سابئێن مه‌ندائی ل عیراقێ/ ناڤ، باوه‌ری، رێوڕه‌سم و په‌رستن
د. أكرم فتاح سلیم- ماموستایێ زانكۆیا دهوكێ
Akram_duhoky@yahoo.com
وه‌رگێڕان: صبيح محمد
پشكا دوویێ
گه‌له‌ك ژ ڤه‌كوله‌رێن ئاین و گرۆپان ل سه‌ر مێژوو و په‌یدابوون و فه‌لسه‌فه‌یا ئاینێن جیهانێ و جورێ په‌رستن و رێوره‌سمێن وان دنڤیسن، لێ گه‌له‌ك به‌حسێ ناڤه‌رۆكا په‌رتووكێن وان ناكه‌ن، هه‌كه وان په‌رتووك هه‌بن. د ڤێ پشكێ دا دێ به‌حسێ ناڤه‌رۆكا په‌رتووكا سابئێن مه‌ندائی كه‌ین ژ بیروباوه‌ر و رێوره‌سمێن وان.
په‌رتووكا (كنز ره‌با) ژ گرنگترین په‌رتووكێن صابئێن مه‌ندائیه و دبیژنێ (په‌رتووكا مه‌زن). ئه‌ڤ په‌رتووكه به‌حسێ بابه‌تێن ئافراندنا گه‌ردوونى دكه‌ت و ل وێ باوه‌رێنه كو په‌رتووكا (كنز ره‌با) ئه‌و په‌رتووكه یا خودێ بۆ ئاده‌می (سلاڤ ل سه‌ر بن) ڤرێكری. په‌رتووكا دوویێ (دراشه ئیدیهیا) یه، ئانكو فێركرن و ژیاننامه‌یا یه‌حیای (سلاڤ ل سه‌ر بن) و هنده‌ك په‌رتووكێن دی ژی ب زمانێن نێزیكی سریانیێ. ئه‌و وه‌سا هزردكه‌ن كو ئاده‌م (سلاڤێت خودێ ل سه‌ر بن) ئێكه‌م پێغه‌مبه‌رێ وانه و یه‌حیا (سلاڤ ل سه‌ر بن) دویماهیك پێغه‌مبه‌رێ وانه. ئه‌و ل باشوورێ رۆژهه‌لاتا عیراقی و باشوورێ رۆژئاڤایێ ئیرانێ دژین. باهرا پتر ل سه‌ر لێڤێن ئاڤی دژین ئه‌وژی ژبۆ ئه‌نجامدانا رێوره‌سمێن خۆ وه‌كی تافیلكرن و ده‌ستنڤێژێن خۆ. واتایا (كنز ره‌با) ئانكو كنزێ مه‌زن كو پێكهاتیه ژ تێگه‌هـ و ئاخفتن و فێركرنێن خودێ بۆ مرۆڤی. ئه‌ڤ په‌رتووكه ل چ ده‌مێن دیاركری نه‌هاتیه نڤیسین، به‌لكی ل گه‌له‌گ چه‌رخان هاتیه كۆمكرن و چ چه‌ندین چیرۆك و په‌ند و فێركرنێن پىغه‌مبه‌ر و مامۆستایێن مه‌ندائی تێدانه. یا دیاره ژی كو په‌یڤا (كنز) ئانكو تشتی پر بها و پاراستی. هه‌ر دڤێ په‌رتووكێدا ژیاننه‌مه‌یا پێغه‌مبه‌ر و بابكالێن ئێكێ یێ مه‌ندائیان دهێته دیتن وه‌كی (ئاده‌م و شیته‌ل و سام و یه‌حیا و یوهنا). هه‌روه‌سا چیرۆكێن گرێدای ب ئافراندنا خودێ بۆ جیهانێ و گه‌ردوون و ئه‌ردی و پیشبینیێن ئافراندنا گه‌ردوونی و ب دویماهاتنا وی. دیسان یاسایێن خودایی و فێركرنێن روحی و شیره‌تێن ئاینی و ئه‌ده‌بی یێن ب كێر مرۆڤان دهێن ل هه‌می ده‌مان كو ب گه‌له‌ك شێوازان هاتیه نڤیسین وه‌كی په‌خشان و هۆزان و میژوو و چیرۆك وپه‌ند و گه‌ف و فه‌لسه‌فه و سه‌رهاتی. په‌رتووكا (كنز ره‌با) دهێته هژمارتن ژێده‌رێ باوه‌ریا مه‌ندائی و خارنا وان یا روحی.
ئه‌ڤ په‌رتووكه دبیته دوو پشك:-
1-كنز یه‌مینا (كنزێ راستێ)، پێكهاتیه ژ فێركرن و فه‌رمان و ئاگه‌هداركرن و چیرۆكا ئافراندن و په‌یدابوونێ، هه‌روه‌سا چێرۆكێن ئاده‌م و دنانوخت و چیرۆكێن فریشته‌یان.
2-كنز سمالا (كنزێ چه‌پێ) پێكهاتیه ژ كۆمه‌كا سروود و چیرۆكێن تایبه‌ت و ڤه‌گه ڕ‌یانا رحێ بۆ جهێ وێ یێ ره‌سه‌ن یێ كو ژ وێرێ هاتی (مادنهورا – جیهانا رووناهیێ) و دبێژنێ ژی (كنزا ئیدهی) ئانكو (كنزێ ژیانێ) و دبێژنه په‌رتووكخانه‌یا په‌رتووكێن ئاینی (بێت كنزی). ئه‌ڤ په‌یڤه دناڤ عه‌ره‌بی و سریانی و عیبریێ دا هه‌یه. د زمانی دا ئانكو (گه‌له‌ك) و زاراڤێ (كنزا) گه‌له‌ك واتا هه‌نه وه‌كی هزرێن نموونه‌یی، رێوره‌سم و نڤێژ و دوعا و نهینیێن خودایی و هنده‌ك جاران بۆ مێشكێ مرۆڤی ژی دهێت چنكو مێشك كنزه.
ئه‌ڤ په‌رتووكه ب زاراڤێ ئارامیێ رۆژهه‌لاتیێ ره‌سه‌ن هاتیه نڤیسین كو ل نك وان دبێژنی زمانێ مه‌ندائی. نوكه ژی زمانێ ئارامی ل گوندێن (جه‌بعدین و صیدنایا و مه‌علولا) هه‌بوونه‌ك هه‌یه.
خاندنا (كنز ره‌با) ژێده‌رێ خارنا روحیه بۆ مه‌ندائیا، ئانكو دڤێت هزرین شه‌یتانی و ماددی وه‌نه‌كه‌ن مرۆڤێ مه‌ندائی ژ خاندنا وێ دویر بكه‌ڤن. دڤێت خۆ هیكه‌ت رۆژانه چاپته‌ره‌كی ژێ بخوینیت، هه‌تا ل نك وی دبیته تیتاله‌ك. هه‌لبه‌ت خاندن ب تنێ نه‌به‌سسه بێی تێگه‌هشتنا دروست یا گریدای كریارێ و كارێ ئه‌رێنی. ئه‌ڤ چه‌نده ژی دێ وه ل مرۆڤی كه‌ت ببیته خویندكاره‌كێ ده‌ستپاك و دلسۆز بۆ ژیانێ. ئه‌ڤجا خۆراگریا وی د ژیانا زیندیێ مه‌زن دا، دێ ب رێیا خاندنا په‌یڤ و فێركرنین وێ بیت.
ئه‌ڤ په‌رتووكه بۆ جارا ئێكێ هاتیه وه‌رگێران بۆ زمانێ ئه‌لمانی ل سه‌ر ده‌ستێ (لیدزبارسكی). پاشی ژی بۆ زمانێ عه‌ره‌بی و هنده‌ك ژێ بۆ زمانێ ئنگلیزی. وه‌گێران ل نك صابئیا نه قه‌ده‌غه‌یه، به‌لكی دبێژن ئه‌ڤ كاره پێتڤیه. ئه‌ڤ په‌رتووكه بۆ پیرۆزیێ ل پلا ئێكێ دهێت و بۆ بریارێن ئاینی لێڤه‌گه‌ڕا وانه و وه‌سا دبینن كو مه‌زنیا ڤێ په‌رتووكێ د خاندن و شرۆڤه‌كرن و به‌لاڤكرنا وێ دایه، ئه‌و ژی دا خه‌لك دا واتایا خودێ و بێهه‌ڤالیا وی و په‌یوه‌ندیا وان ل گه‌ل ژیانێ و واتایێن خودایی و مرۆڤایه‌تیێن مه‌زن یێن د ڤێ په‌رتووكێ دا بگه‌هن. ئانكو ئه‌ڤه نه ئاینه‌كێ گرتیه، به‌لكو یێ ڤه‌كریه ل به‌رامبه‌ر خه‌لكی و ئه‌و د داخازكرینه ل ناڤ ته‌ڤایا ملله‌تان به‌لاڤ بكه‌ن و بده‌نه نیاسین. ئه‌ڤه ژی پارچه‌یه‌كه ژ (كنز ره‌با):-
“مه‌زنكریه ئه‌و رووناهیا بلند
ئه‌ز ژ رووناهیێ هاتیمه چێكرن
ژ ته هه‌ی جهێ نورانی”
سابئه‌یان ژ بلی په‌رتووكا سه‌ره‌كی (كنز ره‌با)، هنده‌ك په‌رتووكێن دی ژی هه‌نه، لێ هه می نه ئاینی و پیرۆز و خودایینه. هنده‌ك میژوویی و زانستی و سروودن. زانایێن ئاینیێن مه‌زن وه‌كی (ریشمی و ناصورایی) نڤیسینه. ژ ڤان په‌رتووكان ژی:
1-دراشا ئید یهیا: ئه‌ڤ په‌رتووكه شیره‌ت و فیركرنێن پێغه‌مبه‌ر یحیا بن زكریانه.
2-سیدرا ئید نیشماتا: ئه‌ڤ په‌رتووكه چیرۆكن ل دور هاتنا گیانی بۆ ناڤ له‌شێ ئاده‌می ل گه‌ل هنده‌ك سروودێن ئاینی.
3-حه‌ران كویتا: به‌حسی هنده‌ك خالێن گرنگ د میژوویا ئاینێ مه‌ندائی دا كه‌ت.
4-قه‌لستا: هنده‌ك سروودێن ئاینینه ل رێوره‌سمێن ژنئینانێ دهێنه گۆتن.
5-ترسر ئه‌لف شه‌یاله: ژ حه‌فت پشكان پێكدهێت، به‌حسێ خه‌له‌تیێن كه‌سێن ئاینی دكه‌ت و چاره‌سه‌ركرنا وان و هنده‌ك یاسایێن مه‌ندائی و هنده‌ك پرسیار و به‌رسڤێن ل دور فه‌لسه‌فێ تێدا هه‌نه.
6-نیانی ئید ره‌همی: په‌رتووكه‌كا تایبه‌ته ب دوعا و نڤێژێن فه‌رمی و نه‌فه‌رمی.
7-نیانی ئید مصبتا: هنده‌ك سروود و شرۆڤه‌كرنێن خۆتافیلكرنێ تێدا هه‌نه.
8-هنده‌ك دیوان هه‌نه گرنگیێ دده‌نه بابه‌تێن مه‌ندائی یێن هه‌مه‌جور وه‌كی فه‌لسفه و میتولوجیا مه‌ندائی.
كه‌سێن ئاینی دڤێت د له‌شساخ و هه‌ست دروست بن، ژن ئینابیت و زارۆك هه‌بن و نه‌سوننه‌تكری بیت و د مه‌سه‌لێن ئاینی دا شاره‌زا بیت. بۆ نموونه:
1-حه‌لالی: و دبێژنێ (شه‌ماس) ل گه‌ل ته‌رمێن مریان دچیت و رێوره‌سمێن سه‌رژێكرنا قوربانان برێڤه‌دبه‌ت، كچ نه‌بیت نائینیت و به‌روڤاژی دێ پلا وی ژی هێته ستاندن یان دڤێت ئه‌و و ژنا خۆ 360 جاران د رویباری دا خۆ تافیل بكه‌ن.
2-ته‌رمیده: هه‌كه حه‌لالی د هه‌ردوو په‌رتووكێن (سدره ئنشماتا و نیانی ) دگه‌هشت، ئه‌و دێ حه‌فت رۆژان د ئاڤا مه‌ندی دا بیت بۆ تافیلكرنێ، پاشی حه‌فت رۆژان دێ مینیته هشیار، د دویڤ دا دێ چیته د پله‌یا ته‌رمیده دا.
3- ئه‌بیسه‌ق: كارێ وی مه‌هركرنا بیژنایه و بلندتر لێناهێت.
4-كه‌نزبرا: ئه‌ڤ تشتێ بۆ ڤی چێدبیت بۆ كه‌سێ چێنابیت، بۆ نموونه هه‌كه وی ئێك كوشت ژ ئاینێ خۆ، ئه‌و ناهێته سزادان، چنكو ئه‌و شوینكارێ خوداییه ل سه‌ر ئاینی.
5-ریش ئیمه: ئانكو سه‌رۆكێ ملله‌تی و خودانێ په‌یڤا دویماهیێ، حه‌تا نوكه كه‌س نه‌گه‌هشتیه ڤێ پله‌یێ ل ناڤ سابیئا، چنكو زانینه‌كا مه‌زن پی دڤیت.
6-ره‌بانی: ل دویف ڤی ئاینی كه‌س ژ بلی یحیا بن زه‌كه‌ریای نه‌گه‌هشتیه ڤێ پلێ، دیسان نابیت دوو كه‌س د ئێك وه‌خت دا بگه‌هنه ڤێ پلێ.
ئه‌ڤ ئاینه دبێژیت كو خودێ چ هه‌ڤاڵ نینن، لێ ئه‌و دبێژن كو ناڤبه‌را مرۆڤی و خودێ لایه‌نێن هاریكار هه‌نه وه‌كی ستێر و ئه‌خته‌ران و ئه‌و 360 كه‌سان دهه‌لبژێرن كو دشێن هه‌مان كارێن خودای بكه‌ن و ئه‌ڤه نه‌فریشته و خوداوه‌ندن و ب راستی ژی ئه‌ڤه نه وحدانیه‌ته، چنكو قوره‌یشیان ژی باوه‌ری ب خودێیه‌كێ مه‌زن هه‌بوو، لێ دناڤبه‌را وان و خودێ دا پووت هه‌بوون.
هنده‌ك ده‌ق د ناڤ (كنز ره‌با) دا هه‌نه به‌لگه‌نه بۆ هه‌بوونا خودێ، وه‌كی:
خودایێ من یێ پاكه…
خودایێ هه‌می جیهانایه، مه‌زناهی بۆ وییه ئه‌وێ چ تشت وه‌كی وی نینن.
رووناهیا پاقژ و چاكیا گشتگیر یا ب دویماهی نه‌هێت.
ئه‌و وه‌سا هزر دكه‌ن كو خودێ ب تنێ چاكیێ چێدكه‌ت و نابیت خرابیێ چێكه‌ت. خۆ تافیلكرن دڤی ئاینی دا پشتی ژنئینان و ژدایكبوون و خه‌له‌تیێت مه‌زن دهێت وه‌كی دزی و كوشتنێ. و خۆ تافیلكرن ل رۆژێن ئێكشه‌مبی و رۆژێن كه‌بیسه‌یه كو پێنج رۆژن د هه‌ر ساڵه‌كێ دا. خۆ تافیلكرن دڤێت د ئاڤه‌كێ دا بیت كو به‌رده‌وام بچیت و دئاڤێن عومباركری دا ناچێبیت. ژبه‌ر هندێ ژی سابیئه هه‌ر یێ ل به‌ر لێڤێن رویباران و مه‌زنێن وان ب تنێ ژ ڤێ ئاڤێ ڤه‌دخۆن یا به‌رده‌وام دچیت. و ب تنی ژ خارنا ده‌ستێ خۆ دخۆن و به‌رۆڤاژی دێ پله‌یا خۆ ژ ده‌ست ده‌ن. راكرنا جه‌نابه‌تێ ل نك وان دبێژنی (ته‌ماشه) و ده‌ستنڤێژێ دبیژنێ (ره‌شامه). رۆژێ سێ نڤێژان دكه‌ن. د ساڵێدا 36 رۆژیان دگرن، به‌لێ نه ل دویف ئێك و وه‌كی رۆژیێن مه‌سیحیانه. رۆژا ئێكشه‌مبی یا پیرۆزه ل نك وان و باوه‌ری ب ڤه‌گوهاستنا گیانان هه‌یه (تناسخ الارواح). ژنكا زناكه‌ر دشیت گونه‌ها خۆ ب تافیلكرنێ ژێببه‌ت. وان باوه‌ری ب فره‌ژنیێ ژی هه‌یه و لێكڤه‌كرنا میراتی ب تنێ بۆ كوڕێ نه‌خریه.
ئه‌ڤ نڤیسه‌ره وه‌سا بۆ دچیت كو ناڤه‌رۆكا په‌رتووكا وان ب ره‌نگه‌كێ به‌رفره‌هـ ژ ئیسلام و مه‌سیحیه‌ت و هندوسیه‌تێ هاتیه وه‌رگرتن.
ژێده‌ر:
1) الصابئة المندائيون، العقيدة والتاريخ، محمد نمر المدني.
2) المصباح المنير، أحمد بن محمد بن علي الفيومي، أبو العباس (ت 770هـ)، ج1.
3) التحرير والتنوير (تحرير المعنى السديد وتنوير العقل الجديد من تفسير الكتاب المجيد)، محمد الطاهر بن محمد بن عاشور (ت 1393هـ)، الدار التونسية للنشر – تونس، سنة النشر: 1984 هـ، ج1.
4) إغاثة اللهفان من مصائد الشيطان، أبو عبد الله محمد ابن قيم الجوزية (691 = 751هـ)، المحقق: محمد حامد الفقي، مكتبة المعارف، الرياض – المملكة العربية السعودية، ج2.
5) الموسوعة الميسرة في الأديان والمذاهب والأحزاب المعاصرة، الندوة العالمية للشباب الإسلامي، إشراف وتخطيط ومراجعة: د. مانع بن حماد الجهني، دارالندوة العالمية للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة الرابعة، 1420 هـ، ج2.
6) موسوعة الأديان الميسرة، أحمد راتب عرموش وآخرون.
7) العقائد والأديان، عبد القادر صالح.
8) دقائق التفسير، تقي الدين أبو العباس الدمشقي (ت 728هـ)، المحقق: د. محمد السيد الجليند، مؤسسة علوم القرآن – دمشق، الطبعة الثانية، 1404هـ، ج2.
9) مجموع الفتاوى، تقي الدين أبو العباس بن تيمية الحراني (ت 728هـ) المحقق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة النبوية – المملكة العربية السعودية، عام النشر: 1416هـ= 1995م، ج35.
10) فتح الباري، زين الدين عبد الرحمن بن أحمد، البغدادي الدمشقي، الحنبلي(ت 795هـ)، مجموعة من المحققين، ج6.
11) معجم البلدان، ياقوت بن عبد الله الحموي، دار صادر – بيروت، الطبعة الثانية، 1995م، ج2.
12) الحضارة والميثولوجيا في العراق القديم، ماجد عبد الله الشمس، دار علاء الدين للنشر والتوزيع والترجمة، الطبعة الأولى، 2003م.
13) التنجيم والمنجمون وحكم ذلك في الإسلام، عبد المجيد بن سالم المشعبي، أضواء السلف، الرياض – المملكة العربية السعودية، الطبعة الثانية، 1419هـ= 1998م.
14) موسوعة توحيد رب العبيد، محمد بن عبد الوهاب التميمي، دراسة وتحقيق: عبد العزير بن عبد الرحمن السعيد وغيره، جامعة محمد بن سعود، الرياض – المملكة العربية السعودية، ج14، ص202م.
