پرۆسێسا دیرۆكێ ژانێن گیانی و دیرۆكی/ ئەز د ناڤبەرا ئۆریگینالی و سەختەكاریێ دا
محسن ئۆسمان
پشكا (1)
دیرۆك ژ چيڕۆكێ تا لۆژیكێ
راستە سۆكرات دبێژیت: “ئەو ژیانا ئەم نەئێخینە ژێر هزرێ، هەژی ژیانێ نینە”، بەلێ پا بەرسڤا خواندەكارێ وی ژی، دبێژیت: “ژیانا ئەم تێدا نەژین، نەهەژیە بێخینە ژێر هزرێ!”
شین و شادیێن پێڤاژۆیا مرۆڤاهیێ خواستیە، خوە دەربڕین ب ئاوا و فۆرمێن جودا، یەك ژ وان ئالاڤان ژی ڤه‌گێڕان ب رەنگێ گۆتنێ/ نڤیسینێ بوویە. ئەڤێ پرۆسێسێ، گاڤێن باش هاڤێتن و مرۆڤاهی ژی هێدی ــ هێدی ژ ئاستەنگان دەربازبوویە، تاكو بنگەهێ تەكنۆلۆژیایێ خورتبووی، كو ب گاڤێن خوە ده‌ربڕينێ ب ئاوایێ فۆتۆگراف و پاش دەربازی هێلا كامیرا ڤیدیۆیێ بوویە، ئانكو ژانێن مرۆڤاهیێ نكاری ب دەنگ و نڤیسینێ خوە دەرببڕن، بەلكو ئێدی رەنگ سەردەستبوویە. ئەڤ سەرهەڤیا ئەزموونا مرۆڤاهیێ، تەنێ خوە ل پراكتیكی نەكرە خوەدان، بەلكو ژ هێلا تیۆری ژی ڤە دەولەمەند بوویە. ئێدی ل هەمبەر تەكنۆلۆژیایێ وەك پرۆسێسەكا پیشەسازی، رێچ و رێبازێن جودا ژ خوە را دانان، چونكو وەرارا تەكنۆلۆژیایێ ب خوە ژی، جورەكێ گوهه‌ڕينا ئالاڤێن ژیانێ‌نە.
مرۆڤ دكاریت پرسیارا ئیدوارد كار ــ Edward Carr “دیرۆك چیە؟”(1) بكەت. راستە دیرۆكێ گەلەك پێناسە و تێگەهشتن هەنە، بەلێ هێگێل دیرۆكا گشتی ب پێڤاژۆیا ئازادیێ ب ناڤ دكەت، تۆكڤیل ــ Tocqueville دیرۆكا هەڤچەرخ، ب چيڕۆكا سەركەتنا دێمۆكراتیێ دزانیت و كۆنت ــ Comte دیرۆكا نوو، ب تەڤگەرا سێكولارێ پێناسە دكەت.
| هێشتا دیرۆك ل نك مە وەك چيڕۆك دهێتە ڤەگێڕان، دیرۆك نە ڤه‌گێڕانا چيڕۆكانە، بەلكو دوكومێنت و لۆژیكە. |
ئەرێ ئەم سەرەدەریێ دگەل دیرۆكێ وەك ڤەگێڕانەكا ئەدەبی یان مینا زانستەك تەڤلی پرۆسێسا هزرێ دبیت، دكەین؟ مرۆڤ دكاریت بێژیت، دیرۆكڤان خواندەڤایێ بوویەرانە، چونكو دیرۆك ب ئاوایەكێ گشتی ڤه‌گێڕانا بوویەرانە. لەورا ئەڤرۆ دیرۆكێ واتە و ئەركێن جڤاكی ب خوەڤە گرتینە، بەلێ هێشتا دیرۆك ل نك مە وەك چيڕۆك دهێتە ڤەگێڕان. دیرۆك نە ڤه‌گێڕانا چيڕۆكانە، بەلكو دوكومێنت و لۆژیكە. لەورا دڤێت پێداچوونێ ب دیرۆكا خوە دا بكەین، چەند مە و دژمنان زێدە و كێمكریە. راستە دیرۆك ب خوە، ئەوە مرۆڤ راستیا خوە ناس بكەت، بەلێ ل رۆژهلاتا ناڤین سەرەدەری دگەل دیرۆكێ مینا “پەسن، ڤه‌گێڕان و چيڕۆك”ێ، پتر ژ زانستی دهێتە كرن. دیرۆك ب خوە فەلسەفەیە و رێكا تێهزركرنا گەلانە، بەلێ دیرۆك ل نك مە ڤه‌گێڕانا چيڕۆكانە. گرنگیا دیرۆكێ نە ژ بەر بوویەر و ڤه‌گێڕانانە، بەلكو دیرۆك بۆ مە ئاشكراكرنا راستیا مرۆڤاهیا مە یا وەك “ناسنامە و كارێكتەر” بەرچاڤ دكەت. ئەگەر مرۆڤ ل گۆر نێڕینێن هێگێل ل رەوشێ بنێڕیت، ناڤبری رەت دكەت، كو دیرۆك ژ هەروە و بێهودەیی هاتبیت.
چاخێ مرۆڤ، دیرۆكێ دكەتە مژارا پرسیارێ، هنگی مرۆڤ پرسیارا چارەنڤیسێ خوە دكەت، چونكو پرسیارا ل سەر دیرۆكێ ب خوە، پرسیارا كریارا مرۆڤاهیێ‌یە. ئێدی بەرسڤێن ئارێشێن مە یێن جڤاكی، ژ دەرڤەی دوورهێلێ مەنە، لەورا نكارن تەمەنێ خوە د كارێكتەرێ مە دا درێژ بكەن. تەڤگەرا ریالیزما دیرۆكێ ب خوە، لۆژیكا دیرۆكێ‌یە. لەورا دڤێت هەرتم دیرۆك بهێتە نڤیسین، چونكو دیرۆكڤان وێنەیێن بوویەرێن دیرۆكێ تۆمار دكەن. دیرۆك د گەوهەرێ خوە دا، زانینا ب سایا دۆكومێنتانە، لێ ڤه‌گێڕانا دیرۆكێ دەربازبوونا ژ دۆكومێنتانە، چونكو دۆكومێنت نە ڤەگۆتنا بوویەرانە، بەلكو ڤه‌گێڕان ب خوەیە. لەورا گێنێت/ Genette دبێژیت: “دیرۆك رۆمانا ل سەر زارێ دیرۆكڤانی‌یە”(2). ب ڤێ واتەیێ، دیرۆك زارۆكا بیردانكانە، لێ بەلێ دیرۆكێ پشتی هیرۆدۆت واتەیا خوە یا “سیاسی و لەشكری” ژی وەرگرت.
هێگێلی پێكۆلا ئەقلكرنا دیرۆكێ كر و ئەقل كرە د دیرۆكی دا. ئەقل خوە د دیرۆكێ دا دبینیت، وەكو چەوا دیرۆك ب رێكا ئەقلی و ب هێلێن لۆژیكی دەرباز دبیت، هێگێل واتەیەك دا دیرۆكێ و تەڤگەر دا ئەقلی. ئها ل ڤێرێ، هزر د ئەقلی دا دەسپێكەكە بۆ چەمكێن جودایێن دیرۆكێ، چونكو دیرۆك بەرهەمێ ئەقلیە.
| گەلێن ڤەمایێن مینا كوردان، پتر دكەڤنە ژێر باندۆرا سروشتی ژ یا دیرۆكێ، لەورا ئەم نكارین ژ ئاستێ دلینی، دەربازی یێ لۆژیكی و ئەقلی ببین. |
ئەرێ هزر و شیانێن مە، دكارن دگەل ریتما دیرۆكێ بگونجن؟ راستە دیرۆك بێی هزرا دیرۆكێ ناهێتە فامكرن، بەلێ ل نك مە نڤیسین ل سەر دیرۆكێ د كۆنتێكستێن دەرڤەی دیرۆكێ دا دهێتەكرن. ئەو گەلێن خوە ژ سەهم و ئەفسانەیا سروشتی رزگار نەكرین، نكارن تەڤلی پرۆسێسا دیرۆكێ ببن. ئێدی ل ئالیێ مە دیرۆك و ئەفسانە تێكهلبووینە، چونكو ئەم بەشەكین ژ سروشتی، لێ ئەم هێشتا نەبووینە بەشەك ژ دیرۆكێ. ب ڤێ یەكێ، ئەڤ گەلێن ڤەمایێن مینا كوردان، پتر دكەڤنە ژێر باندۆرا سروشتی ژ یا دیرۆكێ، لەورا ئەم نكارین ژ ئاستێ دلینی، دەربازی یێ لۆژیكی و ئەقلی ببین. ل سەر ڤێ ئاخێ، تەڤگەرا دیرۆكێ و ئەقلێ مە یێ سیاسی، نكاریە یەك گاڤ ژی بچیتە پێش. پرسگرێكا مەزن يا دیرۆكا گەلێ كورد، هند ئەزموون و خالێن بالكێش تێدا نینن، مرۆڤ بۆ ئیرۆ بكەتە بنگەهـ و شۆپ! لەورا فامكرنا دیرۆكێ، ژ دیرۆكێ ب خوە گرینگترە، ئەگەر فامكرنەكا هەڤبەش بۆ دیرۆكی نەبیت، چ مفا د دیرۆكێ ب خوە ژی دا نابیت. ل گۆر سەرپێهاتیا جیهانێ، ریتمێن بهێزێن تەڤگەر و شۆرشێن مەزن، بێی گاڤێن مەزنێن هزری و دیرۆكی نەهاتینە هاڤێتن.
گەلۆ دێ چەوا ئەڤ دیرۆكا شەپرزە و دژوار، ب ئالاڤ و نێڕينێن سادە هێتە تێر كرن؟ راستە گەلەك كێم، دیرۆكێ كاریە بوویەرێن گەلێ مە تێرا دەربازبووی ب خوە را بینیت، لێ ئەو بوویەرێن كێم ژی، ئەم ب ئالاڤێن كلاسیك سەرەدەریێ دگەل دكەین. لەورا تەڤ بوویەر ب هشمەندیا دیرۆكێ نەهاتینە تێركرن/ تۆماركرن. بوویەر و خواندنێن دیرۆكا مە، ب رێكا دۆست/ دژمنان هاتینەكرن. ب ئەنجام، بوویەرێن دیرۆكێ یێن ئەرێنێ، مرۆڤی ژ قووناغەكێ بۆ یەكا باشتر دەرباز دكەن، هەروها ژ رەوشەكا كمباخ بەر ب یا باشترڤە دبەن. گەلۆ ئەم ب چ كێشان و پیڤان، دكارین ڤێ دیرۆكا بریندار ناس بكەین؟ دیارە گوهەڕینێن دیرۆكێ، بێی پێشكەتنا تەڤگەرێن هزری، فەلسەفی و پرۆسێسا مۆدێرنیزمێ پێشدا ناچن، بەلێ پا بوویەرێن مەزنێن دیرۆكا گەلان، گەلەك كێمن و ب قەتلازی كەسێن كەنكەنە و هزرمەند د دیرۆكێ دا پەیدا دبن. مە نكاری ب كووراتیا دیرۆكی دیمەنێن تەڤگەرێن كوردی هلسەنگینین، لەورا مە نكاری ژی بەرسڤا پرسێن بوویەرێن كۆنتێكستێن دیرۆكیا دەڤەرێ و جیهانێ بدەین.
مەبەست ژ دیرۆكێ، ئەوا د هشمەندی و بیردانكێن مە یێن ئیرۆ دا زیندی، ئەو دیرۆكا دبیتە خواندنگەهەكا مۆرالی و سیاسی. لەورا هندەك جاران تێگەهێ گەلێن بێ دیرۆك، بۆ وان ملەتێن هشیاریا دیرۆكێ نەبن، دهێتە بكارئینان. ئەگەر دیرۆك رۆلێ تەڤگەرا كووركرنا هشیاریا ب دیرۆكێ بگێریت، پا گەلۆ ما دبیت پێڤاژۆیا بوویەران، جودایێ پێڤاژۆیا مرۆڤان بیت، چونكو ریالیست تەڤگەرەكا ڤەدەری هشیاریا مرۆڤی نینە؟ ئێدی ئەگەر دیرۆك، هشیاریا ب ئەزموون و گوهه‌ڕينێ بیت، پا دیرۆك “زانستێ زانستان”ە. لەورا دیرۆكا بێ هشیاری، ئەفسانەیا ب سەرێ خوەیە. دیرۆك ئانكو ئیرۆ، چونكو مرۆڤ سەربۆرێن دوهی ب خوە را دئینتە ئەڤرۆ، لەورا دیرۆك نەیا دوهیە، بەلكو یا گرینگ “دیرۆكا ئیرۆیە/ فۆكو”.
ئیرۆ ئەركێ شرۆڤەكرنا دیرۆكێ ژی هاتیە گوهه‌ڕين، دیرۆك تێكهلی “فەلسەفە، جڤاك، سایكۆلۆژی و ئەقلی” بوویە. ئێدی دیرۆك ب خوە پرۆسێسا مرۆڤێ بەرهەمدارە، تێگەهێ وەرارێ ژی تەنێ د پاناڤا بەرهەمی دا دهێتە پێش و ڤەدژەنیتە سەر پێڤاژۆیا رەوشەنبیری و هزری ژی. “دیرۆك بێی قوربانی، یەك گاڤ ناچیتە پێش/ هێگێل”، واتەیا دیرۆكێ ل ژێر سیبەرا ئەقلی دهێتەكرن، لێ دیسان دڤێت مرۆڤ فێلێن دیرۆكێ ژی فام بكەت. دیرۆكڤان ل تێگەهێ دیرۆكێ ب تەڤ پێكهاتێن خوەڤە دنێڕیت، چونكو تێگەهـ هەموو ئەلەمێنتێن هزری ڤەدگریت.
ب راستی، ئەم نكارین حەزێن خوە بلندی سەر دیرۆكێ بكەین، چونكو دیرۆك پرۆسێسەكا دیالێكتیكیا سەرهەڤا بوویەرێن ژیانێ‌یە. لەورا دیرۆك د نێڕينا مە یا ئیرۆ و سوبە دا نە یا بەرهەڤە، ئەڤە ژی گرێدایی هەژاریا مە یا “تێگەهێ دیرۆكێ‌یە”. كێماسیا مە ژی هەستێن دیرۆكێ‌نە، مە هشیاریا دیرۆكێ ب خوە نینە، لەورا هنگی مافێ دیرۆكێ ژی ناهێتەدان.
| دەما پڕنسيپ نەمان، هێدی ــ هێدی هەر تشت “بیروباوه‌ر، پێگیری، نەتەوەبوون، مۆرال، سیاسەت و رەوشت” دهلوەریێت. |
ئەڤە ژی وەك چەكێ، فامكرنا هشمەندیا دیرۆكا “جڤاك و سیاسەتێ‌یە”. دەما د گەلەكی دا هەست و رەهندێن دیرۆكی نەبن، وی دەمی پێگیری ژی نامینیت. ل نك مە، پتر هەستێن میكانیكی و سەختەیێن دیرۆكێ هەنە. بنێرە “دیرۆكڤان دبێژن ئیتالیا د سەركێشیا پاناڤا زانستی دا خوە دۆڕاند، چونكو كەنیسێ تەڤگەرا رێفۆرمێ خەتماند بوو”(3). دەما پڕنسيپ نەمان، هێدی ــ هێدی هەر تشت “بیروباوه‌ر، پێگیری، نەتەوەبوون، مۆرال، سیاسەت و رەوشت” دهلوەریێت یان ئەگەر مرۆڤ بپرسیت، گەلۆ مە پرۆسێسەك هەیە ببیتە دیاردەكا جڤاكی؟
“ئەگەر هشیاری راستیا مرۆڤی بیت/ درایدا”، پا دیارە ژ بەر هندێ هشیاریا دیرۆكی كەتە هوندرێ فەلسەفێن زانكۆیێن ئورۆپی. ئێدی وەك ده‌ربڕين ژ وێنە و وەرارا گرینگیپێدانا ئەكادیمی، چونكو نە تەنێ دیرۆكا زانستان بیردانكن، بەلكو لابۆرەكا ئێپیستیمۆلۆگیە. ئەڤە وەدكەت، مرۆڤ دوباره دیرۆكا خوە ب ئاوایەكێ رەخنەیی بخوینیتەڤە، چونكو ئیرۆ پڕانيا زانستان، تەڤلی تەڤگەرا دیرۆكی بووینە.
پرسگرێكا مەزن د دیرۆكا مە دا برین درست نەبووینە، وەك چەوا ل ئورۆپا برینێن مەزن د دیرۆكا وان “رێنیسانسێ، سێكولاریزمێ و رێفۆرم” دا درستبووینە، بەلێ ل نك مە هەموو تشت نیڤەرۆ ماینە یان ژی كار تێكهل هاتینەكرن. هەڤركیا مە ل هەمبەر یێ دی درست نەبوویە، بەلكو ترس و دوودلیێ هەموو دەمارێن مە داپۆشینە.
ئەم چەوا دكارین رەوشەنبیریا خوە ب رێكا هزر و فەلسەفێ نوو بكەین، گەلۆ مە ڤەگه‌ڕيانا دیرۆكا خوە كریە؟ هەروها مە كۆنترۆلا پرسێن بەرسڤدای و نە بەرسڤدای كریە؟ ئەرێ مە راڤەكرنا بەرسڤێن خوە كریە؟ گەلۆ پرس تێر بەرسڤ بووینە؟ تشتێ لۆژیكی ئەوە، مرۆڤ ئاشكراكرن و تێگەهشتنا قانوونێن بابەتی یێن دیرۆكێ بزانیت، هنگی مرۆڤ دكاریت ئەلەمێنت و میكانیزمێن دیرۆكێ بێخیتە بەر میكرۆسكۆپا ــ Mikroskop شرۆڤەكرنێ.
ئەگەر فەلسەفە شێوازێ تێهزركرن، راڤەكرن و جوداخوازی بیت، پا فەلسەفە هزران د وان كەسان دا دكەت، ئەو هزر نەكەن. د ڤێ هێلێ دا، مە كێشێن مێتۆد و رێكێن تێهزركرنێ هەنە. لۆژیك ب واتەیا خوە یا بەرفرەهـ ژی، “ئەقل و تێهزركرن”ە. ئەڤە ژی، ڤەدگەڕیتە گیرۆبوونا تەڤگەرا دیرۆكێ. ب ڤێ بەردەوامبوونێ، دێ “مرنا دیرۆكێ” هێتە هلدێران. دیرۆكا مە، نە وەك زنجیرەك ب سەرێكڤە هاتیە گرێدان، بەلكو وەك خەلەكان دوباره‌بوویە. ئەڤ یەكە ژی، دبیتە سەدەمێ گیرۆبوونا پرۆسێسا رەوشەنبیریێ ژی. دەما رەوشەنبیری ژ جڤاكێ دهێتە دابڕین، حەز و پرێن گەهاندنێ نامینن، بەلكو تەنێ بارێن رابردوی ل خوە كرینە و ئیرۆ و سوبە ژی ژ بیركرینە.
ئەگەر ژ دەرڤەی ڤێ تێگەهشتنێ مە دیرۆكەك هەبیت، دێ یا ژ دەرڤەی تێگەهشتنا دیرۆكێ بیت. ژ بیركرنا دیرۆكێ ژی، ژ بیركرنا بوونێ‌یە/ هایدیگەر. ئێدی ئەگەر ملەتەك ل هێلا ژ دەرڤەی زانستی شانازیێ ب جوگرافیا هەبوونا خوە بكەت، هنگی تراژیدیا/ كۆمیدیا رەشا ئەقلێ ملەتەكی بەرچاڤ دبیت. هزركرن د زانستی ب هزرێن نە زانستی دا و هزركرن د تەكنۆلۆژیایێ ب هزرێن ئەفسۆنی دا، تراژیدیەكا ب سەرێ خوەیە.
| داكو ئەم دیرۆكێ باش فام بكەین، دڤێت ئەم دگەل دیرۆكێ بژین/ لاكروا. ئەڤە ژی، رێكا “ژ دایكبوونا هەستێن دیرۆكی” دەشت دكەت. |
مخابن مە هێشتا دیرۆك فامنەكریە، ئەڤ یەكە ژی رێكا “مرنا دیرۆكێ” بەرین دكەن، چونكو مە نكاریە گیان و ریتمەكا نوو بدەینە تەڤگەرا دیرۆكا خوە. ئها ئەڤێ بێهیڤیبوونێ، رێكا مرنێ خوەشكریە. تێگەهشتنا دیرۆكێ ژ دەرڤەی لۆژیكا دیرۆكێ، گوهداریا چیڤانۆكانە، لەورا یێ ل دیرۆكا مە بنێریت، دێ تراژیدیێن مەزن بینیت، چونكو چيڕۆكێن تراژیدیا مە، ب ئاوایەكێ لۆژیكی نەهاتینە رستن. دیارە ئەڤە ژی، پرۆسێسا دیرۆكا مە دئێخیتە كراسێ سێویبوونێ. ئەگەر مە دوهیا خوە، ب تەڤ پێكهات ڤە هاڤێت بیتە د كووفكێ دیرۆكێ دا، دێ چارەنڤیسێ سوبەهی ژی هەر ل وێدەرێ بیت!
دڤێت سەر ژ نوو دیرۆكا مە بهێتە خواندن، داكو خولكێ گشتیێ جڤاكا كوردی بهێتە خویاكرن. گەلۆ مرۆڤ دكاریت دیرۆكێ فام بكەت و خوە/ رەوشێ فام نەكەت؟ لەورا تەڤ ئەڤ تێگەهشتنە، درۆڤێن خوەیێن مێتۆدی ژ دەستددەن، چونكو زانستێن هەست و تێگەهشتنێ دهێنە لقكرن. ئێدی داكو ئەم دیرۆكێ باش فام بكەین، دڤێت ئەم دگەل دیرۆكێ بژین/ لاكروا. ئەڤە ژی، رێكا “ژ دایكبوونا هەستێن دیرۆكی” دەشت دكەت.
فەلسەفە و دیرۆك
سلاڤ ل گیانێ زارادەشتێ كال!
ئەگەر نیتشە ب “فیلۆسۆفێ هەستێن دیرۆكی” بهێتە بناڤكرن، پا هێگێل وەك “بابێ دیرۆكا فەلسەفێ” دهێتە هژمارتن، كو ئەڤە ب “گەرناسێن ئەقلی” دهێنە بناڤكرن. خواندنا هێگێل یا فەلسەفا یۆنانی، بەشەكێ خواندنا تەڤاییا دیرۆكا جیهانی بوو، دیرۆكا جیهانێ ژی، نوونەراتیا سرتا ئەقلی دكەت. هێگێل یەكەم كەسە، دیرۆكا فەلسەفێ ب پرسا فەلسەفێ نە یا دیرۆكی ناسكری. سەرباری هێگێل دبێژیت، دیرۆكا فەلسەفێ، ب خوە دیرۆكا ئەقلیە. لەورا هێگێل یەكەم كەسە، دیرۆكا فەلسەفا فەلسەفێ دانای. ئێدی ئەگەر ئەم پێناسا هێگێل یا دیرۆكێ قەبوول بكەین: “دیرۆك ب خوە، گوهه‌ڕينا مرۆڤی یا ژینگەهێ‌یە و ئەگەر گوهه‌ڕين نەبیت، پا دیرۆك ژی نابیت”(4). راستە دیرۆكا فەلسەفێ ب خوە، نە كۆمكرنا خواندنگەهـ و تیۆرێن فەلسەفیە، بەلكو شرۆڤەكرنا دیرۆكا ڤان خواندنگەهـ و تیۆرانە.
راستە ئەقل ناڤەرۆكا دیرۆكێ‌یە، بەلێ دیرۆك/ ئەقل ل نك هێگێل نە چانتەكێ نووچە، مەملەكەت و پاشانە، بەلكو دیرۆك ب سێ مێتۆدێن سەرەكیێن “دیرۆكا خوەری، دیرۆكا تیۆری و دیرۆكا فەلسەفی”، دهێتە خواندن. یا داویێ ژی، دیرۆكا مەبەست و درستە، چونكو دیرۆكا فەلسەفێ ب خوە، ڤەكۆلینا “دیرۆكا ب سایا هزرێ‌یە”(5). تێهزركرنێن دیرۆكێ ب خوە ژی هزرەكا سادەیا ئەقلیە، كو ئەقل دەسەلاتێ ل جیهانێ دكەت. ب ڤێ یەكێ، ئەوێ بڤێت، گرینگیێ ب ئەقلی بدەت، دڤێت گرینگیێ ب فەلسەفێ بدەت. هەبوونا هوندریا سروشتی هزرە، لێ بێی هشمەندیا مرۆڤی ناهێتە ئافراندن. دیرۆكا فەلسەفێ، وێنەكێ تەڤاڤ و گەلەمپەرێ ل سەر چەواتیا وەرارا دیرۆكا مرۆڤاهیێ پێشكێش دكەت، چونكو “هزر ل هەمبەر دیرۆكێ هشمەندیە، بەلێ بوویەر ب خوە مژارێن ڤێ هشمەندیێ‌نە. ب گشتی، مرۆڤ/ جڤاك ب رێكا بیرمەند و دیرۆكێ هزر دكەت، چونكو هەر ژ پەیدابوونا فەلسەفێ تا نوكە، وەك رێكا تێهزركرنێ هاتیە بكارئانین، فەلسەفە پێكۆلێ دكەت خوەیاتیێ فام بكەت، چونكو بێی فامكرنا خوەیاتیێ، نوكە ژی ناهێتە فامكرن. ئەو پێڤەندیێن د ناڤبەرا هشمەندی و مژارێ دا دهێنەكرن، ب خوە هەلوەستێن ڤەبرێن دیرۆكێ‌نە”(6).
مرۆڤ نكاریت ل سەر هێگێل بنڤیسیت، ئەگەر دگەل وی هزر نەكەت، هێگێل دیرۆك كرە د شانۆیا تێهزركرنا فەلسەفێ دا، كو ب فەلسەفا دیرۆكی بناڤكر. د ڤێ هێلێ دا، ئەقل رۆلێ ناڤبرێ “دیرۆك و لۆژیك”ێ دبینیت، ژ بەر هندێ هێگێل پتر گرینگی ب لۆژیكا دیرۆكێ ژ یا ناڤەرۆكێ ددا. ب ڤی ئاوایی، ناڤبری دیرۆك ئێخستە ژێر لۆژیكا دیالێكتیكێ. هوسا پێڤاژۆیا دیرۆكێ، سالۆخدانا هشیاریا ئەقلیە. هێگێل ب رێكا دیرۆكێ مانیفێستێن ــ Manifest، ستراتیژیا گشتیا بەرهەڤبوونا ئەقلی، د بۆرینا دەمیا جیهانێ دا نیاسین. مژارا سەرەكیا فەلسەفێ “زالبوونا ئەقلیا ل سەر گەردوونیە”، چونكو هزرا ئەقلی د فەلسەفا هێگێل دا، جهەكێ ناڤەندی ڤەگرتیە. راستە ئەقل دكاریت سروشتی بناسیت، بەلێ دڤێت بەرا هنگی ئەقل خوە بناسیت، دا مرۆڤەكێ هاڤی درست نەبیت. ئێدی فەلسەفە ب تەڤ بەشێن خوەیێن دیالێكتیكی‌ڤە، تەنێ ڤەكۆلینا ئەقلی د بیاڤێن جودا دا دكەت، كو ئەقلێ پاك د لۆژیكی دایە و ئەقلێ هاڤی ژی د سروشتی دایە. ب ڤی ئاوایی، ئەقل گەوهەرێ دیرۆكێ‌یە و فەلسەفە ژی ڤەكۆلینا دیرۆكێ، ژ ئالێ ئەقلێ دەسەلاتێ ل دیرۆكێ دكەتە.
ئەقل ب خوە، وێنەكێ بلندێ تەڤگەرا ئەقلێ هشیارە. ئێدی سروشتێ دیرۆكێ، ل نك هێگێل ب خوە سروشتەكێ هزریێ، قووناغێن پێشكەتنا ئەقلی نیشان ددەتە. ئەقلێ دیرۆكیێ هێگێل، خوە د ناڤبەرا هەڤركیا بەردەواما ژ بۆ تێگەهشتنا تشتێ هەیی و پێكهاتێن وێ ل گۆر راستیا فامكری، دبینیت. ئێدی ئەقل ب خوە، هێزا دیرۆكێ‌یە و د دیرۆكێ دا وەك پرۆسێسەكا جیهانا جهدەمی دهێتە بجهئینان و ل داویێ دبیتە دیرۆكا گشتیا گەردوونی.
| دبیت مرۆڤ ماتماتیك و فیزیایێ بێی دیرۆكا وان بزانیت، بەلێ پا مرۆڤ نكاریت فەلسەفێ، بێی دیرۆكا فەلسەفێ ناس بكەت. |
“فەلسەفە بنواشێ خوە، ژ دیرۆكا فەلسەفێ وەردگریت و بەروپشت ژی، فەلسەفە و دیرۆكا فەلسەفێ وێنێن هەڤن/ هێگێل”(7). دبیت مرۆڤ ماتماتیك و فیزیایێ بێی دیرۆكا وان بزانیت، بەلێ پا مرۆڤ نكاریت فەلسەفێ، بێی دیرۆكا فەلسەفێ ناس بكەت. ل سەر ڤی بنگەهی، شتراوس دگۆت: “ئەگەر فیلۆسۆفی بڤێت وەك فیلۆسۆف بمینیت، دڤێت دیرۆكڤانەكێ باش يێ فەلسەفێ بیت”(8). ب ڤێ نێڕينێ، تێگەهشتنا فەلسەفێ، ژ دەرڤەی دیرۆكا فەلسەفێ واتەیەك نینە، چونكو چ زانست ژ دەرڤەی زانستێن دیرۆكی نینن. فەلسەفە ژی نابیتە زانستەك، تاكو مەرجێن دیرۆكی تێدا نەبن، چونكو دیرۆك ب “زانستێ زانستان/ ماركس” دهێتە پێناسەكرن. ئەڤ بیردۆز و تێهزركرنە، پرسێن سیاسی ب هشمەندی دیار دكەن. لەورا تاكو سیاسەتێ ژی، پێدڤی ب بنگەهەكێ فەلسەفیە، چونكو هەڤدژیا دگەل رەهندێن فەلسەفێ ب خوە ژی، مێتۆدەكێ نڤیسینا دیرۆكێ‌یە. مرۆڤ دكاریت بێژیت، فەلسەفە سیستەمەكێ هزریێ شرۆڤەكرنا دیرۆكێ‌یە. مەبەست ژ دیرۆكێ، هەموو قانوونێن دەسەلاتێ ل سەر وەرارا بوونێ دكەن، چونكو “دیرۆك ئافراندن و ئەزموونن/ ئەنگلس”. دیرۆك مینا خوەدیكانە، هەموو سەرپێهاتی تێدا دهێنە تۆماركرن، لەورا گەل خوە تێرا دبینن و دخوینن، دیرۆك نە وەك دوهی، بەلكو وەك ئیرۆ و سوبە.
ب ڤێ گرینگیێ، گەنجەكێ سامۆرای ل سالێن شێستان ژ سەدێ نۆزدێ، هاواركر و گۆتی: “چ دیرۆكێن رابردو نینن، بەلكو دیرۆكا مە ژ ئیرۆ دەسپێدكەت”(9). ئێدی “فەلسەفا دیرۆكێ، ژ بلی ڤەكۆلینا دیرۆكیا ب رێكا هزرێ، چ واتەیێن دی نینن”(10). پڕنسيپێن فەلسەفا دیرۆكێ ب خوە ژی، پێشكەتنا هشمەندیێ ب ئازادیێ‌یە. ئێدی دیرۆك ب خوە گه‌ڕيانا ل ئازادیێ‌یە، لەورا دیرۆك هند گرینگیێ نادەتە كەسێن سادە، بەلكو گرینگیێ ددەتە تاكێن گەردوونی، چونكو هەر كەسێ گیان و هەستێن دیرۆكی نینن. دیرۆك دبێژیت د سەر هەموو شەر و تراژیدیان دا، بەلێ دیسان ئەز بۆ پێشڤە دچم، چونكو دیرۆك خوەیی ئارمانج و مەبەستە. دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، راستە دیرۆك هەر دچیتەپێش، لێ هندەك جاران ڤەدگەریت، داكو بۆ دەمەكی بێهنا خوە ڤەدەت، بارێ خوە سڤك بكەت و حسابێ دگەل خوە بكەت. لەورا نە ئەقل د دیرۆكێ دا دهێتە خاپاندن و نە ژی دیرۆك د ئەقلی دا دهێتە مەلساندن. راستە چەوا دیرۆكێ ژ مرۆڤی دەسپێكریە، وسا ژی مرۆڤ دیرۆكێ درست دكەت و دكەڤیتە ژێر باندۆرا دیرۆكێ.
| هەردەم دیرۆك، بوویەران پەیدا دكەت و واتەیێن نوو ددەتە تێگەهان و پرۆسێسا تەڤگەرا ژیانێ، دئێخیتە بەر ئاسۆیەكا دی. |
ئەرێ ڤەكۆلینا دیرۆكێ، نووژەنكرنا ژیانا مرۆڤاهیێ‌یە؟ ئەرستۆ دبێژیت “فەلسەفە ڤەكۆلینا پڕنسيپێن گشتی دكەت، بەلێ دیرۆك ڤەكۆلینا بوویەرێن تاكانە دكەت”(11). ل سەر ڤێ ئاخێ فەلسەفێ تێهزری، ئەگەر ئەقل خوەیی گەوهەر و بەرپرسیاریەكا جڤاكی بیت، پا دڤێت فەلسەفە ل سەر ڤی بنواشێ پتر تێكهلیان دگەل دیرۆكی بكەت. ب تایبەتی ژی، هێگێل ئەڤ بیاڤە د ناڤبەرا دیرۆك و فەلسەفێ دا نێزیكی هەڤكر. دیارە هلوه‌شگەریا دیرۆكی و فەلسەفی دخوازیتە تێكۆشینەكا مەزن، كو ل ئورۆپا نێزیكی سێ ــ چوار سەدەیان بەردەوامبوو، ئەڤ وەرچەرخانێن مەزنێن دیرۆكی، بوونە ئەگەرێن دیاربوونا “جڤاكا نوو” ل ئورۆپا. لەورا ڤەكۆلینا دیرۆكێ، مینا خوەدیكێ پێكۆل و سەردەمین مرۆڤاهیێ بەرچاڤ دكەت. دیرۆك جهـ و واتەیا كۆمەكا مرۆڤان خویا دكەت، دیرۆك مینا واتە دەسنیشانا ئاسۆیا پرۆسێس و ژیانا جڤاكان دكەت. راستە دیرۆك وەك نژنین و زانست دارێژتنا بوویەرێن دیرۆكێ دكەت، بەلێ پا دیرۆك بێی هەبوونا بهایێن نوو ناهێتە گوهه‌ڕين، چونكو دیرۆك سەرهەڤیا بهایێن مرۆڤاهیێ‌یە. دیارە هەردەم دیرۆك، بوویەران پەیدا دكەت و واتەیێن نوو ددەتە تێگەهان و پرۆسێسا تەڤگەرا ژیانێ، دئێخیتە بەر ئاسۆیەكا دی.
ئەركێ سەرەكیێ دیرۆكی، هووربینیا د راستیا دیرۆكێ دایە، چونكو تێگەهێ دیرۆك و فەلسەفێ ب هەڤرا دهێتە گرێدان. ب ڤی ئاوایی، د ناڤبەرا هزر، فەلسەفە و دیرۆكێ دا هێرمێنیوتیك رێكا فامكرنێ خوەش دكەت، چونكو “تەنێ دیرۆكڤان دكاریت ل سەر كاغەزێ بنڤیسیت، وەك چەوا دیرۆك ل سەر لاشان دهێتە نڤیسین”(12). ب ڤێ یەكێ، هەرتم فەلسەفە ب زانەبوون بەر ب داهاتی ڤەدبیت، چونكو هزرە، بەلێ دیرۆك بوویەرا هزرێ‌یە. بنێرە فەلسەفا دیرۆكێ، هەر ژ دێكارت و تا هێگێل دبێژیت، هزرا هلوشاندن/ رزگاركرنێ، دەردێ گوهه‌ڕينێ‌یە. فەلسەفا دیرۆكێ د ژیانێ دا دهێتە زیندانكرن، تێگەهێ دیرۆكی ژی گرێدایی “جڤاك، سیاسەت و دەولەتێ”یە، بەلێ پا ئەرێ دیرۆكا مە ب چ واتە و ئارمانج دەرباز دبیت؟ ئەڤە ژی شرۆڤەكرنێن دیرۆكێ دئێخیتە بەر فرەتێگەهشتنان. لەورا چ تشتەك ژ ئێپیستیمۆلۆگیا دیرۆكێ گرینگتر نینە، یاكو ڤۆلتێر وەك یەكەم كەس/ 1756، ب “فەلسەفا دیرۆكێ”(13) بناڤكری. دیارە مەبەستا ڤۆلتێر ژ ڤی تێگەهی، نەك داكو بەشەكێ ڤەكۆلینێن فەلسەفی یان دیرۆكی درست بكەت، بەلكو پتر ژ بۆ دیرۆكڤانان داكو لۆژیكا فەلسەفێ ژ بۆ ڤەكۆلینێن دیرۆكێ بكاربینن. هەروها ئەڤ خەباتا ڤۆلتێر ژی، هەست ب كێماسیێن رێكێن فامكرنا دیرۆكێ‌یە. ئێدی پەیدابوونا دیرۆكا فەلسەفێ، ژ بۆ هاریكاریا دیرۆكڤانان ژ پێخەمەتی ئارمانجێن بەربارن. سەرباری، فەلسەفا دیرۆكێ، بەشەكێ زانستێن مرۆڤاهی‌یە، یاكو پێكۆلێ دكەت، دیرۆكێ ل گۆر مێتۆدێن ئەقلی و زانستی فام بكەت. لەورا نیتشە دبێژیت، دیرۆكڤانێن د دوهی دا هندا بن و روو سوبەهی نەكەن، ئەو دكەڤنە خانا “نەساخیا دیرۆكێ”(14). لەورا ڤۆلتێر دبێژیت: “دڤێت ژ دەرڤەی فیلۆسۆفان، كەس دیرۆكێ نەنڤیسیت”(15).
| تاكو فەلسەفا دیرۆكێ، نەبیتە بنواشێ كارێكتەرێ ڤێ دەڤەرێ، مرۆڤەكێ خوەدان بریار و دەسپێشخەر پەیدا نابیت، ئەگەر ب هزر و هشمەندی نەبیت. |
دڤێت ئەم مێتۆدێن خوەیێن ڤەكۆلینا فەلسەفا دیرۆكێ نوو بكەین، داكو ل ئاستێ خواندنا رەوشێ بن. لەورا تاكو فەلسەفا دیرۆكێ، نەبیتە بنواشێ كارێكتەرێ ڤێ دەڤەرێ، مرۆڤەكێ خوەدان بریار و دەسپێشخەر پەیدا نابیت. ئەگەر ب هزر و هشمەندی نەبیت، ئەم نكارین وێنەكێ دوورهێلی بدەینە واتەیا دیرۆكێ، چونكو دیرۆك تەڤلی گەلەك تێگەهان “گیانێ دیرۆكێ، هشمەندیا دیرۆكێ، هەستێن دیرۆكێ، نەساخیێن دیرۆكێ و فەلسەفا دیرۆكێ” دبیت. ئێدی ئەگەر ئەم خوە ب تێگەهشتنێن هزری/ فەلسەفی چەكدار نەكەین، نكارین ب ئاوایەكێ تەندرست سەرەدەریێ دگەل ڤێ تەڤگەرا دیرۆكێ/ رەوش و پێشهاتان بكەین، چونكو فەلسەفا دیرۆكێ نە ڤەگه‌ڕيانا دیرۆكێ‌یە، بەلكو خویاكرنا ناڤنیشانێن تەڤگەرا دیرۆكێ‌یە، كو ل سەر واتە و ئەزموونان ئاڤا دبیت.
گەلۆ كی دیرۆكێ درست دكەت یان بێژین دیرۆك بەرهەمێ تەڤ جڤاكێ‌یە یان ژی سەردەست و دەسەلات، درست دكەت؟
ب ئەنجام، ل جهێ ئەم دیرۆكێ بكەینە هێزەك بۆ پێشكەتنا گەلێ خوە، ئەم ئارێشێن خوە د پاخلێن دیرۆكێ دا زیندان دكەین و ل شوونا چارەسەركرنێ ژی، ئەم كەشەكێ پیرۆز دئافرینین. ژ بەر هندێ، هەر وەرچەرخانەكا دیرۆكی، دخوازیته پێداچوونەكا نوویا پرۆسێس و هزران، چونكو دیرۆكەكا پیرۆز، پاشەرۆژەكا لاواز بەرهەم دئینیت. سەرباری ل شوونا ئەم تێكهلی زانستی بین، مە تێكهلیێن وەهمی درستكرینە! لەورا ئەڤ رەوشا ئیرۆ ئەم تێرا دەرباز دبین، دخوازیتە خواندنێن ب هەستێن هزری و دیرۆكی. ب ڤێ تێگەهشتنێ، ڤەكۆلینێن مە یێن هزری و فەلسەفی، نكارینە “تاكێ ئازادێ سروشتی” بەرهەم بینن. دڤێت تێهزركرنێن فەلسەفی د چوارچووڤێن دیرۆكێ دا بن، دا نێڕينێن مرۆڤی شاش دەرنەكەڤن و تێهزركرنێن ل سەر ئەقل و لۆژیكەكا دۆگما ــ Dogma نەهێنە ئاڤاكرن، كو ل داویێ ژی راستی هلوشیانێ بهێن. دیرۆك دبیتە دەسپێكا باشا راڤەكرنا رەوشێ، كو رەوشتێ دیرۆكێ بهێتە دەسنیشانكرن، ئەگەر نە دێ ڤەگەرینە خالا دەسپێكێ، مینا د بازنەكا ڤالا دا زڤڕین و پرسان دوبارە و سێبارە كەین.
ئەگەر نیتشە “هەستێن دیرۆكێ”، ب “هەستێن شەشێ” ب ناڤ بكەت، پا گەلۆ ئەم دكارین “هەستێن دیرۆكێ یێن هندا” ڤەگەڕینین؟ ئەرێ مە هێلێن هندا یێن دیرۆكی كرینە خەمێن خوە؟ چونكو “ئەگەر هندابوون نەبا، دیرۆك ژی درست نەدبوو/ هایدیگەر”(16). راستە مرۆڤ ئەنجامێ پێكهات و قووناغێن دیرۆكێ‌یە، بەلێ ئەم چەوا هەستێن دیرۆكێ ل بەرچاڤ بگرین.
گەلۆ مە هزر د مێتۆدەكێ دی یێ دەستڤەدانا دیرۆكا خوە دا كریە؟ دڤێت هزر د دیرۆكا خوە یا ژ بیركری دا بكەین، بەلێ پا دیارە وژدانێن وەستیای، نكارن تەڤلی ئاڤاكرنا دیرۆكێ ببن. كارێكتەرێ مرۆڤێ كورد/ رۆژهلات، د ناڤبەرا دوهیەكا سادە/ هەژار و ئیرۆ و سوبەیەكا ئالۆز و سەرهەڤ دا راستی ئاستەنگان هاتیە. دیرۆكا مە ب تراژیدی و بێدادیا خوە ئاخەكا ب زاخا گەنگەشە و راڤەكرنێ‌یە، چونكو خەمێن دیرۆكێ گرینگترن، ژ چيڕۆكێن دیرۆكێ. ئەڤ دیرۆكە، وەك پرۆسێسا ئاركیۆلۆگی دخوازیتە هلكۆلینێ، ئەڤە ژی گرێدایی خواندنێن فیلۆلۆگینە، كو بكارن چەڤەنگێن تێكست و ئارگومێنتێن دیرۆكا مە پێ ڤەكەن. سەردەمێ مە، گرێدایی كوژیێ نێڕينا چاخێن بۆریە. بێدەنگیا بیۆلۆگی واتەیا مرنێ ددەت، لەورا ریكور ــ Ricœur دبێژیت: “هشمەندی ب خوە، دیرۆكە و نەهشی ب خوە ژی، قەدەرە”(17). ئەز دخوازم ب گۆتنەكا نیتشەی، ڤێ نڤیسینێ ب داوی بینم: “ژیان تراژیدیایە بۆ كەسێن هەست دكەن و كۆمیدیایە بۆ كەسێن هزر دكەن”(18).
ئەگەر مرۆڤ ل دیرۆكا خوە نەبیتە خوەدان، دێ كەڤیتە بەر تۆلڤەكرنا دیرۆكێ. ب هزرا من، ژ بەر نەبوونا هەستێن دیرۆكی و گرێدانا خەلكێ ب ئەقلێ رابردوڤە، لەورا هەرتم ل نك مە “دیرۆك خوە دوباره دكەت!”
| گەلۆ دوباره‌بوونا تراژیدیێن مە، ژ ئەنجامێ خوەدوباره‌كرنا دیرۆكێ‌یە یان ژی دوباره‌كرنا هزرێن كەڤنارە؟ دڤێت ئەم پێداچوونێ ب دیرۆكا خوە دا بكەین، دا بزانین كانێ، گەلۆ ئاستەنگێن دیرۆكا مە چنە؟ |
گەلۆ دوباره‌بوونا تراژیدیێن مە، ژ ئەنجامێ خوەدوباره‌كرنا دیرۆكێ‌یە یان ژی دوباره‌كرنا هزرێن كەڤنارە؟ دڤێت ئەم پێداچوونێ ب دیرۆكا خوە دا بكەین، دا بزانین كانێ، گەلۆ ئاستەنگێن دیرۆكا مە چنە؟ ئەڤ رەوشا ئالۆز و مەترسیدار، برینەكا كوور ئێخستینە وژدانا گەلێ كورد. لەورا ل دەم و دەرفەتێن دژوار قەلس و لاوازبووینە، چونكو ڤان تەڤگەران پشتا خوە، ب پاشخانه‌يێن دیرۆكێ گەرم نەكربوو. دیارە كەسێ ژ دیرۆكێ نەترسیت، دیرۆك دلۆڤانیێ پێ نابەت، چونكو دیرۆك هلگرێ بیردانكێن زیندیە.
ئەگەر ل پەی گرامشی، دیرۆك ب تەڤایا خوە، دیدەڤانیا ل سەر ئیرۆ بیت، پا رەوشا مە یا نوكە بەرهەمێ سەرهەڤیا دیرۆكا مە یا پر ئالۆز و دوودلە. لەورا ئەگەر مرۆڤ دیرۆك بیت، پا دیرۆكا خوەمالی بێی دیرۆكا جیهانی، نكاریت هێز و ژیانێ بدەتە هەبوونا خوە. ئها ل ڤان دەلیڤان، مرۆڤی پێدڤی ب راوستگەهێن دیرۆكێ دبیت، بەلێ پا تا نوكە مە نكاریە ژڤانەكێ دگەل قووناغێن دیرۆكا خوە بكەین.
