سەرقەلەمەك ل دۆر داستانێت كوردی (مەم و زین) وەك نموونە

حه‌جى جه‌عفه‌ر

مێژووا داستانا كوردی:

ل گەل هندێ‌ كو هندەك ژ داستانێت جیهانی, مێژووا ئافراندنا خۆ هەنە, وەكو داستانێت یۆنانی, (ئلياده‌  و  ئۆدیسا) كو مێژووا وان دزڤڕیتە چەرخێ‌ (8 و 9  پ. ز), هەروەسا داستانێت هندی, (مهابهارتا) و (رامیانا) كو مێژووا وان دزڤڕیتە چەرخێ‌ ( 5  پ. ز)، لێ‌ مێژووا داستانێت كوردی یا رۆن و ئاشكەرا نینە ـ ژبلی مەم و زینا خانی ـ رۆجه‌ر لیسكو, داستانا مەمێ‌ ئالان ل گەل داستانەكا چەرخێ‌ (5 ‌ پ. ز) هەڤبەر دكەت (كۆڤارا رامان, ژمارە, 233, ل141  د. زرار سدیق), لێ‌ ئەڤە هندێ‌ ناگەهینیت كو داستانا مەمێ‌ ئالان بۆ هەمان مێژوو دزڤڕیت .

دەربارا داستانا مەم و زینا  ئەحمەدێ‌ خانی, یا دیارە كو سالا ل 1694 ز یا هاتیە ڤەهاندن, چونكی خانی ب خۆ دبێژیت :

ئیسال گەهشتە چل و چاران           وی پێشرەوێ‌ گونەهكاران

ئانكو د ژیيێ‌ ( 44 ) سالیيێ‌ دا مەم و زین یا ڤەهاندی, باری هنگێ‌ ژی گۆتبوو :

لەورا كو دەما ژغەیبێ‌ فەك بوو      تاریخ هزار و شێست و یەك بوو

ئانكو خانی سالا 1061 ك ژدایك بوویە, كو دبیتە 1650 ز, ڤێجا 1650 + 44 = 1694 ز, كو دبیتە مێژووا ڤەهاندنا مەم و زینا خانی، هەژی گوتنێ‌ یە بێژین داستانا مەم و زینا پێش مەلایێ‌ جزیری 1567- 1640 ز هەبوو, چونكی جزیری دبێژیت :

موویەكی ئەز ژ تە نادەم ب دوو سەد زین و شرینان

چ دبت گەر تو حسێب كی مە ب فەرهاد و مەمێ‌

داستانەك دن ژی مە هەیە كو (كەلا دمدم)ە, دكتۆر عزه‌دین دبێژیت :

(داستانەك دی ژی مە هەیە, یا تژی بابەتێت مێژوويی و فولكلۆريیە, ئەو ژی داستانا ( كەلا دمدم)ە, یاكو ناڤدار ب ناڤونیشانێت (دمدم یان خانێ‌ لەپزێڕین), ئەڤ داستانە خەبات و بزاڤا خانێ‌ لەپزێڕین دژی شاهـ عه‌باسێ‌ ئێكێ‌ د سالێت 1608 ـ 1610 دا ڤەدگێڕیت .(

ئوسكارمان سالا 1906 تێكستا ڤێ‌ داستانێ‌ ب زاراڤێ‌ سۆرانی بەلاڤكر .

ژ بلی ڤان پێزانینان, مە چ پێزانینێت دی لسەر مێژوویا داستانێت كوردی وەكو (زەمبیلفرۆش, خەج وسیابەند, سێڤا حاجی.. هتد.) نینن .

2 ـ خاسیەتێت داستانا كوردی :

بێگۆمان داستانا كوردی خاسیەتێت خۆ یێت تایبەت هەنە, كو جودا دكەن ژ داستانێت بیانی, ئەو ژی ئەڤەنە:

أ ـ سروشتێ‌ كوردستانێ‌ :

هەموو داستانێت كوردی وەسفا جوانیا سروشتێ‌ كوردستانێ‌ دكەن, وەسفا بهار و هاڤین و زڤستان و پاییزا دكەن, چیا و دۆل و نهالا دكەن, رووبارو جۆك و كانیا دكەن, تەیروتەوالان دكەن، ب رەنگەكێ‌ دلڤەكه‌رو بهێنڤەكه‌ر، خانی دبێژیت :

خەرگوش و غەزال و گور و ئاهو       ئەڤ قازو قولینك و كەبك و تەیهو

یان :

باغەك وە هەبوو ئەمیر زیندین        باغێ‌ ئێرەمێ‌ دچوو ب مزگین

ب ـ رەوشت و تیتالێت كوردەواری :

داستانا كوردی نینە هەكە لسەر چەند رەوشت و تیتالێت كوردەواری نە ئاخڤت بیت, وەكو: مێرینیيێ‌ , پوشمانيیێ‌, سەیران و گەریانا, شویكرن و ژنهینانێ‌, خوازگینیا ڤەگوهازتنا بووكێ‌, پرچ برین و برازاڤاو سەرسپیێ‌.. هتد. خانی دبێژیت :

فەسلا بگرن ل گەشت و سەیران          نێچیر بكەن ژ وەحش و تەیران

یان :

حازر نەبیتن كەسەك د صەیدێ‌            ئەو دێ‌ بمریت د بەندو قەیدێ‌

یان :

باوەر بكە تو ب صدق و ئیمان           بوو مە ل تە و مەمێ‌ پەشێمان

یان بۆ نەورۆزێ‌ دبێژیت :

گۆ عادەتێ‌ پێشییێ‌ زەمانان            ئەڤ بوو ل هەمی جهـ و مەكانان

………………………………………………………………………

رۆژا كو دبوویە عیدی نەورۆز        تەعزیم ژ بۆ دەما دل ئەڤرۆز

ج ـ  ئۆلێ‌ كەڤن :

رەهێت كەڤنێت ئۆلێ‌ ئێزدیاتیيێ‌ د داستانێت كوردیدا خویا دكەت, ئەڤ خالە ژی داستانێت كوردی ژ یێت بیانی جودا دكەت, د مەم و زینا خانیدا گەلەك كەڤنەباوەرێت كوردان هاتینە وەكو, برایێ‌ ئاخرەتێ‌, چلرۆژی, دوعاچی, تووك, پیرۆزيیا دەرازینكێ‌.. هتد.

ئەمما وی ژجوملە خاس و عامان       ژ ئەو چەند برا و باب و مامان

لاوەك كربوو برا ژ بۆ خوە              نێ‌ ئەز خەلەتم چرا ژ بۆ خوە

هەرچەندە (برایێ‌ ئاخرەتێ‌) بوو         تە دگۆ كو دنێ‌ و ئاخرەت بوو

د ـ هێما ژمارێ‌ :

هندەك ژماران واتایێت خۆ هەنە, ئەو ژمارە یێت كو خودان هێما و واتا, دمەم و زینا خانیدا هاتینە, وەكو:

ئەی (واحدێ‌) بێ‌ شریك و یەكتا             وەی واجدێ‌ بێ‌ تەزیر و هەمتا

یان :

ئەڤ قەسرە كو (هەشت) تەبەق عەیانن    (یەك) یا منە و(حەفت) دوانن

ه ـ ناڤێت پەهلەوانان :

پتریا ناڤێت پەهلەوانێت داستانێت كورمانجی كوردینە, وەكو :

خانێ لەپزێڕین, مەم و زین, چەكۆ, گورگین, بەكۆ, دمدم.. هتد.

پتریا ناڤێت پەهلەوانێت داستانێت كورمانجی كوردینە, وەكو :خانێ لەپزێڕین, مەم و زین, چەكۆ, گورگین, بەكۆ, دمدم.. هتد.

3 ـ دراما د داستانێت كوردیدا :

مەم و زینێ‌ جهەكێ‌ بەرفرەهـ دایە دراما كوردی, وەكو :

خۆشیبرن, مالخولیانێ‌, تشتێ‌ نە بەرئاقل, ناگاهـ, سەرسورمان, هەڤڕكی, گوهۆڕین.. هتد.

وەك ڤان نموونه‌يان:

تەبعیەتێ‌ وان گەر چی عارە          ئەو عارە ل خەلقێ‌ نامدارە

نامووسە ل حاكم و ئەمیران          تاوان چیە شاعر و فەقیران

یان :

تاجدین فكری كو بەزمە بوشە        پڕ زەوق و سەفا و عیش و نوشە

مەم زێدە بوغسە و مەلالە             چوو پالڤە گو برا چە حالە

یان گاڤا بەكۆ ل بەهەشتێ‌ بەرسڤا چاكێ‌ خودێ‌ ددەت :

ئەز موشتەرەكێ‌ مەمێ‌ و زینم     لەو لێرەهە ئاستان نشینم

یان :

شێخێ‌ وەكو پێنجە حەج بژاری    دین كرتە ژبۆ كچا كفاری

یان :

گاڤا حەیزەبون دوو گوستیركێت زین و ستیا د تلێت مەمێ‌ و تاجدیندا دبینیت.

4 ـ جهێ‌ داستانا كوردی د ناڤ داستانێت رۆژهەلاتیدا :

ئۆربیلی ئەكادميێ‌ سۆڤیەتا بەرێ‌, جهەك پڕ هێژا بۆ داستانا كوردی د ناڤ داستانێت رۆژهەلاتیدا كریە, گاڤا دبێژیت :

ئۆربيلى دبێژيت:  دەما ئەم دبێژین، فلان هەلبەستڤان یان نڤیسەر یێ‌ نێزیكی خەلكێ‌ خۆیە و یێ‌ ب مللەتێ‌ خۆڤە گرێدایە, فەرە ئێكسەر هزرا سێ‌ هەلبەستڤانان بكەین: فرده‌وسى يێ‌ ئیرانی, روستاڤیلى يێ‌ جۆرجی و ئەحمەدێ‌ خانی یێ‌ كورد).

(دەما ئەم دبێژین، فلان هەلبەستڤان یان نڤیسەر یێ‌ نێزیكی خەلكێ‌ خۆیە و یێ‌ ب مللەتێ‌ خۆڤە گرێدایە, فەرە ئێكسەر هزرا سێ‌ هەلبەستڤانان بكەین: فرده‌وسى يێ‌ ئیرانی, روستاڤیلى يێ‌ جۆرجی و ئەحمەدێ‌ خانی یێ‌ كورد). ل ڤێرە ئۆربیلی  برەنگەكێ‌ ناراستەوخۆ ئیشارەتێ‌ ددەتە مەم و زینا ئەحمەدێ‌ خانی و ل گەل شاهنامه‌يا فردوسی هەڤبەر دكەت، ل جهەك دی دكتۆر عزالدین مسته‌فا رەسول دبێژیت :

) داستانێت مە یێت ئەڤینێ‌ و چیرۆك و سەرهاتييێت مە یێت فولكلۆری پڕن ژ وێنه‌يێت داستان و فولكلۆرێ‌ رۆژهەلاتی, خاسیەتێت هەڤپشك د ناڤبەرا واندا هەنە)  .

قادر فتاح قازی ل پێشیا داستانا (مهر و وفا) دا, د تێكستا فارسی دا دبێژیت :

(ئەم د زمانێ‌ فارسی و كوردیدا داستانێت وەكهەڤ دبینین, ژ لایێ‌ ناڤێت پەهلەوانا و روودانێت تێد هاتین, وەكو لەیلا و مەجنون, خسرو شیرین  .(..

ژ بەر جهێ‌ بلندێ‌ مەم و زینێ‌ د ناڤ ئەدەبیاتێت رۆژهەلاتیدا, دێ‌ بینین بۆ گەلەك زمانان یا هاتیە وەرگێران:

1 ـ ل سالا 1962  رودینكۆێ‌ وەرگێرایە سەر زمانێ‌ رۆسی و ل مۆسكۆ بەلاڤ كریە .

2 ـ ل سالا 2008 بۆ جارا دوویێ‌ محمد سعید رەمەزان بۆتانی كریە عەرەبی و ل ديمشقێ‌ بەلاڤ كریە .

3 ـ ل سالا 1968 محمد ئەمین بۆزئەرسەلان كریە توركی و ل ستەنبول بەلاڤ كریە .

4 ـ ل سالا 2007 ساندرین ئەلیكس و عاكف حسن كریە فڕه‌نسی و ل پاریس بەلاڤ كریە .

5 ـ ل سالا 2008 سەلاح سەعدوللاى كریە ئنگلیزی و ل ستەنبۆل بەلاڤ كریە .

6 ـ ل سالا 2009 عزیز گەردی كریە ئینگلیزی و ل سلێمانیێ‌ بەلاڤ كریە .

ژێدەر:

^{1 ـ دراسة في ادب الفولكلور الكردي، د. عزالدین مصطفى رسول, ط2, اربیل 2011 .}

^{2 ـ مەم و زین، ته‌حسین ابراهیم دۆسكی, دهۆك 2008 .}

^{3 ـ مەم و زین، گیوى موكریانی, هەولێر, 1968 .}

^{4 ـ چەند ڤەكۆلین ل دۆر مەم و زینا خانی, حه‌جی جه‌عفه‌ر, چاپا دوو, هەولێر 2009 .}

^{5 ـ فەرهەنگی مەم و زینی خانى، عزیز گەردی, هەولێر 2016 .}