جوان عزه‌ت
ئەگەر نە خەندقین، فەلسەفە نابیتە ناما هوشیارکرن و رزگاکرنێ.
بۆچى هزرکرنا فەلسەفى یا گرنگە؟
فه‌لسه‌فه، وەك پێناسە، زور پێناسەیان هەلدگریت و دەرگەهەکێ رێبازى یێ بەردەوامە بۆ ژیانێ و گشت ژیان مژوولى فەلسەفاکاریێ یە، چۆنکو فەلسەفە دگەل دروستبوونا گەردوونى هەر هەیە و یا هەبووى. بەلێ پێش هەر تێرامانەكێ، فەلسەفە چالاكيەكا پێويستە. هەموو دەمان د بازنەيا گۆهەرينێ دايە. فەلسەفە كۆچەرەكا گەريدەيە فەلسەفەكاريێ دكەت، نەكۆ كارێ دیروکا فەلسەفى دكەت! ئانكۆ فەلسەفە خۆلقاندنا كەلتوور و سيستەمايە. پەيوەنديا فەلسەفێ ب نها ڤە يا گرێدايە، نەكۆ رابردوو و داهاتوو! فەلسەفە بۆ نها دبيتە هێزا ئاشكەراكرنا واقعێن ساختە و بۆ رابردوو دبيتە دیرۆکا فەلسەفى و بۆ داهاتووى ژى دبيتە سەرهەڤيا دامەزراندنا فەلسەفا دیرۆکى. فەلسەفە، ل سەردەم و قۆناغێن جۆدا جۆدا شكاندنا تابوو و پەيكەرێن مەژى يە و هەولددەت ل گۆر پرەنسپێن نوو تابوویێن هزرى بشكێنيت و ستاتيكەكا تازە يا هزرى دامەزرينيت. فەڵسەفە نە ب تنێ درۆستكرنا ئەقلێ باژێر و گۆمان و پرسيار و رەخنەسازيێ يە. به‌لكو دامه‌زراندنا هونه‌ر و ستاتیكا/ جوانناسیا تێگه‌ھ و بنگه‌هێن ژیان و هۆشمەنديا جڤاك و ملله‌تايە. فەلسەفە مرۆڤەكی درۆست دكەت، كو خوەدان وژدان و بەرپرسيارى بيت. فەلسەفە هێزە بۆ سازكرنا ئازايەتى و بۆيريێ. فەلسەفە تاكەكێ خوەراگر و خوەدان ئەرك بەرهەم دئينيت، كو بەردەوام پشتگیريا راستیێن واقيعى بكەت و خوە ژ سيبەرا ئيديۆلۆژيا رزگار بكەت. فەلسەفە بەرهەمێ چێكرنا تاكەكێ ياخى يە، كو بەرامبەر هەر زۆلم و ستەمەكا دهێتە ئەنجام دان ئەو ئازادى و ويرەكيە هەبيت، بێژيت:”نەخێر هەتا ڤێرێ بەسە! کامۆ”. فەلسەفە دامەزراندن و داهێنانا چەمكايە و هەموو دەمان كار ل سەر ئالتەرناتيڤێن نوو دكەت. ئەگەر زانستەكێ رامان و بەهايێ خوە هەبيت ميتۆدەكێ فەلسەفى ل پشت هەيە. ب گشتى فەلسەفە سەركارا هەر سامانەكێ يە. پرسیار ب بێرتراند راسل دهێتە کرن، دبێژیت: فەلسەفە چییە؟ راسل بەرسڤێ دەدەت و دبێژیت:”فەلسەفە دەولەمەندکرنا واتەیەیێ یە ژ وان تشتێن هێشتا تەسلیمى مەعریفا زانستى نەبووى، چونکو زانست ئەو تشتە ئەوێ کو ئەم دبینین، بەلێ فەلسەفە ئەو تشتە ئەوێ کو ئەم نابینین”. هنده‌ك ملله‌ت ل سه‌ر خواندن و ئاڤاهیێن فه‌لسه‌فێ ژیانێ به‌رده‌وام دكه‌ن، به‌لێ هنده‌كێن دى هه‌نه ژیانێ بێ خواندن و ئاڤاهیێن فه‌لسه‌فێ سه‌ره‌ده‌ر دكه‌ن، نه مازه ئه‌گه‌ر ملله‌ته‌كی هیچ وێره‌كیه‌ك نه‌بیت خوه نێزیكى جیهانا فه‌لسه‌فێ بكه‌ت، وى دەمى فەلسەفە دهێتە چ واتەيێ، گەلۆ؟ ئەرێ فەلسەفە ب خوە ترس و بێ بەرهەمى يە، يان ژى جڤاك وەسا ب ترساندن ل هەمبەرى مژار و واتەيێن فەلسەفى هاتيە زمان؟!.
ملله‌تێن رۆحانى ب گشتى زانین و حه‌زكرن بۆ خواندن و دویڤچوونا فه‌لسه‌فێ وەکو وێنەیەکى مرۆڤى نینه، بەلێ وەکو وێنەیەکێ رەهایى بۆ ب رۆحانى بوونێ هەیە؟ گەلۆ ئەڤە ژ چ جۆرە ئەقل دهێت؟ ئەو ئەقلێ ل سەر داگيركاريێ خوە پێچاى؟ يان ژى ئەو ئەقلێ ل سەر هێزێن لاوازى و نەريتێ كوولەتيێ هاتيە پيڤان و رەهاكرن؟ ئه‌گه‌ر هزرا فەلسەفى ل وان مللەت و جڤاکان هەبيت ژى، هزردکەم کو رێژه‌ییه. د ڤێ كێمترخه‌میێ دا، ئەز دهزرم، كو فه‌لسه‌فه نه راوه‌ستاندن و بێ ئه‌ملاكیا ده‌م و جهـ و ڤالاهیایه، به‌لكو فه‌لسه‌فه وه‌ك زانستێ هوشیاریێ سه‌نترالیا هۆشمەندى و هزر و گوهه‌رینا ده‌م و جهـ و ئاراسته‌یێ داگرتنا وان ڤالاهیانه، ئه‌وێن مرۆڤ، جڤاك و ده‌وله‌تان ل جهه‌كێ ب تنێ نە راوەستينت و هيز و ئيرادەيا پرسيار و خەما دياردەيان نيشان ددەت. ب كورتى، فه‌لسه‌فه دامه‌زراندنا تشتێ نه‌هاتیه ب هاتنا تشتەكێ هاتى و نووخواز.
د سەرهەڤيا ڤێ شرۆڤەيێ دا، پرسيارەك خوە بەهەم دئينيت، ئەو ژى ئەڤەیه: گەلۆ ئەگەر فەلسەفە بۆ مللەتەكێ داگيركرى و بندەست نەبيتە جەوهەرێ تيوريزەكرنێ، ئەرێ وى دەمى يا ئامادەيە د چەمكێ پراكتيكى دا ب بیتە”ئیتیک ـ ئەخلاق”ێ کاراکرنێ؟! دیارە ئەو جڤاکێن ل سەر هێز و هۆشمەندیێن لاواز خوە دپێچن دگەهنە خالا نە نیاسینا ئیتیک ـ ئەخلاقى، ئانکو ئەخلاق د وان جڤاکان دا هچ پێناسەیەک وەکو فەلسەفە و زانست نینە. هەتا كۆ ئەم د فەلسەفا تيۆرى و پراكتيكى بگەهين، پێويستە شرۆڤەسازيێ ل سەر رەوشت و رەفتارێ كۆمەلايەتى بكەين! رەوشت و رەفتارێ كۆمەلايەتى راستە د هەر جۆگرافيەكێ دا خوەدان ياسا و تايبەمەنديا خوە يا جێاوازە، بەلێ د ناڤ فەرهەنگ و كەلتوورێ كوردى دا ئەڤ رەوشتە يێ گرێدايە ب زێدە تر بابەتێ غەریزەیێن رەگەزى ڤە، وەکو نامووسا ژن و پەيوەندين خێزانى و دەرڤەى خێزانێ! ل ڤێرێ رەوشت و ئەخلاق دوو چەمكێن جودانە! رەوشت، گرێدايى باشى و خرابيا كارمايا مرۆڤى وەكۆ تاكەكەس ژ تایبەت بۆ گشتى یە، بەلێ ئەخلاق وەكۆ ئیتيك/ فەلسەفە و زانست، گرێدايى كارمايا رەفتار و هەلۆيست و تێگەهشتن و بەرپرسیاریا كەسى بۆ كەسى يە و دەربازى خانە و ناڤەندا تەواوا شوپۆلێن جڤاكى ل سەر ئاستێ مەعریفى دبيت، ب تايبەتى سازيێن خوە پەروەردەکرنا سیاسى، ئاینى، ئابوورى، کومەلایەتى. ديارە مە ئیتیک/ ئەخلاق وەکو هزر و خواندنێن فەلسەفیانە وەرنەگرتيە، لەورا ئەم بوو دوو بەشێن سەرەكى دزڤڕينین، ئه‌و ژى “ئه‌خلاقێ فیزیکى”، كو ئەم هەر تشتەكێ ل گۆر سنۆرێ دیاردەیێن زاهیرى و فیزیکى دبينين و ب غەریزەیێن فیزیکى ڤە پابەند دکەین. “ئه‌خلاقێ ده‌ستوورى”، ئەو ژى ئەوە، یێ كو پەيوەندى ب نەريتێ كەلتوورى و سياسى و رەفتار و یاسایێن گرتى یێن جڤاكى ڤە هەى و پابەند، كو بەهايێ هەر تشتەكی بەهايەكێ فەرمانى يە! ئەو فەرمانە ب یاسایێن قەدەغەکرى ڤە گرێداينە و ل سەر هزر و بيرێن تاك و جڤاكى دهێنە جێ بە جێكرن. هەتا ڤى جورێ رەوشتى کاریگەرى ل سەر بنگەهێ هزر و فەلسەفا مالباتى ژى كريە، كۆ بۆ هەر فەرمانەكێ پێوسيتە باب دەستۆرێ بدەت و ژ بنەمالێ ئاغا برياردەر بيت و خوێندنگەهێ رێڤەبەر برياردەربيت، هەتا ژ پارتێ و ناڤەندێن دەسەلاتێ و دادگەهێ ژى سەردار برياردەر بيت. ئەڤە ب خوە ب خوە دروستكرنا سيستەم و مۆرالێ تۆندۆتيژيێ وهەلوەشاندنا یاسایێن ئیتیکێ قەبوولكرنا جێاوازى و رەنگ و رێبازێن نوو و هزرێن فەلسەفە ناسى و بنەمایێن زانین و دامەزراندنا جڤاکێن مەدەنى یە، چونکو کەسێ بندەست هەردەم سەردارى دکەتە سەروەرێ خوە و دخوازیت جەوهەرێ خوە ب داگیرکرنێ ب پێچیت.
“ئه‌خلاقێ پراكیتكى(کریارى)”، گرێدايى فەلسەفا مۆرالى يە ئەڤ جورە ئەخلاقە ب رەفتار و هەلۆيست و تێگەهشتن و بەرپرسيارەتيا تاكەکەس بۆ جڤاکى يێ پابەندە. ئەخلاقێ پراكتيكى ژ کریارا تايبەت بۆ کریارا گشتى دچيت. پاشى دابه‌ش دبیته سه‌ر چه‌ند به‌شان مینا ئه‌خلاقێ كۆمەلايەتى، جڤاكى، سیاسى، یاسایى، ئابوورى، هونەرى، پزيشكى و… هتد. ياكو جەوهەرێ فەلسەفێ ب تيۆريزەكرنا کریارى ڤە ئاراستەدكەت، ئەخلاقێ رەهاگەرى یێ پراكتيكى يە. پێدڤییە ئەڤ ئەخلاق ، ئیتیکە، ل سەر بنەما و پیڤەرێن دەست نیشانکرنا مەعریفا ” بوون ـ زات و ئەقل” بیت. هەروەها ماده‌م كو مرۆڤ د ژینگه‌هێ دا دژیت، پیدڤییه وه‌كو كریار ب ئه‌ركێ خوه یێ ئه‌خلاقى رابیت و هەر تشتێ كۆ هەيە وەكو هەيە نەخۆينيت، بەلكۆ هزر و هەلسەنگاندنێ تێدا بكەت و واقيعێ وى بناسيت!
ئه‌گه‌ر هه‌ر ئێك ژ مه وه‌ك تاكەكەس ب وژدانەكا پاك سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل تێگه‌هێن کریارى بكه‌ت، ئه‌ز باوه‌رم هینگێ دێ كاریگه‌ریەكا زور ل سه‌ر ئەرك، ره‌فتار و ئەخلاقێ پراكتيكى ژى كەت، به‌لێ ئه‌گه‌ر مه بنه‌مایێن ئه‌خلاقى ب كومه‌له‌كا بابه‌تێن نزم ڤه وه‌ك “چاوانیا ره‌فتاكرنا یێ دى، عورفێن كومه‌لایه‌تى، ئەقل و فاكته‌ریێن كلاسيك و…” هتد ڤه گرێدان ل وى ده‌مى واته‌یه‌كا دى هه‌یه، كو مه بنه‌مایێن فەلسەفێ وه‌كو لۆژیك، فیكر، ئەخلاق وەرنەگرتينە و ژ خوە را نەكرينە سه‌نته‌ر و پیڤه‌رێن زانست و پاراستنێ. دڤى مللى دا فەلسەفە دهێتە واتەيا پێشليكرنا ئەرك و مافان، پێشليكرنا ئەرك و مافان واتەیا پێشليكرنا ئەخلاق و كریار و دياردەيێن جڤاكى يە. نه‌مازه د ئه‌زموون و ژێده‌رێن ئه‌خلاقى دا پێدڤییه مروڤ هه‌ر تشتى ب جوانى هێژایى هه‌بوونێ ب بینیت، هه‌تا وى راده‌یى نه‌هێلیت نهێنێن جڤاكى كەلەكە ببن و واقيعێ ساختە ب واقيعێ نا ساختە بهێتە ئاراستەكرن. گريمان ده‌مێ زاروك رووبه‌روى ره‌فتار و سه‌ره‌ده‌ریه‌كا خه‌له‌ت دهێت، هینگێ ئه‌و زاروك ئێكسه‌ر هه‌ست ب كێماسیا نه‌بوونیێ دكه‌ت، ئانكو د نە ئاگەهى یێ وى دا نێگەتيڤى رۆلێ خوە دبينيت، بۆچى؟ ژبەركۆ د سیسته‌مێ په‌روه‌ردا خێزانى دا پەروەردەيا فەلسەفى نينە، كو زارۆكى فێر بكەت ناکوکیا خەلەتى یێ دروستكرنە ب نیاسینا واقيعێ راست. هەروەها به‌رامبه‌ر ئاره‌زویێن زاروكى جوره‌كێ كێماسیكرنا ئه‌خلاقى هەیه، ژ به‌ركو ئه‌خلاق د كەلتوورێ پەروەردەيا خێزانێ دا پێڤه‌ره‌كه گرێدایى كار و پێكهاته‌یێن ژيانا دەرەكى يە، نه گرێدايى تایبه‌تمه‌ندیا كه‌سى يە! لەورا هه‌تا سه‌ره‌ده‌ریا ماموستایى دگه‌ل قوتابى، سه‌ره‌ده‌ریا ده‌زگه‌هى دگه‌ل په‌یوه‌ندیێن ناڤخویى، سه‌ره‌ده‌ریا رێڤه‌به‌رى دگه‌ل كارمه‌ندى و سه‌ره‌ده‌ریا سه‌ركرده‌ى دگه‌ل هاوه‌لاتى و جڤاكى، سه‌ره‌ده‌ریا نڤیسكار و روشنبیرى دگه‌ل سیسته‌م و ته‌كنیكا بیاڤێن برێڤه‌برن و ئاڤاهیێ كه‌سى و…هتد، سەرەدەریە هزرکرنا فەلسەفا زاتى بۆ فەلسەفا رەهایى نەبیت، هەلبەت دێ كەلتوورێ ترس و سەپاندنێ خوە سەردەست و زال کەت. ئه‌گه‌ر بهێنه سه‌ر خالا دورهێل و ژینگه‌ها، كو ئه‌م تێدا ژین سه‌پاندن و ئاراسته‌كرنا هنده‌ك خالێن نه‌ریتى و لادان و ترساندنا بنگەهێ فیكر و فه‌لسه‌فێ هەيە، گەلۆ بۆچى ئەڤ تاوانبارى يە يا بەردەوامە كۆ تاكەکەس ب هزركرنێن خوە سەربەست نەبن؟ گرنگە دگەل هزرێن كۆمى ژيانا خوە سەرەدەر بكەن!، هزرا کۆمێ وى دەمى یا گرنگە دەمێ دگەل هزرا زاتێ تاکەکەسى یەکبوونا ناکوکیان دروست دکەت. هەردەمێ ناکوکى د ناڤبەرا تاکەکەس و جڤاکى سەرهلدا و یەکبوونا وێ پەیدانەبوو، هەلبەت دێ لێکدانا توندوتیژى و دابران و دەروون نەساخى جهێ وێ گریت، ئەڤە ب خوە ب خوە نە هزرکرنا فەلسەفەکارى يە، بەلكۆ كۆشتن و مراندنا فەلسەفێ ب واتەیا مەعریفى يە. ژ لايەكێ دى ڤە، خزمەت گەهاندنە ب مراندنا كەلتوورێ پرسيارێ و فەڵسەفا تێكدانێ. ئه‌ڤ هزرا كو رێكێ ل به‌ر پراكتیكا ئازاديێ دگریت، رێگريە ل هەمبەر مەژى و دەروونێن ئازاد!. مرن ب دوو شێوازان هه‌یه، مرنه‌ك ده‌مێ مرۆڤ د راوه‌ستیانا ده‌م و جهـ و پراكتیكا خوه دا دمریت، هيچ و هەست و داهێنانەك بۆ سازكرنا ژيان و رزگاريا مرۆڤ و مرۆڤايەتيێ نەبيت و نەبيتە بوونەوەرەكێ د ناڤخوەيا خوە دا خوەدان ديرۆك و سەرپێهاتيا زينديبوون و رزگاریێ. مرنا دى ژى، ده‌مێ دگەل دەم و جھى ب ڤالاهى دبيتە مێهڤانێ گەردوونى. ل ڤێرێ كارێ فەلسەفێ ئەوە مرۆڤەكێ زيندى بەرهەم بينيت، لەورا “سۆكرات” ژ مێژە دەربارەى دياليتكيكا ژيان و مرنێ گۆتيە،”مرنا كه‌سێن دمرن كێشه نینه، به‌لكو مرنا كه‌سێن ڤالا دمینن ساخ كێشه‌یه”. ئانكو، مرن ب واتەیا فەلسەفى گەهشتە ب هۆشمەندیا ئازاد و هۆشمەندیا ئازاد گەهشتنە ب پاراستنا تێگەهشتنێن ئەقلى، چونکو ئەقل ئازادیێ بەرهەم دئینیت و ئازادى ژى ئەقلى ژ هەموو وان سیبەر، کود، سنۆر و تابوویێن خوە کوشتنێ رزگار دکەت. ل گورە هزرا سۆکراتى، دیارە كه‌سێن ڤالا دمرن، بار و كیشه‌یێن خوه بۆ كه‌سێن ساخ دهێلن، به‌لێ ده‌مێ ئه‌و كه‌س ژى وه‌رارێ د ژیانێ دا نه‌كه‌ن، پرسیار ئه‌وه گه‌لۆ هینگێ كى هه‌یه، ببیته ئه‌نجامێ تێگه‌هاندن و ل باركرنا جيهانا فه‌لسه‌فى يا وى جڤاكى و وى ملله‌تى؟!.
فه‌لسه‌فه، زمانه‌كێ جیاوازه، به‌رى فه‌لسه‌فه ژ پرسیاركرن و هزركرنێ ده‌ست پێ كه‌ت، چالاكیه‌كا هزرى یه. ئەرشيفە بۆ توماركرنا بەهايێن لۆژيكى. زمانێ فه‌لسه‌فێ زمانێ لێكدان و دروستكرنا ره‌خنێ یه. ره‌خنه ب خوه ژى راهێنانكرنا رەفتارا يە مه فێردكه‌ت كا چاوان هزر بكه‌ین و پرسیاربكه‌ین، ئه‌رێ كا فه‌لسه‌فه ب خوە چیه؟ چاوان فه‌لسه‌فێ د ژیانا خوه یا روژانه دا پراكتیك بكه‌ین؟ هه‌روه‌ها بهایێ جوانیا فه‌لسه‌فێ د چ دایه؟ هەروەها فەلسەفە ل سەر چ ئاڤا دبيت؟ بۆچى جيهان هەموو مژيلى ئاشكەراكرنا نهينێن فەلسەفێ يە؟ ژلایه‌كێ دى ڤه، ئه‌رێ مرۆڤى ئه‌و بەها و زانینە هه‌یه، كو دناڤ جڤاكه‌كێ نه‌سه‌قامگیر دا وه‌ك مرۆڤ بژیت؟ یان ژى مرۆڤى ئاگه‌هـ ژ چ بنه‌ماێن فه‌لسه‌فى و ئه‌خلاقى نه‌بیت و خوزى و كه‌سه‌را مرۆڤى به‌رده‌وام پراكتیكا وێ بیت؟ د زمانێ فه‌لسه‌فێ دا گرنگ نینه كا چ د ژیانا مرۆڤى یا روژانه دا رویدده‌ت، به‌لێ یا گرنگ هزركرن و پرسیاركرنا مرۆڤى بۆ وێ بوويەرێ یان وى واقيعى یه، ئه‌وێ رووبه‌روى هەست و ده‌روون هزرکرنا مرۆڤى يا رۆژانە دبیت!
دەمێ تێكدان و راسييزم و ئالۆزى و نە ئارامى د ناڤ جڤاكان دروست دبن، فەلسەفە رۆلێ ئەگەر و پرسيارێ سەر ئاڤا دكەت و هزرێن جۆدا جۆدا دهێنە پێش.
ئه‌ڤ به‌رجه‌سته‌كرنه بۆ پتر زانیاریبوون ل سه‌ر كومڤه‌كرنا پرسیاركرن و خوه زانه‌بوونا مژارێن كوور يێن فەلسەفى كارەكێ ئاسان نينە، ژبه‌ركو فه‌لسه‌فه ناهێلیت مرۆڤ ب نه‌زانین و نه‌زانه‌بوونێ ژیانێ بخوینیت. ئه‌رستۆتالیس ژ كه‌ڤن گوتیه، “فه‌لسه‌فه زانینا ئه‌گه‌را یه”. ئه‌پیكۆرس ژى ب پێنگاڤه‌ك دى چوویه پێش و گوتیه، “نه سه‌قامگیریا جڤاكى، ئه‌گه‌ره بۆ سه‌رهلدانا فه‌لسه‌فێ”. ئانكۆ، دەمێ تێكدان و راسييزم و ئالۆزى و نە ئارامى د ناڤ جڤاكان دروست دبن، فەلسەفە رۆلێ ئەگەر و پرسيارێ سەر ئاڤا دكەت و هزرێن جۆدا جۆدا دهێنە پێش، ژ به‌رهندێ ئه‌و راستیا پراكتیكا ئه‌خلاقى دیاردكه‌ت راستیا فه‌لسه‌فێ یه. به‌لێ تشتێ خوه د فه‌رهه‌نگا جڤاكێ كوردى و تەڤ جڤاكان دا نه بینیت، مخابن نه‌باوه‌رپێكرنا فه‌لسه‌فێ و كێم رۆلى و نەتێگەهشتنا زانستێ فەلسەفا ئه‌خلاقى یه. چونكو، په‌روه‌رده نه‌بوویه ئەو بنگەهـ يێ كۆ هۆنەرێ ژيانێ فێرى تاكەكەسى بكەت. هه‌روه‌ها جڤاکێ كوردى، به‌رده‌وام د ناڤ جوگرافیه‌كا مان و نه‌مانێ دا ژیایه و ده‌رفه‌ته‌كا ته‌ندروست نه‌بوویه، هه‌ولا دامه‌زراندنا ته‌كتیكا فه‌لسه‌فى بدەت. له‌ورا د ئه‌نجامدانا ئه‌رك و بزاڤێن خوه یێن نیشتمانى ژى دا نه‌شیایه سه‌ره‌ده‌ریه‌كا فه‌لسه‌فه‌كارى دگه‌ل پلان و پیڤه‌رێن خوە يێن دەولەتدارى و رزگاريێ بكه‌ت. سەرەراى ڤێ هەژارى و مولكداريێ ژى، زوربه‌یا جاران بوویه قوربانیێ وان تێگه‌هـ و سالۆخه‌تێن په‌یوه‌ندى ب بیركرنا فه‌لسه‌فێ ڤه نه‌بیت.
ئه‌گه‌ر خواندنه‌كێ بۆ دوور بكه‌ین چ جڤاكان هندى جڤاكێ يوونانى كاريگەرى ل سەر روشنگه‌ریا فه‌لسه‌فى نه كریه و نه‌بوویه. فەلسەفا يوونانى نها ژى هەمان بيرو مەبەستێن وێ د زڤرنە ناڤ جيهانا فيلۆسۆفان دا ب تايبەتى پشتى قۆناغا مودێرنیزمێ، ئێدى تاكێ رۆژئاڤا هەتا رادەيەكێ فێرى بەها و پرەنسپێن فەلسەفى بوو ب سايا شكاندنا گەلەك تابوو و سينۆران تاكێ رۆژئاڤا گەهشتە زێدەتر ئاستێ ئه‌خلاق و هزركرنا فه‌لسه‌فى. هزركرنا فه‌لسه‌فى ده‌رئه‌نجامێ کێشەیێن جڤاکى، فه‌رهه‌نگ و پراكتیكا فه‌لسه‌فى یه. ب تایبه‌تى ل سالا 1823 ده‌مێ تێگه‌هێ مودێرنیزمێ د فه‌لسه‌فا “هێگل و كانت و ماركس و ڤیبه‌ر و … دا سه‌رهلداى”، فەلسەفەيەكا دى يا تازە ژ نوو ڤە هاته دامه‌زراندن. تێگه‌هێ مودێرنيزمێ دناڤبه‌را سه‌رده‌مێ كلاسيك و سه‌رده‌مێ ناڤین دا گرنگیه‌كا زور دا به‌رفره‌هه‌بوونا جه‌مسه‌رێ ته‌كنیكا پراكتیكى دهه‌موو بوار و بیاڤێن ژیانێ دا. هه‌تا ئه‌ڤ دارستانێن ژ بۆ پاراستنا ساخله‌میا گیانه‌وه‌ر و سروشتێ ژینگه‌هێ ژى هاتینه دروستكرن، په‌یوه‌ندى ب سالوخه‌ت و تێگه‌هشتنا فەلسەفا جڤاكى ڤه هه‌بوون، چونكو جڤاكێن مژوولى کارێ فەلسەفێ كریارا ئه‌خلاقى ب پاراستنا ژینگه‌هێ و پاراستنا جه‌وهه‌رێ مرۆڤى ڤه گرێدان. له‌ورا هه‌تا ئه‌ڤرو ژى د جەوهەرێ کەسیێن فەلسەفە ناس دا دوو بنه‌مایێن گرنگ هه‌نه، مروڤ تێدا نێزیكى شه‌نگستێ خوه یێ خۆبوونێ دبیت، ئێك:”بوونا مرۆڤى وەكو ئەرك و ماف”، دوو: “کارکرن ل سەر پیڤەرێن چێکرنا مرۆڤەکێ ئیتیک ناس”. دەولەتێن بنگەهێن فەلسەفێ بنیاسن ل سه‌ر میتۆدێن ئیتیکى/ ئەخلاقى رێڤەبەریێ دگەل هه‌ر قوناغه‌كا ژیانێ دا دکەن، ب تايبەتى پسپوریا زانستێ ئه‌خلاقى، یاسایى و هزرى د گه‌شه‌كرنا ئه‌ده‌با مرۆڤى دا دهەلسەنگينن، هەروەها ئاڤاكرنا شاره‌زایان ب رێكا خواندنێن فه‌لسه‌فى د ره‌وانبێژیا بوویه‌رێن كومه‌لایه‌تى، جڤاكى و سیاسى دا، ئه‌ڤ فەلسەفە شیا هه‌تا ئاسته‌كێ بنه‌مایێن جوانیێ د ره‌فتارا مرۆڤێن کاراکتەر ناس و فەلسەفە ناس دا بخۆلقينيت. دیزانێ فه‌لسه‌فى، ئه‌و هوشمەنديە دروست كر، كو تایبه‌تمه‌ندیێن ئه‌خلاقى په‌یوه‌ندى ب ره‌فتارێ كه‌لتوورى ڤه نینه، به‌لكو په‌یوه‌ندیا ئه‌خلاقى په‌یوه‌ندیه‌كه گرێدایى ره‌فتار و ب كه‌لتووركرنا مه‌عریفا “زاتێ مرۆڤى بۆ بابەتێ مرۆڤى” ڤە هەيە. ئه‌ڤه تێرا هندێ كه‌ت، كو مرۆڤ وان دیارده‌یێن زیان و تێكدانا پرسێن فەلسەفى و فەلسەفا دیرۆکى دكه‌ن، ب هوور و كوورى بخۆینیت و پرسیارێن گرنگ د مه‌ژیێ خوه دا بئازرینیت و بگه‌هیته ئه‌ركێ به‌رپرسیاریێ و دگه‌ل خوه بێژیت، گه‌لۆ كى بەرپرسيارە ژ چێكرنا پره‌نسیپ و سالوخه‌تێن ئه‌خلاقى یێن مرۆڤى و جڤاكى؟ دیسان كارێ یاسا و نه‌ریتێن كومه‌لایه‌تى یه، به‌رهه‌ڤییا سيستەمێن مرۆڤى بكه‌ن، یان ژى كار و ئه‌ركێ مرۆڤایه وان یاسا و نەريتان ل سەر بنەمایێ فەلسەفا ئەخلاقى/ ئیتیکى و مەعریفى ئاڤا بكەن؟
بۆچى فه‌لسه‌فە؟
هه‌ر ره‌خنه‌یه‌كا هه‌بیت پێدڤى ب ئه‌قلێ ره‌خنه‌یى هه‌یه، داكو ستراتیژیا ژیانێ د بیاڤێ ره‌خنێ دا خوه به‌رهه‌م بینیت، ده‌مێ ئه‌م ژیانێ ب گرفتا هزرى نه‌خوینین، تێكستێن وێ ژى نابنه میكانیزمێن بەرهەمئينانا هزركرنێ، چونكو دیرۆكا ژیانێ دیرۆكا حه‌زكرن و چاڤدێرى و لێگه‌ریان و هه‌ڤركیێ یه. فه‌لسه‌فه ب خوه ژى د هه‌ڤركیا ڤێ دیرۆكێ دا، پێكوله‌كا گرێدایى ئه‌قلێ دیرۆكێ یه.
ئەقلێ رەخنەیى ژسۆکرات هەتا دگەهیتە بوونا کانت “ره‌خنه‌یا سينور و شیانێن زانینێ” یە وەک لێگەریان ل بوون و رەخنەیەکا نوو سەردەست بوو، ” ئەقل و ئازادى ” ژ ده‌ستپێكرنا دیرۆكا دیالێکتیکا هێگلى سه‌رده‌ست بوو، نەمازە دیالێکتیکا “سەردار و کوولە” د خواندنا هێگلی دا کەڤتە بەرووکا هوشیاریێ، کو کوولە “کۆیلە” کەسێکە ترس ژ ژیانێ هەیە، وێرەکی نینە خوە دەربازی راستەقینە بوونێ بکەت، کوولە دخوازیت تەسلمی غەریزەیێن ژیانێ ب بیت و دانپێدان و گەورەبوونێ ب خوەدانێ خوە سەردار” حاکم” ی بدەت. دەمێ کوولە دکەڤیتە ژێر دانپێدان و سەرداربوونا دەسەلاتا خوەدانی خوە، هوسا هەست پێ دکەت کۆ یێ رزگاربووی، بەلێ ترس و زالبوونا غەریزەیێن وی وەدکەن ئەو درێژیێ ب کاروانێ خوەدانێ خوە بدەت. هێگل دبێژیت”جەوهەرێ کوولەیی جەوهەرێ کارکرنێ یە و جەوهەرێ خوەدانێ کوولەی” سەردار”ێ کوولەی جەوهەرێ مشەخۆریێ یە” کوولە دەمێ کار دکەت زێهن و ئەقلێ وی فێری زانینێ دبیت، کوولە ب واتە کارکرن و هزرکرن و دەستڤەئینانا زانینێ د فەلسەفا هێگل دا، دبیتە ئەگەری دروستکرنا شارستانیەتێ و دیارە ب ڤێ پیڤانێ سرۆشتێ کوولە ب سرۆشتی گۆهەرینا جیهانێ یە. د هزرا هێگل دا کەسێ کوولە “د جەوهەرێ خوە دەولەمەندترینە، چونکۆ دگەل کارکرنا خوە لڤین/ جوولەیا گۆهەرینا جیهانێ دروست دکەت، بەلێ خوەدانێ کوولەیێ دجەوهەرێ خوە دا هەژارترینە، چۆنکو ب تنێ خاوەنداری و بەرخوەری و تەمبەلیێ دروست دکەت و سرۆشتێ وی لڤین/ جوولەیا گۆهەرینا جیهانێ دروست ناکەت” . کوولە هەتا ڤێرێ دزانیت و هوشیار دبیت، کۆ یێ بندەستە و بێ دەسەلاتە، بەلێ ل گۆر “فەلسەفا هێگل” ئەو بەردەوام خوە ب بەهانەیان رازی دکەت و بۆ هەر پێنگاڤەکا رزگاریێ بەهانەیێن ئیدیۆلۆژیێ دئینیت، وەکۆ” ئیدیۆلۆژیا لۆگۆسی، ئیدیۆلۆژیا گۆمانی، ئیدیۆلۆژیا ئاگەهمەندیا خەمبار”. یا لۆگۆسی پشت بە ستنێ ب وەهما ئەقلی دکەت نەکۆ هەقیقەتا ئەقلی، یا گۆمانی پشت بەستنێ ب راستیا واقیعی ناکەت و واقیعی ب سیبەرا گۆمان دبینیت، یا ئاگەهمەندیا خەمبار، مرۆڤ وێنەیێ خوەدایی ژ هەمیەکیێ بۆ هندەکیێ دکێشیت. ئەڤە یە وەدکەت کو دیالێکتێکا “سەردار و کوولە”، “هەژار و دەولەمەند”، “سەردەست وژێر دەست”، “باش و خراپ”، “جوان و ناشیرین”، “ستەملێکری وستەمکار” و…هتد بەردەوام بیت. ئەڤێ خواندنێ کاروانێ بۆچى فەلسەفە بەردەوام کر، هه‌تا دانپێدان ب گه‌رمیا هزرا شیلینگ، ماكس ڤیبه‌ر “هزركرنا یاسایێن زانستى” چەندین فەلسەفێن دى نوو مینا هۆسێرێل و هایدیگەر و…هتد شیا پێكئینانا هوشیاریێ و هێزا هزرى و وه‌رارا هزرى د بیاڤێ ژیانێ دا ببەتە پێش. پرسیارا كو ئاراسته دبیت ئه‌وه، گه‌لۆ مه ژیان ل سه‌ر چ فه‌لسه‌فه به‌رهه‌م ئینا یە؟ بۆچى فه‌لسه‌فا مه نه بوو فه‌لسه‌فا ژیانێ؟ بۆچى بوو فه‌لسه‌فا وێرانكرن و خوه رووتكرنا ژیانێ؟ ئه‌رێ ئه‌ڤ وێرانكرن و دژە فەلسەفە ژ كیڤه هات و چاوان په‌یدا بوو؟
کەسێ کوولە “د جەوهەرێ خوە دەولەمەندترینە، چونکۆ دگەل کارکرنا خوە لڤین/ جوولەیا گۆهەرینا جیهانێ دروست دکەت، بەلێ خوەدانێ کوولەیێ دجەوهەرێ خوە دا هەژارترینە، چۆنکو ب تنێ خاوەنداری و بەرخوەری و تەمبەلیێ دروست دکەت و سرۆشتێ وی لڤین/ جوولەیا گۆهەرینا جیهانێ دروست ناکەت.
ئه‌ڤ پرسێن هه‌ره گرنگ ماف ل سه‌ر هەر تاكەكەكى خوەدان ئه‌رك و به‌رپرسیارى هه‌یە كو بەرسڤان ژ مەژيێ خوه وەربگريت. ده‌مێ ئەم وه‌كو تاك و جڤاك هه‌موو پێكهاته، بوار، بنه‌ما، بها و پره‌نسپێن خوه یێن زانستێ ژیانێ راده‌ستى مه‌ژیێن بچوویك و هزر و كه‌سێن بچوویك دكه‌ین، هەلبەت وى دەمى هزر رولێ ئه‌كتیڤێ ژیانێ دێ دابه‌شى دوو خالێن سه‌ره‌كى یێن نه كاراكرى بیت، ئه‌و ژى ئێك: “ئه‌و تشتێن د مه‌ژیێن مه‌زن دا پێویستى ب گوهه‌رینا ژیانێ هه‌ى ب رێكا مه‌ژیێن بچوویك دێ خراب و ساختە و هه‌لوه‌شایى بن”. دوو: “ئه‌و هزر و هەستێن پاك ب رێكا هزر و هەستێن نه پاك و لاواز دێ كه‌ڤنه به‌ر تاوانباريا دادگەهـ و قوناغێن دژوارێن زانست و فه‌لسه‌فێ”. وى ده‌مى ژیان ژى دپرسێن خوه یێن بوونێ دا به‌رامبه‌ر وان مه‌ژیێن ساڤا دێ به‌ره‌ڤ دورهێله‌كێ بێ سه‌ر و سیما و ڤالاهیا گرفتێن هزرى و فه‌لسه‌فا دیرۆكى چیت. به‌لێ يا ژ وێ گرنگتر ئه‌وه هه‌تا بزانین و ئه‌گه‌ر و به‌رسڤان وه‌ربگرین كا بۆچى فه‌لسه‌فا مه نه بوو فه‌لسه‌فا ژیانێ؟ پێدڤییه هه‌ر كه‌سه‌ك ژ مه ڤێ پرسێ ل خوه بكه‌ت و بێژیت، ئه‌رێ چاوان و ب چ رێك ئه‌م دێ شێین ڤان گرفتێن كو ئەقلێ نەفەلسەفى و ڤالا پێشكێشى مە كرين، چارەسەركەين و هه‌ولا دامه‌زراندنا فه‌لسه‌فه‌كا نوو بۆ ڤێ ژیانا نه به‌رهه‌م هاتى ده‌ین؟
بەرى كو باژێرێ ئەسينا ببيتە بنگەهـ و سەنترالێ فەلسەفێ، پێدڤييە ئەم وەك جڤاكێن روژهەلاتى ڤەگەرينە دەركەفتنا ديرۆكا فەلسەفێ. كو سەد سالا بەرى نها “سولتان جەلالەدين مەلك شاهـ” دگەل دوو كارێكتەريێن دى ل سەر دەمێ خەليفا ئەباسى ناوەندەكا خواندنێ ئاڤا دكەن، هەولددەن ل باژێرێ بەغدايێ وان پەرتووكێن گرێداى هزرا فەلسەفێ ب تايبەتى فەلسەفا وان حەكيمێن يوونانى دگەل فەلسەفا “سوكرات، پلاتۆ، ئەرستو” وەرگێرن سەر زمانێ عەرەبى. وى دەمى ديالۆگێن فەلسەفێ ل باژێرێ بەغدا پەيدابوون. ئانكۆ پرسيارا بۆچى فەلسەفە گرنگە؟ ڤەدگەريتە سەردەمێ ميراتێ درۆستبوونا پرسیارێن بوونگەرایى/ ئەسلێ بوونێ، زانستێن سرۆشتى گەهشتن ب زانستێن مرۆڤى ل سەر دەمێ هێلا چیایێ زاگرۆسێ بۆ ناڤەندا گریکا کەڤن و رۆمایی و…هتد، چۆنكو ل وى چاخى جۆگرافیێن کەڤن ب كەلتوورێ قەبوولكرن و جێاوازيا هزران و سيستەمكرنا جڤاکێن مرۆڤى ڤە مژوولبوون، کو گرنگە واتە بۆ فەلسەفا مرۆڤى هەبیت. ب كورتى، ژ دايكبوونا فەلسەفێ ژ دايكبوونا مرۆڤەکێ هوشیارە. هوشیاریا مرۆڤى وەک سەنتەرێ داهێنان و مودێرنبوونێ يە. مرۆڤ، د خواندنا سۆسیۆلۆژێن جیهانی دا ب واتەیا سەردەمێ تازە یێ دیرۆکا مودێرنبوونێ دهاتە پێش و هەتا نها ژی هەمان رەنگ و میتۆد و شارستانیەت د ناڤ دیرۆکا فەلسەفا مرۆڤایەتیێ دا هەیە. ئەو چەمکێ کۆ، مەعریفە بەرەڤ قۆناغا پێشکەفتنێ بری پەیوەندیا جڤاکێن گشتۆکاڵی بۆ قۆناغا سازکرنا پیشەیا جڤاکێن پیشەسازیێ و گەهشتن ب ئابوورێ دەولەتێ بووینە. ئەڤە بەرهەمداریا دروستکرنا باژێرى ب واتەیا سیستەم و رێکخستن و مەدەنیەت دکەت.
ژ دايكبوونا فەلسەفێ ژ دايكبوونا مرۆڤەکێ هوشیارە. هوشیاریا مرۆڤى وەک سەنتەرێ داهێنان و مودێرنبوونێ يە. مرۆڤ، د خواندنا سۆسیۆلۆژێن جیهانی دا ب واتەیا سەردەمێ تازە یێ دیرۆکا مودێرنبوونێ دهاتە پێش و هەتا نها ژی هەمان رەنگ و میتۆد و شارستانیەت د ناڤ دیرۆکا فەلسەفا مرۆڤایەتیێ دا هەیە.
باژێر وەک زمانەکێ مەعریفى
هەردەمێ فەلسەفە و زمانێ دیالۆگێ هەبوو، وی چاخی جێاوازی و قەبوولکرنا یێ دی ژی دێ بیتە نیشانەک ژ نیشانێن سازکرنا بەهایێن باژێرڤانیێ.
پرسیار ل ڤێرێ ئەوە، گەلۆ دێ چاوان زانین کۆ باژێر نیشانەکە ژ تیوریزەکرنا مودێرنبوونێ؟ وی چاخێ کۆ باژێر بوو بەشەک ژ تیوریزەکرنا دیاردە و بوویەرێن ژیانێ و ژ دایکبوونا زورترین بەها و پرەنسیپێن مرۆڤی، هینگێ یا رەوایە، کو مرۆڤ د واتەیێن خوە یێن ژیانێ دا ئاراستەبیت. چونکو، باژێری پەیوەندی ب هزرکڕن و رەفتار و تازەبوونا هوشمەنديا مرۆڤی ڤە هەیە. باژێر ل سەر دروست بوونا بنەما و پیڤەرێن ئیتیکى ـ فەلسەفى ـ دیرۆکى، بەرهەمێ درۆستکرنا شارستانیەت و دامەزراندنا پیشەیا ئازادی، مەدەنی و مافپەروەری، دادپەروەری، دیمۆکراسی، رۆشنگەری، زانست، هۆنەڕ وئەدەبیات، هۆشیاریا نەتەوەی، جڤاکی، سیاسی، ئابووری، خۆەشگۆزەرانی، تێگەهشتنا بنەمایێن سیکۆڵاریزم، بەها و پرەنسیپ و فەڵسەفا ژیانی ب گشتی ڤە هەیە. ئێک ژ بەرهەمێن گرنگێن باژێری ئەوە” تاکەکەسێ ئازاد ل دایک ببیت”. هەروەها ” زمانەکێ رەسەن و رووناک ژ دایک ببیت” ژبەرکۆ پەیڤ و زمان سنۆرێن جیهانەکا باژێربوونێ یە. کا چاوان وێنگنشتاین گۆتی، “گرنگە پەیڤ وزمان هەموو دەمان بار هەڵگرێن راستەقینەبوونا بوویەران بن”. وەسا گرنگە باژێر ژی ببنە سەنتەر و ئاڵاڤێن گۆهەرینا زمانەکێ پاک و رۆشنبیر و رەسەنى. دیسان”پیشەیا پیشەسازیێ ژ دایک ببیت” ژبەرکۆ رۆڵ و سەربەخوەبوونا تاکەکەسى ژ درۆستبوونا داهات و ژیانەکا سەربەخوە بەرهەم دهێت دڤی مللی دا پیشەسازی دەزگەهەکێ نۆی یێ مودێربوونا فیکر و رەفتار و هەڵویست و بەرپرسیاریا ئەرک و مافێن تاکەکەسی یە. باژێر گرنگە ب هەمووواتەیەکێ ڤە، وەک پرۆسەیا سازکرنا رەخنە و دیاڵۆگ و درۆستکرن و بەرهەمهێنانا کریارێن فەلسەفەکارى بیت. هەردەمێ فەلسەفە و زمانێ دیالۆگێ هەبوو، وی چاخی جێاوازی و قەبوولکرنا یێ دی ژی دێ بیتە نیشانەک ژ نیشانێن سازکرنا بەهایێن باژێرڤانیێ.
داگیرکرنا فەلسەفێ
هەلبەت فەلسەفێ نە ب تنێ ژێدەرێ خوە ل ناوچەيێن روژئاڤا و ئەسينا و ئاسايايێ وەرگرتینە، بەلكو فەلسەفە پێش هەزاران سالا ژ زاردەشتێ کال و میزۆپۆتامیایێ سەرووکانیەکا دەولەمەند بوویە. ئەگەر بنێرین د ناڤ ناڤەروكا ئەدەبیاتا ديرۆكا کوردان ژى دا كەسێن خەمخور مينا “خانى و جزيرى و نالى و قانع، حاجى قادرێ کویى و… هتد ئەڤان زور گرنكى ب خواندنا فەلسەفێ و تيورێن فيلۆسوفان دايە و د دامەزراندنا تێكستێن خوە دا شياينە ببنە بەشەكێ سەرەكى بۆ دروستبوون ب کەلتوورکرنا ئەدەبیاتا كوردى ل سەر هێلا زمانێ فەلسەفا ئەدەبى. هەتا د بياڤێ ديرۆكێ دا وەسا دياردبيت “سوهرەوەردى” ئەو كارێكتەرێ كورد بوو شيا فەلسەفەكا زەكى د زوربەيا بواران دا بخۆلقينيت. ئەگەر بێژين بۆچى فەلسەفا وى بناڤێ فەلسەفا نور/ ئيشراق دهێتە بناڤكرن؟ ژ بەركو “سوهرەوەردى” زور گرنگى دايە بياڤێ فەلسەفا تاك، جڤاك، سياسەت و حيكمەت هەتا شێوازێ فەلسەفا وى ل سەر بنگەهێ برێڤەبرنێ دهێتە بەرهەم و د گرنگيا فەلسەفا وى دا ئەو پێكهاتێ بوويە مەرجێ سەرەكى ئەو بوویە، كو وەک هزرا پلاتوونى، شاهـ پەيدا بن و گرنگە شاهـ د پێكهاتا جڤاكى دا وەكو فيلۆسۆف رێڤەبەريێ بكەن. هەر بۆ نموونە، دەولەتا ئيرانى بنگەهێ خوە يێ شاهين شاهى ژ ڤێ تێزێ وەرگرتيە، بەلێ رێڤەبەريا وێ دوورى بەها و پرەنسپێن فيلۆسۆفى و فەڵسەفەكاريێ يە، بەلكۆ ل سەر پيڤانا بنگەهێ ستەم و ستەمکاریێ هەولا ئەولەكاريا جڤاكى دكەت. ل ڤێرێ نە گۆنەها کەسێن فەلسەفەکارى یە، كو فەلسەفا وان بكەڤيتە خزمەتا داگيركارى و توندرەوى و زمانێ ستەمکاریێ دا، بەلكۆ گۆنەها ئەقل و تێگەهشتنا گۆتارێن سیاسى و سيستەمێ حوكمرانيا سياسى يا دەولەتدارى يە. دەما کو خواندنێن فەلسەفى د بەرژوەندێن خوە یێن تایبەت دا بکاردئینن و درێژەیێ ب کاروانێ خوە ددەن!. ئێك ژ ميناكێن بلنديێن شاركارێن فەلسەفى د ناڤ فەرهەنگا فەلسەفا كوردى دا، سۆهرەوەردى بوويە، بەلێ گەلۆ بۆچى مە سۆهرەوەردى نەخواند و فەلسەفا وى ژ خوە را نەكرە بەرهەم و شاكارەكێ زيندى يێ ژيانێ؟ هەتا نها فەلسەفا سوهرەوەردى دناڤ فەرهەنگا فارسى دا بوونا خوە هەيە، نێزيكى سەد و بيست پەرتوكێن وى ل سەر مژارێن فەلسەفێ يێن جودا جودا هەنە. گەلەك گرنگى ب فەلسەفا روناكى و مەعريفى دا يە د تێكستەكا خوە دا دبێژيت:”مرۆڤ ب مەعريفا تيورى تنێ ناگەهيتە هەقيقەتا مەعريفێ، بەلكو پێويستى ب ئەزموونا مەژى و گەهشتن ب پراكتيكا ناڤەروكێ هەيە”. هەروەها ل سەر ئاستێ موعتەزيلێ ژى فيلوسوفێن جودا هەبوونە، ئانكو نە ب تنێ ڤان كەسان فەلسەفە ب پرەكا مەعريفى د ناڤبەرا مرۆڤ و جڤاك و دەولەتێ دا چێكر، بەلكو بەرى ئيديۆلۆژيێن ئولێ عەرەبى پەيداببيت، فەلسەفە ب رێكا فارابى و ئيبن سينا و گەلەكێن دى تر ب بزاڤ و ميتودێن خوە يێن فەلسەفى، تێكەلى جيهانا رۆژهەلاتێ بوو. هەر بۆ نموونە، فارابى دگوت، “فەلسەفە سەركارا ئۆلا يە، چونكو فەلسەفە ژێدەرێ فیکرى يە، بەلێ ئۆل ژێدەرێ وەحى يێ نە”. ئیبن سينا، ژى ب هزرەكا دى گوت،”فەلسەفە نە دژى ئۆلى يە، بەلكو ئەوا راستيا واقيعێ ئۆلى دگەهينيتە مە فەلسەفە يە”. هەر ئێك ژ وان ب هزرا خوە شيا تێكستێن فەلسەفى دامەزرينن. بەلێ ئەو تشتێ كو بوويە پێگير ب سێدارەدانا فەلسەفێ ل ڤان دەڤەران هێشتا ژ تێكستێ غەزالى زربار نە بوويە، ئەوێ فەلسەفێ دكەت زەندەق و كافرە! پرسيار ئەوە ب كيژان لۆژيك زەندەق و كافرە!، وەكر كو هەر تشت نها ل ڤان دەڤەران راستەرێ تاوانبارى و سێدارەدان و وێرانكرنا فەلسەفێ بهێت.
ئەگەر ئەڤرۆ تاكەكێ ئەلمانى شيانێن وێ چەندێ هەبن ب زمانێ ئەلمانى فەلسەفێ بخۆينيت و بنڤيسيت و هزربكەت، گەلۆ بۆچى تاكەكێ كوردى ژى شيانێن وێ چەندێ نابن ب زمانێ كوردى فەلسەفێ بخۆينيت و بنڤيسيت و ب فەلسەفيانە هزر بكەت!
كێشە ئەوە، كو هەتا نها جڤاكێن روژهەلاتێ و ب تایبەتى جڤاكێ مە كارێكتەرەكێ مينا ڤان کارێکتەرا ب گرنگى ناسنەكريە و نەخواندىنە. ئەم هزردكەين، فەلسەفە تەنها بەرهەمێ جڤاكێن روژئاڤا يە، بەلێ هزر ناكەين فەلسەفە بەرهەمێ هەر هزرەك، هەر زمانەك، هەر كەلتوورەك و هەر جڤاكەك و هەر مللەتەكێ يە. كا چاوان مافێ وان هەيە پرسيارێن خوە دەربارە ژيانێ بكەن و جيهانا خوە بنياسن، وەسان مافێ مە ژى هەيە پرسيارێن خوە بكەين و جيهانا خوە بنياسين! نموونە، ئەگەر ئەڤرۆ تاكەكێ ئەلمانى شيانێن وێ چەندێ هەبن ب زمانێ ئەلمانى فەلسەفێ بخۆينيت و بنڤيسيت و هزربكەت، گەلۆ بۆچى تاكەكێ كوردى ژى شيانێن وێ چەندێ نابن ب زمانێ كوردى فەلسەفێ بخۆينيت و بنڤيسيت و ب فەلسەفيانە هزر بكەت! مادەم فيلۆسوف د گەهاندنا فەلسەفێ دا بۆ مرۆڤ و مرۆڤایەتى بووينە ژێدەرێن هەرێن بلند، ديارە مرۆڤ بەرهەمێ هەرتشتى يە و بەرپرسيارە ژ چێبوونا وى تشتێ هەيى و وى بارۆدوخێ رويددەت!، بەلێ د بەرپرسيارێن خوە دا، پێدڤییە بەشدارى پرس و ئاڤاهيێن فەلسەفێ ب بيت و خوە ژ وان ترس و بياڤێن هاتينە داناندن كو خزمەتا وى وەكو مرۆڤ نەكەت دوور بگريت!. دا ئەم بزفرينە پرسيارا خوە ڤە بۆچى فەلسەفە؟ ئەگەر فەلسەفە هەبيت، واتە زێهنيەت و زانين ژێک جوودا نابن، و پێشكەفتن د هەر بوار و بياڤەكێ ژيانێ دا هەيە و راسپاردەيا دەرگەهێن پرسيار و ڤەكولينێ دكەت، داكو رەسەنبوونا تاك و جڤاكى رولێ خوە يێ روناكبيريێ ب دانوستاندنان/ ديالۆگان بينين و بگەهنە بەرفرەهيا نياسينا هەموو رەهەند و بنەما و پرەنسيپێن ژیانێ. ئەگەر فەلسەفە نەبيت واتە هندەك تشتێن نەكارا وەكو “خەتێن سور، تابوو، پەيكەرێن پيروز، ستەمكاريا پيرۆز، نەجوانيا جڤاكى، بەرخوەریا ئەز ب تنێ بۆ خوە دژيم و ژ بەر خوە دژيم” ب گەلەك رامانێن دى يێن گرتى و بازنەكرى هەنە و رۆلێ خوە دبينين، داكو هۆش و هزرا مرۆڤى بەرووکا وێرانکاریا جڤاکى بگریت و وەكۆ تاكێ مرۆڤ، هەر نەهوشيار بمينيت و ب تنێ خزمەتا مەسەب و ئیدیۆلۆژێن سياسى و نەکاراکرى بكەت. ل ڤێرێ پرسيارەك خوە بەرهەم دئينيت، گەلۆ ما سیستەمێن مە یێن سیاسى، ئابوورى و جڤاکى شياينە ببنە سیستەمێن فەلسەفەكاریێ، هەتا كو ئەم وەكو تاك و جڤاك و دەولەت ژى بشێن ژێدەرێن هزرى بكاربينین؟!.
ژ به‌ر چ فه‌لسه‌فه؟
ئه‌ڤ پرسیارێن سارته‌رى “نڤیسین چییه؟ بۆچى دنڤیسین؟ بۆ كێ دنڤیسین؟” د هه‌ر ده‌مه‌كێ دا ئه‌م دشێن مفایى ژێ وه‌ربگرین و بگه‌هینه به‌رسڤێن خوه یێن دروست، چونكو نڤیسین و فه‌لسه‌فه دوو بنگه‌هێن زیندیێن جڤاكا نه. ژبلى ڤێ چه‌ندێ فه‌لسه‌فه ب خوه ژى وه‌كو ئورگانه‌كێ زیندى په‌یوه‌ندیه‌كا راسته‌قینه دگه‌ل جڤاك بۆ جڤاكى هه‌یه. ژلایه‌كێ دى ڤه، هندى ژیان هه‌یه گوهه‌رین ژى دێ هه‌بیت، ل سه‌ر وێ گوهه‌رینێ فه‌لسه‌فه ژى پرس و په‌یوه‌ندیه‌كا گرێدایى بوون و ئاستێ مرۆڤاهیێ یه. مرۆڤ د بنگه‌هێ فه‌لسه‌فێ دا راستى گومان و پرسیاران دهێت، ده‌مێ ئه‌م وه‌كو تاك و جڤاك ل سالێن چووى دزڤڕین و هزر د به‌رهه‌مێن سالێن نها و نوو دا دكه‌ین دبیت بۆ مه كومه‌له‌كا پرسیاران په‌یدابیت، گه‌لۆ ئه‌ڤ ره‌وشا نها ئه‌م تێدا دژین، به‌رهه‌مێ چ جوره ئه‌قله‌كێ بوویه؟ یان به‌رهه‌مێ چ جوره سیاسه‌ت و فه‌لسه‌فه‌كێ بوویه؟ چیدبیت هزرا دوهى وه‌كو یا ئه‌ڤرو نه‌بیت، به‌لێ ل گور تێگه‌هشتنا هزرا فه‌لسه‌فى یا باش نینه، ئه‌گه‌ر ئه‌ڤرۆ هه‌مان ئه‌نجامێ ئه‌قلێ دوهى بیت!.
ل سه‌ر ڤێ باوه‌ریێ فه‌لسه‌فه هزرا ئازاد دخوازیت، به‌لێ هه‌ر كه‌س و هه‌ر كه‌لتوور و جڤاكه‌كێ د قوناغێن ئەقلێ سەربەست و ئازاد دا نه‌بورى بیت، هزر و ژیانا سەربەست ناخوازیت. سارته‌ر ئه‌و فیلۆسۆف بوو یێ كو باوه‌رى ب فه‌لسه‌فا ئازادیێ هه‌یى، د په‌رتووكا وێژه/ ئه‌ده‌ب چییه؟ دا دبێژیت: “پێدڤییه قه‌له‌م د خزمه‌تا هزرێ دا بیت و هزر ژى د خزمه‌تا مرۆڤى دا بیت”. كا چاوان ئه‌و وه‌سا دبێژیت، ئه‌ز ژى ب ڤێ تێكستێ هه‌ڤده‌نگا هزرا وى مه و دبێژم، گرنگه فه‌لسه‌فه ژى د خزمه‌تا هزر و تێگەهشتنێن تاکێ مرۆڤ دا بیت و هزر و تێگەهشتن ژى د خزمه‌تا ژیان و جڤاك و مرۆڤايەتيێ دا بن.
دا بزفرینە پرسیارا خوه ژ به‌ر چ فه‌لسه‌فه؟ ژ به‌ر ئه‌مانه‌تپارێزیا زانین و یاسایێ ل هەمبەر پاراستنا ئەرک و مافێن مرۆڤى. ژ بەر ئاشكەراكرنا هێزا نەپاك بەرامبەر هێزا پاك. ژبەر دامەزراندنا سەقامگيريا جڤاكى، ژ بەر نەهێلانا هزرێن تۆندۆتيژ و ستەمكار. ژ بەرنیاسینا ناکوکیێن دورهێلان. ژ بەر رزگاريا تاكى ل هەمبەر تارى و زۆلماتا ژيانێ. ژ بەر ئازاديا تاكەكەسى وەک مرۆڤەکێ سەربەست و بەرپرسیار. ژ بەر خواندنێن ئیتیکى و وژدانى يێن مرۆڤى ل هەمبەر مافێن مرۆڤ و جڤاك و مرۆڤايەتيێ. ژ بەر دامەزراندنا دادپەروەرى، ديمۆكراسيا حەكيم. ژ بەر نەهێلانا قرێژێن سياسى و دەسەلاتدارێن بێ زانست و دوورى پرەنسیپ و بەهایێن بنگەهین. ژ بەر شكاندنا تابووێن ئيديۆلۆژى، رەگەزى و زاگۆنێن تەنگ و توند یێن كۆمەڵايەتى و…هتد. فه‌لسه‌فه بیاڤه‌كێ ب تنێ ناوەرگریت، فه‌لسه‌فه گەهاندنا هه‌موو بیاڤ و زانستا ل سەر بنەمایێ باوەرپێکرنا زاتەکێ بلند، ئەزموون و ئەقلى یه. زانست ژى ب هاریكاریا فه‌لسه‌فێ دگەهیتە قۆناغا گوهەرینا شارستانیه‌تێ، ئانكو فه‌لسه‌فه بێ زانست و زانست بێ فەلسەفە نه‌شێت هەبیت. هزربکە، ده‌ما هێگل: فه‌لسه‌فه كریه “لوژیكێ دیالیكتیكێ”، ماركس: ب هزركرنه‌كا دى هات فه‌لسه‌فه كره “بنگه‌هێ چالاكیێن شۆرەشگیریا كاركرنێ” پاشى هایدیگه‌ر: “بیاڤێ فه‌لسه‌فێ” د “بوون و زمانى” دا ئینا پێش و به‌رى وان ژى كانت:”ب بنگه‌هێ “رەخنەكرنا ئەقلێ پراكتيكى” ئاڤاهیێ وێ دا ئاڤاكرن، وى ده‌مى ئه‌ڤ میتۆده بوونه ده‌رگه‌ھ و رێكێن مه‌عریفى بۆ دامه‌زراندنا هزر و فه‌لسه‌فێ، هزر و فه‌لسه‌فه ژى پێكڤه بوونه بنەمایێن گوهەرین و ئاڤاکرنا قۆناغێن ژیانێ. هه‌ر هینگێ ب هاریكاریا ڤان میتۆدان ئه‌قل و هزرێن شكه‌ستى و دیرۆكێن دوباره كرى، كه‌ڤتنه به‌ر بێژەنگا ره‌خنه و راڤه‌كرنێن هزرى و ژێياتى يێ، ئەز ئينكار ناكەم، كو مە ژێدەرێن فەڵسەفى نەبن، بەلێ ئينكار دكەم، كو مه خوه ل فه‌لسه‌فێ نه‌كریه خودان و فه‌لسه‌فه نه كریه سه‌نته‌رێ بكارئینانا وه‌رارا ژیانێ، له‌ورا ده‌مێ دبینین ئیدیۆلوژیێن مه تووشى شكه‌ستن و ره‌ڤینێ دهێن، گرنگه ڤه‌گه‌رینه فه‌لسه‌فا ره‌خنێ ئه‌وا كانت ده‌ست نیشانكرى، كو”پێدڤییه هه‌موو تشت بكه‌ڤنه به‌ر دادگه‌ها ره‌خنێ” ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه ژى نه‌شیا وان ئیدیۆلوژیێن ژیانێ بگوهه‌ریت، پێدڤییه فه‌لسه‌فه ب خوه ره‌خنێ ل خوه بكه‌ت، ژبه‌ركو فه‌لسه‌فه نه ب تنێ تێگه‌هه‌كێ زاتى یه، به‌لكو ئه‌و بۆ مه مرۆڤان، وه‌كو ئاستێ دیرۆكى، مه‌ده‌نى و شارشتانى پێدڤییه‌كا سه‌ره‌كى رەهاگەریێ یه. نموونه/ ئه‌گه‌ر فه‌لسه‌فه نه‌بیت و وجوودا وێ چ به‌رهه‌مێن خوه یێن هزر و پێشكەفتنێ نابن. دیسان د روویێ پراكتیكێ دا پێنگاڤا خوه یا كاركرن و به‌رهه‌مداریێ نابیت! ئه‌رێ ما ئه‌م وه‌كو تاك و جڤاك بێ نەنیاسینا فەلسەفێ د شێن ره‌خنه‌یا دياردە و دۆرهێلێ كو هه‌یه بكه‌ین و بۆ هه‌ر كێشه‌یه‌كا هه‌بیت هه‌ولا ئازراندنا پرسياران بده‌ین؟ ملله‌ت ب بنگه‌هێن فه‌لسه‌فێ دهێنه پێش و دبنه خوه‌دان فەرهەنگێن خوه یێ ئازاد و سه‌ربه‌خوه. ملله‌تێ كو ل سه‌ر بنگه‌هێ فه‌لسه‌فێ ئاڤا نه‌بییت، په‌یوه‌ندیێن وى ملله‌تى موكم نابن. ئیدیۆلۆژیێن وى ملله‌تى ژى ته‌نها دێ د فیزیکى بن و به‌رى كو د تێگه‌هێن دى بگه‌هن دێ هه‌ولده‌ن ئه‌و تێگه‌هێن گرێداى هزر، بوون، فه‌لسه‌فه، زمان و هونەرى مرینن و كۆژن، داكو دگه‌ل گوهه‌رین و دیاردەیێن نوو و سه‌رده‌م ئه‌ڤ تێگه‌هه دووباره خه‌له‌ت ژ دایك ببن. له‌ورا ماده‌م هوسا یه پێدڤییه هەر تێگەهەك د ئاستێ خوە دا بهێتە ژيانێ و ئازاد بهێتە رەخنەكرن و بكەڤيتى خزمەتا جڤاک و تاكێ مرۆڤ دا. چۆنكو فەلسەفە بەهايێ مرۆڤى بەرهەم دئينيت و هەر مرۆڤە هەولا دروستكرنا بەهايێ فەلسەفێ ددەت و دئێنتە زمان. لەورا دەربارەى فەلسەفا ديرۆكێ، هێگل ژى ل سەر وێ چەندێ يێ كۆك بوو، كو ئەوا مرۆڤى ژ ئاستێ گيانەوەرى جۆدا دكەت، دیالێکتیکا ديرۆكا فەلسەفى يە. هزركرنێ پەيوەندى ب هەر تشتێ ژيانێ ڤە هەيە. ب تايبەتى ئەو بوويەرێن د ناڤ جڤاك و ژينگەهێ دا درۆست دبن، راستەوخۆ پەيوەندى ب بريارێن مرۆڤ و وێ ژينگەها تێدا دژيت ڤە هەيە. وان برياران ژى پەيوەندى ب بوونا مرۆڤى وەك چالاكيەكا هزرى، قانوونى، بهايێن ئەخلاقى، كەلتوورى و سياسى ڤە هەيە. د ڤێ هەڤكێشێ دا مرۆڤ ب خوە ژى ل سەر درۆستكرنا هزر و ئيديۆلۆژيا سياسى و نەسياسى، رۆشنبیرى و نە رۆشنبیرى، دادپەروەرى و بێدادى، ئازادى و بندەستيێ و…، هند يێ بەشدارە. لەورا جۆن راولز، ل سەر وێ چەندێ يێ كۆك بوو،”كو دادپەروەرى، پێدڤييە ل سەر هزرا ئازاد و ئازاديێ بەرهەم بهێت”.
د ڤێ هاوكێشەيێ دا ژيان پرۆسەيەكا بێ واتە نينە، بەلكۆ پرۆسەيەكا بەردەوامە د دروستكرنا چەمكێن گۆهەرينێ دا.كا چاوان سرۆشتەك هەيە بۆ گوهەرینا وەرارەكا بەردەوام، وەسا ئەو تشتى مرۆڤ ژى دكەت و دگۆهەريت هزركرن و ديرۆك ل سەر درۆست دبيت گۆهەرینا سرۆشتێ مرۆڤى بۆ گوهەرینا سرۆشتێ جیهانى یە. هەر ئەو تشتە دگەل درۆست بوونا ديرۆكێ ژى دا ژ دايك دبيت و دمريت و ب دۆماهيك دهێت. ژ بەركو مرۆڤ بونەوەرەكێ خوەدان بريارە ئاكنجيێ دناڤ كۆمەلەكا كێشەيا نە. ئەو كێشە ل بەردەم هزركرن و بريار و هەلويستێن وى وەكو تاكەكەس سنۆردار و رێگرن. بەلێ ئەو سنۆرداركرنە يا نەچاركريى نينە، بەلكو دەست نەگەهشتنە ل بەردەم هندەك ئامرازێن دياركرى. تشتێ كو ڤێ وێنەكرن و تێگەهشتنێ ب فۆرمەكێ تژى يێ دونيايێ ڤە گرێدەت، هزر و مەعريفەيە. مرۆڤ چەند بەرەڤ خالێن رەشبين و بێ ئۆمێدى و لاوازيێ ڤە بچن، دەرگەھ ل بەر ئەگەرێن گۆهەرين و نوویخوازیا مرۆڤى دا ڤەكرينە، چونكو ئەو فۆرمێن، گۆهەرينێ ددەنە ژيان و دونيايێ هەر هزر و تێگەهشتنێن مرۆڤى ب خوە نە و هەر مرۆڤ ب خوە دشێن هەلبژارتنێن خوە بكەن و ل سەر نووبوونێن خوە بەردەوام بن. بۆ نموونە سەردەمێ ئەڤرۆ سەردەمێ پۆستمۆدێرنێ يە. پۆستمۆدێرن دگەل چەمكێ هزركرنا مرۆڤان ل سەر بيرۆباوەرا تەكنۆلۆژيايێ فۆرمێ خوە ئاراستە دكەت، بێ كو بكەڤيتە ناڤ وەهمێن خوەشباوەرى و نەتێگەهشتێن خەيالى دا. هەر ژ بەرهندێ، سۆكرات پەيوەنديا هزركرنێ ب هزرا مرۆڤى ڤە گرێدا یە، داكو هزر و جيهان ل سەر نێهنيا نياسينێ وەك دەستوورەكێ ژيانێ هەرو هەر بەردەوام بيت، و فەلسەفە ژى بەردەوام كارێ خوە بكەت و پاراستنێ ل هۆشياريا مرۆڤ و جيهانێ بكەت. ب كورتى، فەلسەفە ل سەر هەر دیاردەیەکا ژیانێ دا هەى چاڤدێرەکا دلۆڤانە و ئیدراکا وێ گرێداى رۆناهیى و زانینا کۆدێن ژيانێ يە، ژيان ب خوە ژى بەرهەمێ نیاسین و لێگەریان و کۆدێن فەلسەفێ يە.
مرۆڤ چەند بەرەڤ خالێن رەشبين و بێ ئۆمێدى و لاوازيێ ڤە بچن، دەرگەھ ل بەر ئەگەرێن گۆهەرين و نوویخوازیا مرۆڤى دا ڤەكرينە، چونكو ئەو فۆرمێن گۆهەرينێ ددەنە ژيان و دونيايێ هەر هزر و تێگەهشتنێن مرۆڤى ب خوەنە.
مفا وەرگرتنا ژێدەران:ـ
تێبینى/ مافێ بەلاڤکرنا ڤێ گۆتارێ ژ بۆ جهەکێ دى، بۆ ئاگەهداریا نڤیسکارێ دزڤڕیت و ژ لایێ وێ و گۆڤارێ ڤە یێ پاراستیە.
ـ ئه‌لبێر كامۆ، مرۆڤى یاخى، وه‌رگێران: ئازاد به‌رزنجى، چ1، بلاوكه‌ره‌وه: كێتبخانه‌ى ئه‌ندێشه ـ سلێمانى،2012.
ـ ما هي الفلسفة ـ برتراند راسل https://www.youtube.com/watch?v=ydLc-Pptqrs
ـ ئەفلاتون، کۆمار، وەرگێرانى لە ئینگلیزیەوە:ـ د. محەمەد کەمال / 2008.
ـ فەلسەفەى هیگڵ، د. محەمەد کەمال، لێکولینەوە ـ چاپى یەکەم.
ـ هیگڵ، فەلسەفە و مودێرنیزم، لێکولینەوەیەکى فەلسەفى، نووسین: ڕێبین ڕەسوڵ ئیسماعیل ـ چاپى دووەم، چابخانەى رەنج، 2004.
ـ معرفت – شهاب‌الدین سهروردی https://www.youtube.com/watch?v=iIlk6rB8EPE.
ـ المدينة الفاضلة وأدلة وجود الله عند أبو نصر الفارابي | قصة الفلسفة في العالم الاسلامي | الجزء الرابع، https://www.youtube.com/watch?
ـ چان پول سارتر، ما الادب؟ ترجمة و تقدیم وتعلیق: الدکتور محمد غنیمي هلال، الطباعة و النشر والتوزیع ـ الفجالة ـ القاهرة.
