهانێ پەیدادبیت، ئانكو گوهرین نە بشێوەكێ بەرەلا وهەرەمەكی دهێتە ئەنجامدان، بەلكو بشێوەكێ گوهرین دهێنە ئەنجامدان داكو پێدڤیەكا جڤاكی تێركەت، چونكی بەردەوام گوهرین دهەمی بیاڤاندا رویددەن، ودڤێت زمانی شیانێن دەربرینێ ژ وان گوهرینان هەبن، ئەڤجا پروسەیا وەرارا زمانان هەولددەت بەلانسەكێ دناڤبەرا هەردوو فاكتەرێن (پارێزی)و(گوهرینێ)دا پەیدابكەت، بشێوەكی زمان ناسنامەیا خۆ ژدەست نەدەت، د هەمان دەمدا بشێت دەربرینێ ژ پێداویستیێن جڤاكی و شارستانی بكەت، لەورا ئەڤ پروسێسە یا هێدی و سەرخویە(بشر، 1998، ل255).
6- ژێدەر:
الاحمدي، ظافر بن محمد، اسباب التطور الدلالي ومظاهره في اللغة العربیة، مجلە كلیة التربیة جامعة الازهر، 2016.
انیس، ابراهیم، دلالة الالفاظ، مكتبة الانجلو المصریە، 1948.
أولمان، ستیڤن، دور الكلمة في اللغة، ت: كمال بشر، دار غریب للطباعة والنشر، القاهرة، 1997.
باي، ماریو، اسس علم اللغة، ت:احمد مختار، عالم الكتب، مصر، 1998.
بشر، كمال، دراسات في علم اللغة، دار غریب للطباعة والنشر، مصر، 1998.
حماد، احمد عبدالرحمن،عوامل التطور اللغوي، دار الاندلس للطباعة والنشر، لبنان، 1983.
خمقاني، مباركة، التطور اللغوي، مجلة الاثر، عدد 24، جامعة قاصدي مرباح، الجزائر، 2016.
السامرائي، ابراهیم، التطور اللغوي، دار الاندلس، لبنان، 1983.
السعران، محمود، اللغة والمجتمع، دار المعارف، الاسكندریة، 1962.
شتیح ، بن یوسف، ظاهرة التطور اللغوي عند یوهان فیك من خلال كتابة العربیة، نامەیا ماستەرێ، زانكویا زیان عاشور، الجزائر، 2009.
صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفي، الشركة العالمیة للكتاب، بیروت، 1994.
عبدالتواب، رمضان، التطور اللغوي. مطبعة الخانجی، مصر، 1997.
لوشن، نورالهدی، مباحث فی علم اللغة ومناهج البحث اللغوي، 2008، المكتب الجامعي الجدید.
مجمع اللغة العربیة، المعجم الفلسفي، القاهرة، 1983.
مصطفی، ابراهیم ،المعجم الوسیط، دار الدعوة استانبول، 1989.
وافي، علي عبدالواحد، علم اللغة، دار النهضة، القاهرة، 1982.
