په‌يدابوونا بيروباوه‌رێن ئاينى ل عيراقێ

رێدیر محمد عبدالخالق

   پێزانینن لسەر پەیدابوونا بیروباوەریێن ئاینی ل عیراقێ د چەرخیێن کەڤن دا دکێمن، چونکی نڤیسن د وی دەمی دا نەهاتبوو داهیێنان ،ئەو پێزانینێن گەهشتینە دەستێ ڤەکولەران ژ وان پاشمایێن شینواری وەك کەلوپەل و نەخشه‌ و وێنە و کەلو پەلیێن تەقنێ وك جەرك دبنە ژێدەر لسەر بیروباوەرێن ئاینی د چەرخیێن بەرینی دا.

    بیروباوەرێن ئاینی ل دەڤ مروڤێ کەڤن ل عیراقێ ل وی دەمی دەستپێکریە دەما مروڤ ژ قوناغا کومکرنا خوارنێ بەرەڤ قوناغا بەرهەمئینانێ و ئاکنجی بوونێ و چاندنێ  چووی بتایبەت چێکرنا خانی و گوندێن بچویك. پتریا ڤەکولەران دیار دکەن بیروباوەرێن ئاینی پەیدا بووینە ل (چەرخێ بەریێ نوی) چونکی دیاربوونا بیروباوەرێن ئاینی پەیوەندیەکا ب هێز دگەل دەستپێکا چاندنێ هەبوو، بتایبەت پەرستنا زێدەهیێ و دیاردێن سروشتی ژ ترسا کێمیا بەرهەمی و دیاردێن سروشتی.

    کەڤنترین شینوارێن عیراقێ کو ئاماژە ب بیروباوەرێن ئاینی داین ل باکورێ عیراقێ بوویە، بۆ نموونە ل باکورێ عیراقێ هندەك پێزانین دەربارەی لایەنێ ئاینی دیاربووینە، چونکی چەندین شینوار هاتینە دیتن بۆ هزارا هەشتێ بەری زاینی تاکو هزارا سیێ بەری زاینی دزڤرن، وەك شکەفت و گوندیدێن چاندنێ مینا گوندێ (چەرمو و نەمریك و زاوێ چەمی.) چەندین شینوار ل ڤان جهان هاتینە دیتن گرێدای بیروباورێن ئاینی وەك خوداوه‌ندا دایك و گورستانان کو دڤان گورستانان دا مری ب شێوه‌یێ زارۆك دناڤ زکێ دەیکا خۆدا دهاتنە ڤەشارتن وەك گوندێ نەمریك و چەرمو.

    هەروەسان ل (تل صوان) (عبید) چەندین شینوار هاتینە دیتن دزڤرن بو چەرخێ بەریێ نوی و چەندین پەیکەرێن خوداوەندا دایك لێ هاتینە دیتن و هاتینە چێکرن ب تەقنێ، هەوەسان ل (تل حەسونە) چەندین گورستان هاتینه‌ دیتن، دڤان گورستانان دا زارۆك هاتینە ڤەشارتن ب شێوه‌یێ هێکێ د زکێ دایکێ دا.

جوگرافیا عیراقێ کارتێکرن هەبوویە کو مللەتێن عیراقێ پتر گرنگیێ ب ژیانا دونیایێ بدەن هەر چەندە وان باوەری ب ژیانا پشتی مرنێ ژی هەبوو، لێ ژینگەها وان یا سەخت ئەو نەچارکرن پتر گرێدای ژیانا دونیایێ ببن.

    ژینگەها جوگرافیا عیراقێ کارتێکرنەکا بەرچاڤ هەبوویە لسەر پەیدابوونا بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقا کەڤن، چونکی جوگرافیا عیراقێ ژ دەڤەرەکێ بو دەڤەرەکا دی یا جودایه‌. بتایبەت ل باشوری هەبوونا لافاوان و بلندیا پلا گەرمێ وەکریە کو بەرڤ داهێنانا چاندنێ بچن و بەرگریا ژینگەها سەخت بکەن لەوما عیراقیێن کەڤن ترس ژ نەمانا بەرهەمی هەبوو لەوما ژی پەرستنا زێدەهی و دیاردێن سروشتی کریە. ئێکەم مللەت ژی سومەری بوون یێن کو ل باشورێ عیراقێ گوندێن کشتوکالی و نیشتەجێبونێ دروستکرین و هەر ل دەستپێکێ روی ب روی دیاردێن سروشتیێن سەخت بووینە بۆ پاراستنا بەرهەمێ خۆ یێ ئابوری و خۆ رزگارکرنێ ژ مرنێ.  لەوما ژی هزر د هەبوونا هندەك رێکاندا کریە بۆ زالبوونێ لسەر سروشتێ سەخت و دژوار و ژ وان رێکا پەرستنا دیاردێن سروشتی.

    هەژی گوتنێیە جوگرافیا عیراقێ کارتێکرن هەبوویە کو مللەتێن عیراقێ پتر گرنگیێ ب ژیانا دونیایێ بدەن هەر چەندە وان باوەری ب ژیانا پشتی مرنێ ژی هەبوو، لێ ژینگەها وان یا سەخت ئەو نەچارکرن پتر گرێدای ژیانا دونیایێ ببن بەروڤاژی مسرا کەڤن کو سروشتێ وێ سروشتەکێ رێکخستی و ئارام بوو لەوما پتر گرنگی دایە ژیانا پشتی مرنێ.

     بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقا کەڤن ل وی دەمی ب شێوەیەکێ روون و ئاشکرا دیارد بیت دەما بەرەڤ قوناغا چاندن و ئاکنجی بوونێ ڤە جووین بتایبەت د چەرخێ بەرینێ نوی دا ژبەر زێدەبوونا مروڤان و پێشکەفتنا چاندنێ، وان هزر د هەبوونا گەردونی و کارتێکرنا دیاردێن سروشتیدا وەك (هەیڤ، ئەسمان، روژ، باران و با) کریە، لەوما خوداوەند دروستکرن و سیفەت و سالوخەتێن مروڤی و گیانەوەران ب ڤان خوداوەندان داینە، لەوما ژی هێزێن سروشتی و کارێن کشتوکالی ژ هوکارێن کاریگەر بوون بۆ پەیدابوونا بیروباوەرێن ئاینی ل روژهەلاتا کەڤن بتایبەت ل میزوپوتامیا.

    عیراقییێن کەڤن دەسپێکێ پەرستنا خوداوەندا دایك کریە، چونکی هێمایێ زێدەبوونا بەرهەم و مروڤایە، هەروەسان پەرستنا سەرێ (گای) کریە چونكی چه‌ندین ویێنە و نەخش هاتینە دیتن لسەر شێوه‌یێ ژنان و سەرێن گای، هەروەسان چه‌ندین کەلو پەل د گوڕێن مریان دا هاتینە دیتن وەك کەل وپەلێن جوانکاریێ. ئەڤە وێ چەندێ دیار دکەت کو عیراقیێن کەڤن باوەری ب ژیانا پشتی مرنێ هەبوویە.

     هەرەسان لسەر دەمێ چه‌رخێن بەریێن کەڤن ل عیراقێ ویێنێ ئاژەلان نەخشاندن لسەر شکەفت و کەل و پەلێن فخاری ل دویڤ باوەریا وان ئەڤ ئاژەلە هاریکاریا وان دکەن بوو کارێن وان یێن نێچیرێ.

دەما سومەریا نڤێسینا بزماری داهیێنای قوناغا بیروباوەرێن ئاینی پێشکەفتنەکا دیار ب خوڤە دیت و چەندین تێکستێن بزماری و پەرستگەهیێن خوداوەندنان ل باشوورێ عیراقێ هاتنە دیتن كو بۆ دەستپێکا داهیێنانا نڤێسینا بزماری دزڤرن.

    هەروەسان ئێکەم ملله‌تێ كو مێژوویا عیراقێ ژ وان دەستپێدکەت سومەرینە و نڤیسینا بزماری ژ لایێ سومەریانڤه‌ هاتیە داهێنان و چه‌ندین تێکستێن بزماری بەلگەنە لسەر بیروباوەرێن ئاینی لدەڤ سومەریان وەك چیروکا (توفانێ). ئەڤ چیروکە لسەر سیمایەکێ ئاینی ژ لایێ سومەریان ڤە هاتیە نڤێسین.

سالوخەتیێن بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقا کەڤن:

    ل هزارا سیێ بەری زاینی ژیانا مروڤان بەرەڤ قوناغەکا دی یا مێژووی چوو ئەو ژی پەیدابوونا قوناغا نڤێسین و ئاکنجیبوونێ و سیستەمێ سیاسی، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەر کو بیروباوەرێن ئاینی پێشکەفتنەکا دیار ب خوڤە بگرن، ملله‌تێن روژهەلاتا کەڤن ب گشتی پەرستنا گەلەگ خوداوەندان دکر و سیمایێن پیروز داینە خوداوەندێن خۆ، چونكی ل دویڤ هزرا وان ئەڤ خوداوەندە کارتێکرنەکا مەزن ل ژیانا وان دکەن و ئەڤ خوداوەندە گەردونی ب رێڤە دبەن، عیراقیێن کەڤن هوسا هزر دکر هندەك هێزێن بەرزە دناڤ سروشتی دا هەنە و کارتێکرنێ ل ژیانا وان دکەن، لەوما هوسا هزر دکر بۆ هەر دیاردەکا سروشتی خوداوەندەکی دانن. یەکەم دیارده‌یا سروشتی كو عیراقیێن کەڤن خوداوەند بۆ دانای ئاسمان و هروبا و بریسی و ئەرد بووینە  زێدەباری هەیڤ و هەتاڤ و ستێران.

ملله‌تێن روژهەلاتا کەڤن ب گشتی پەرستنا گەلەگ خوداوەندان دکر و سیمایێن پیروز دانە خوداوەندێن خۆ، چونكی ل دویڤ هزرا وان ئەڤ خوداوەندە کارتێکرنەکا مەزن ل ژیانا وان دکەن و ئەڤ خوداوەندە گەردونی ب رێڤە دبەن.

ژ گرنگترین سالوخەتێن بیروباوەرێن ئاینی ل میزوپوتامیا:

۱ـ بنەمایێ چالاکی و هێزێ (الحیویە)

    عیراقیێن کەڤن هوسا هزردکر هەر دیاردەیەکا سروشتی هێزەکا ڤەشارتی دناڤ دا هەیە ئەو هێزا ڤەشارتی خوداوەندن لەوما بوو هەر دیاردەیەکا سروشتی خوداوەندەك دانا، بتایبەت وەك (ئاڤ و هروبا و هەیڤ و ئاسمان و ئەرد و رۆژ وهتد..) .

    ژ گرنگترین خوداوەندان (ئانو)خوداوەندێ ئەسمانی، (ئەنلیل) خوداوەندێ هەوای، (ئەنکی) خوداوەندێ ئەردی، (ننار) كو ئەکەدیان دگوتنێ سین خوداوەندێ هەیڤێ بوو، (ئینانا) بابلیان دگوتنێ عەشتار كو خوداوەندێ جوانی و شەر و دەستهەلاتێ بوو.

۲ـ بنەمایێ گەلەك خوداوەندان(الشرك)

   مللەتێن میزوپوتامیا پەرستنا گەلەگ خوداوەندا دکر، ئانکو د دویر بوون ژ پەرستنا تاکە خوداوەند(توحید) ،چونكی هزرکرنا وان د دیارده‌یێن سروشتی دا ببوو ئەگەر بۆ هەر دیاردەیەکا سروشتی خوداوەندەکی دانن، هەر باژێرەکی و هەر ملله‌تەکی خوداوەندێن خۆ یێن تایبەت هەبوون، بەلێ ئاستێ خودوەندان ژئێك جودا بوویە. هندەك خوداوەند گرنگتر و پیروز تر بوون ژ ییێن دی، بۆ نمونە خوداوەند (انو) ل دەف سومەریان ئاستەکێ بلند هەبوو، دیسان خوداوەند ئانو خوداوەندێ ئەسمانی بوو سەروکاتیا چڤاتا خوداوندان دکر، خوداوەند( مردوخ) ل دەڤ بابلیان و خوداوەند (ئاشور) ل دەڤ ئاشوریان ئاستەکێ بلند و پیروز هەبوو.

 ۳ـ بنەمایێ وەکهەڤی و وەكی ئێك( التشبیە)

     بیروباوەریێن روژهەلاتا کەڤن وەك عیراق و عیلام هوسا هزر دکر کو خوداوەند وەکی مروڤانە لەوما پەیکەرێن خوداوەندان ل سەر شێواز و سیمایێ مروڤان دروستکرن، و لدیڤ هزرا وان خوداوەند وەك مروڤان خوارنێ دخون و ب رێڤە دجن و شەران دکەن و هەڤژینیێ پێك د ئینن و فەرمانان ددەن ئانکو هەمی سالوخەتێن مروڤان ل دەف خوداوەندان هەنە بتنێ سالوخەتەکێ جیاواز دگەل مروڤان هەیە ئەو ژی خوداوەند نامرن بەلێ مروڤ دمرن، شاهێن عیراقێ ناسناڤێن خوداوەندان بکاردئینان و دهاتنە هژمارتن نینەرێن خوداوەندان.

٤ـ بنەمایێ بەردەوام بوونا خوداوەندان د مێژوویێ دا(الاستمراریة التاریخیة)

    سالوخەتێ بەردەوامبوونا مێژوویێ هوسا دیاردکەت هەر ژ دەستپێکا پەیدابوونا بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقێ پیروزیێن وان یێن ئاینی هاتینە پاراستن بێی کو گوهرینێن مەزن د ڤان پیروزیا دا بهێنە کرن،ئاکنجیێن دۆلا دوو ئاڤان ب درێژیا مێژوویێ بیروباوەرێن خۆ يێن ئاینی پاراستینە، سەرەرای هندێ عیراق تووشی چه‌ندین داگیرکاریا بوویە ژ لایێ هێزێن بیانی ڤە، بەلێ بیروباوەرێن وان هاتینە پاراستن و رێز ل خوداوەندێن وان هاتیە گرتن هەر ژ هزارا سیێ تا هزارا ئێکێ بەری زاینی.

    بۆ نموونە خوداوەندیێن سومەریان دهاتنە پەرستن ب درێژیا دیروکا عیراقێ، دەما دەولەتا ئەکەدی هاتیە دامەزراندن ب هەمان بیروباوەرێن سومەریان رێورەسمێن ئاینی ب رێڤە دبرن، ب تنێ گرنگیا خوداوەندان د هندەك دەمان دا دهاتە گوهرین ئەو ژی لدویڤ هێزا سیاسی دما.

گرنگترین خوداوه‌ندێن عیراقا کەڤن:

۱ـ خوداوەند ( ئانۆ)

   ئانو دهاتە هژمارتن خوداوەندێ ئەسمانی و نوینەراتیا ئەسمانی دکر و دەستهەلاتا گەردونی د دەستێ وی دا بوو، ژ لایێ گرنگیێ ب پلا ئێکێ دهات و دهاتە هژمارتن بابێ هەمی خوداوەندان و سەروکێ چڤاتا هەمی خوداوەندان. پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ (وەرکا) بوو، دهاتە نیاسین ب پەرستگەها (ئای) ئانکو مالا ئاسمانی، لسەر دەمێ ئاشوریان پەرستگەهەکا تایبەت ل باژێرێ ئاشور بوو و بۆ پەرستنا ئانۆی ئاڤاکر بوو، هێمایێ وێ ستێرەکا هەشت تیشکی بوو ب رامانا هندێ دهێت کوو یێ زالە لسەرهەمی گەردونی.

    هەر وەسان هێمایێن شاهاتیێ وەك تاج و سەولەجان و گوپال ل دەف ئانوی بوون. ڤی خوداوه‌ندی بریارا شاهاتیێ ددا شاهان و خوداوەند (ئەنلیل) ل ئەردی بریارێن وی جێبەجێدکرن، د ئەفسانا گلگامێش دا باس ل رولێ ئانۆی هاتیە کرن و دیار دکەت ژبەر زێدەبونا خرابیێ دناڤ خەلکی دا خوداوەند عشتار( ئەنانا) داخاز ژ ئانۆی کر ترسێ دناڤ خەلکی دا بەلاڤ بکەت داکو خرابی نەمینت لسەر ئەردی.

۲ـ خوداوەند ئەنلیل

    ئەنلیل خوداوەندێ کەش و هەوای بوو ئەوێ ئەرد و ئەسمان ژ ئێك جوداکرین، ژ لایێ گرنگیێ ڤە ب پلا دووێ دهات، دهاتە نیاسین خوداوەندێ دەستهەلاتێ، چونكی نوینەرێ ئانۆی بوو لسەر ئەردی و شاهاتی ددا شاهان، هەر ژبەر ڤێ چەندێ هەر شاهەکێ دەستهەلات وەرگرتبا دڤیابا سەردانا پەرستگەها ئەنلیل کربا ل باژێرێ نەفەر، چونكی پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ نەفەر( نیپور) بوو، هێمایێ وی تاجەکا شاخدار بوو، بەلێ پشتی ئەنلیل هەمی دەستهەلات ژ ئانۆی وەرگرتین هەڤرکی دروست بوو دناڤبەرا وی و ئانۆی دا، بۆ نمونە لسەر دەمێ حاکمێ باژێرێ لەکەش، (ئەنتنیما) د تێکستێن وی دا هاتیە کو ئەنلیل بابێ هەمی خوداوەندانە. ئەڤە بەلگەیە کو ئەنلیل هەمی دەستهەلات ژ ئانۆی وەرگرتینە، دیسان ئەنلیل ماف هەبوو پاشایان و دەستهەلاتداران سزا بدەت.

      ژبلی پیروزیا ئەنلیل  دمێژوویا عیراقێ دا چه‌ندین تێکستێن بزماری وەسفا وی ب نەباشی دکەن چونكی بریارا جێبەجێکرنا رودانا توڤانێ ژ لایێ ئەنلیل هاتبوو دان ژبۆ براندنا مروڤان  ژبەر زێدەبوونا خرابیێ لسەر ئەردی، هەر چەندە خوداوەند عەشتار هەولدا رێگریێ ل بریارا وی بکەت چونكی د چیروکا توڤانێ دا لسەر زارێ خوداوەند عەشتارهاتیە ((هەوارا خو بگەهینن هەمی خوداوەندان و قوربانیان بو بدەن بەلێ هەوارێن خۆ نەگەهینن ئەنلیل چونكی ئەوی بێ هزرکرن بریار دا خوشتڤیێن من لسەر ئەردی ژ ناڤ ببەت)).

     هەوەسان ژبەر خرابیا ڤی خوداوەندی خەلکێ بابل هەر ئاریشەکا ب سەرێ وان هاتبا ئەنلیل گونەهبار دکر بۆ نمونە دەما عیلامیان باژێرێ (ئور) کاڤلکری ب بوچوونا وان چونكی ئەو لدویڤ بریارا ئەنلیل دچوون لەوما ئەڤە ب سەرێ باژێری هات.

     دیسان د چیرۆکێن عیراقا کەڤن دا هاتیە کو ئەنلیل تاوانبارە ب تاوانا زنایێ دگەل خوداوەند (سین) لەوما هەمی خوداوەندان بریار دا دەستگیر بکەن و بریار دا د تاریکیێ دا بژیت.

۳ـ خوداوەند ئەنکی (ئەیا)

    ئەنکی خوداوەندێ ئەردی و ئاڤا ژێرئەردی و زێدەبونا بەرهەمی بوو، دیسان خوداوەندێ هەمی کارێن ژێری وپێشەزای و کشتوکالی بوو. ئەم دشیێن دیاربکەین هەمی کاروبارێن ئابوری د دەستێ ئەنکی دا بوون، د بیروباوەرێن ملله‌تێن کەڤن دا بتایبەت سومەریان ئەڤ خوداوەندە ب خوداوەندێ خێرخاز و دوستێ مروڤان بوو و دەستهەلات پێ هاتیە دان  ژلایێ ئانۆی و ئەنلیلی، پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ (ئەریدو) بوو، ناڤێ ڤی خوداوەندی دهاتە بکارئینان بۆ کارێن سحرێ، چونكی ئاڤەکا پیروز ل پەرستگەها وی هەبوو دگوتنێ ئاڤا (ئەبسۆ) لەوما کاهنان ئەو ئاڤە بکاردئینا بۆ کارێن جادوگەری و سحرێ.

    ژ گرنگترین کارێن وی سەرپەرشتێ کارێن کشتوکالی و روبار و بەرهەمێن چاندنێ بوو، کارێن ئاڤدێریێ رێك دئێخستن و بەرهەمێ کشتوکالی ژ مەترسیا سروشتی دپاراست، ئاڤا روبارێ دیجلە و فورات پاقژ دکەت و پر دکەت ژ ماسی و لەڤەنی، سەرپەرشیتیا کارێن بیناسازی و ئاڤاکرنێ دکر، سومەریان پیروزیەکا مەزن دایە ڤی خوداوەندی چونكی بەرەکەتێ د ئێخیتە دهەمی بەرهەمێن چاندنێ و تەرش و کەوالی دا و ل هەمی هەرێمان دگەریێت دا کێماسیێن ئەردی چارەسەر بکەت.

پیروزیا ڤی خوداوەندی لسەرانسەری میزوپوتامیا و عیلامێ بەلاڤ بوویە، ئاشوریان گرنگیەکا مەزن ب ئەنکی دایە بۆ نموونە شاهێ ئاشوری (سەنحاریب) د تێکستەکێ بزماری دا دیار دکەت دەما هێرشەك بریە سەر وەلاتێ عیلامێ گەهشتە کەنارێن ئاڤێ ل کەنداڤی و نەشیا دەرباز بیت تاکو بەلەمەك و ماسیەکا زێری کریە قوربانی بۆ ئەنکی، لەوما ئەنکی هاریکاریا وی کر دا ژ ئاڤێ دەرباز بیت.

٤ـ خوداوەند سین (نانا)

   ب خوداوەندێ هەیڤێ دهاتە نیاسین و پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ (ئور) بوو، پەرستگەهەکا مەزن هەبوو ل باژێرێ (حەران) ملله‌تێن کەڤن وەك ئەداکرنا مەراسیمێن ئاینی سەرەدان بۆ دکر، نە بتنێ ل میزوپوتامیا یێ بەلاڤ بوو بەلکو ل وەلاتێ عیلام و هەمی ملله‌تیێن نیمچە گزیرتا عەرەبی و ملله‌تیێن فینقی. دەستپێکا دەرکەفتنا وی بۆ سومەریان دزڤریت. بابلیان ژی گرنگیەکا مەزن پێ دایە بتایبەت د کارێن ستێرناسیێ دا، ئەڤ خوداوەندە دگەل خوداوەندێ هەتاڤێ (شمش) بەشداری کارێن دادوەریێ دبوو و زێدەباری كو دهاتە بکارئینان بۆ کارێن سحرێ، چونكی ڤی خوداوەندی پەیوەندی دگەل هەمی ستێر وشەیتان و ئەجنان هەبوو، سینی دەما روناهی ددا ئەردی شەیتان و هێزێن خراب ژناڤدبرن.

٥ـ خوداوەندێ روژێ (شمش)

    لدویڤ بیروباوەرێن بابلیان شمش کورێ خوداوەند (سین)ە، ب خوداوەندێ روژێ دهاتە نیاسین، ئەو روژا روناهیێ و ژیانێ ددەتە ئەردی و دهاتە نیاسین ب خوداوەندێ یاسا و دادپەروەریێ، لدەف سومەریان ب (ئوتو) دهاتە نیاسین.

    هێمایێ شمش بازنەیەك بوو د نیڤەکا وێ بازنێ دا روژ دهاتە نەخشاندن و تیشکێن روژێ ژ ڤێ بازنێ دەردکەتن، لسەر دەمێ حەمورابی ب شێوێ مروڤی هاتیە نەخشاندن، دیسان ل سەردەمێ شاهنشینا عەرەبی ل باژێرێ (حضر) ل نێزیك باژێرێ میسل ل دوماهیا هزارا ئێکێ بەری زاینی مەزنترین پەرستگە بۆ ڤی خوداوەندی هاتبوو ئاڤاکرن و ئەڤ باژێرە دهاتە نیاسین ب باژێرێ روژێ لەوما هەمی ملله‌تێن عەرەبی ل روژهەلاتا کەڤن سەرەدانا ڤێ پەرستگەهێ دکر وەك ئەداکرنا ئەرکەکێ ئاینی، ئەڤ خوداوەنده‌ یێ بەرنیاس بوو دناڤ ملله‌تیێن گزیرتا عەرەبیدا.

٦ـ  خوداوەند (نابو)

     خوداوەندێ زانست و زانینێ  و پێنوس و نڤێسینێ بوو، هێمایێ وی پێنوسێ نڤێسینێ بوو، پتریا ژێدەران دیار دکەن پشتی سومەریان نڤێسین داهێنای ئەڤ خوداوەندە سەرپەرشتێ نڤێسینێ بوو و دیار دکەن ناڤێ (نابو) ژ ناڤێ (نەبۆ) هاتیە کو کاهنەکێ پلە بەرز یێ پەرستگەهێ بوویە، چونكی یەکەم کەسێن نڤێسین داهێنایی کاهنێن پەرستگەهێ بووینە، هەر ژ بەر ڤێ جەندێ ناڤێ خوداوەندێ نڤێسینێ ژ ناڤێ ڤی کاهنی هاتیە.

     دیسان ڤی خوداوەندی ل بابل رێزەکا مەزن هەبوو، چونكی کورێ مەردوخی بوو، بنەمالا کلدی ناسناڤێ ڤی خوداوەندی بکارئینایە وەك ( نەبوبلاسەرـ نەبوخەزنەصر).

۷ـ خوداوەند عەشتار (ئینانا)

     ب خوداوەندێ جانی و حەزژێکرنێ و شەری دهاتە نیاسین  ژ هەمی خوداوەندێن دی بەربەلاڤ تر بوو ل سەرانسەری روژهەلاتا کەڤن و یونانی و رومانیان ژی پەرستنا وی کریە ب تنێ گوهرین دناڤێ وێ دا کریە، سومەریان دگوتنێ ئینانا ب رامانا (خانما ئەسمانی)، ئەکەدی و ئاشوریان ب عەشتارناڤکریە، و پەرستگەها وێ یا سەرەکی ل باژێرێ (ئورك) بوو، ئەڤ خوداوەندە بەلاڤ بوویە دناڤ ملله‌تێن نیمچە گزیرتا عەرەبیدا بتایبەت شاهنشینێن عەرەبان ل بەری ئیسلامێ.

     ژ گرنگترین ئەرکێن ڤی خوداوەندی پێکئینانا هەڤژینا پیروز بوو دگەل خوداوەندێ پیتاندنا  روەکی و بەرهەمی دەموزی( تەموز)، ئێك ژ مەراسیمێن ئاینی ل میزوپوتامیا هەڤژینا پیروز بوو ژ پێخه‌مەت بەرهەمەکێ نوی و ب پیتبوونا روەکی و بەرهەمی، بەلێ سەر دەمێ حەمورابی ئەڤ هەڤژینیە سنوردار کر چه‌ندین یاسا دژی ڤێ هەڤژینیێ دەرئێخستن.

ژ گرنگترین خوداوەندێن نەتەوەی ل میزوپوتامیا

۱ـ خوداوەند مەردوخ

     لدەستپێکی خوداوەندەکێ سادە بوو، ل بابل دهاتە پەرستن بەلێ لسەر دەمێ حەمورابی كرە خوداوەندێ سەرەکی یێ بابل، پەرستگەها وی دهاتە نیاسین ب (ئیساکالا). مەردوخی چه‌ندین هێما هەبوون و وەك شێوه‌یێ ئاژەلی دهاتە نەخشاندن ، کەڤنترین وەسفا ڤی خوداوەندی دزڤریت بۆ یاسایێن حەمورابی کو د پێشەکیا یاسایا خودا ئاماژە دایە مەزنی و پیروزیا مەردووخی، پیروزیا ڤی خوداوەندی بەردەوام بوو تاکو دوماهیا سەردەمێ کلدیان ل بابل.

۲ـ خوداوەند ئاشور

خوداوەندێ  شەری ونەتەوەیی بوو لدەف ئاشوریان و ناڤێ ڤی خوداوندی هاتیە دانان لسەر ناڤێ دەولەتا ئاشوری و دیسان پایتەخت ژی ب ناڤێ خوداوەندی ب ناڤکریە، کەڤنترین تێکست كو ئاماژە ب خوداوەند ئاشور دابیت تێکستیێن باژێرێ (ئەبیلا) نه‌ کو دزڤرن بۆ سالا (۲٥٠٠پ.ز). بەلێ لدەستپێکێ وەك خوداوەند مەردوخ خوداوەندەکێ سادە بوو و دەمێ ئاشوریان ئیمبراتوریەت دامەزراندی پێگەهێ ئاشور بلند کر و چه‌ندین پەرستگە ل هەرێمێن جودا جودا بۆ ئاڤاکرن، پەیکەرێ وی لسەر شێوه‌یێ مروڤی بوو. دوو چەنگ هەبوون مینا بالندان و تیرکڤانەك د دەستی دابوو، چونكی شاهێن ئاشوری ب ناڤێ ڤی خوداوەندی هەمی کارێن لەشکەری ب رێڤەدبرن.

هەژی گوتنێیە هندەك ملله‌تێن دی ل میزوپوتامیا هەبوینە دهێنە نیاسین ب ملله‌تێن کوردستانا کەڤن. کارتێکرنا بیروباوەریێن عیراقێ  لسەر وان هەبوویە ب تنێ گوهرین د ناڤ و گرنگیا خوداوەندان دا کریە، بۆ نموونە ملله‌تێن گوتی و سوباری و خوری پەرستنا هەیڤ و روژ و دیاردێن سروشتی کریە.

    هەژی گوتنێیە هندەك ملله‌تێن دی ل میزوپوتامیا هەبوینە دهێنە نیاسین ب ملله‌تێن کوردستانا کەڤن. ئەڤ ملله‌تە تا رادەیەکی د سەربەخو و نیمچە سەربەخۆ بووینە. د درێژیا مێژوویا عیراقێدا. و کارتێکرنا بیروباوەریێن عیراقێ  لسەر وان هەبوویە ب تنێ گوهرین د ناڤ و گرنگیا خوداوەندان دا کریە، بۆ نموونە ملله‌تێن گوتی و سوباری و خوری پەرستنا هەیڤ و روژ و دیاردێن سروشتی کریە، ملله‌تێن میتانی و خوری پەرستنا خوداوەند (تیشوب) کریە، ئەڤ خوداوەندە هەمبەر خوداوەند ئەنلیل بوویە و خوداوەندێ نەتەوەیێ  خوریان و میتانیان بوو،هەروەسان پەرستنا خوداوەند (شاوشکا) کریە کو هەمبەر خوداوەند عەشتارە.

 دیسان ملله‌تیێن هندو ئەوروپی دەما مشەختبووین عیراقێ چه‌ندین بیروباوەرێن هندو ئەوروپی تێکەلی بیروباوەرێن ئاینیێن عیراقێ کرینە وەك خوداوەند (میثرا، فارونا، ئەندرا).

    ئێك ژ ملله‌تیێن هندو ئەورپی کاشی بووینە و داخباری شارستانیا عیراقێ بووینە وەك کاشیان دەما دەستهەلاتا بابل وەرگرتی رێز ل خوداوەندێن بابل گرتیە و پەرستینە وەك خوداوەند مەردوخ و ئەنلیل و شەمش، لێ خوداوەندێ مەزن یێ کاشیان خوداوند (کاش) بوویە کو خوداوەندێ شەری و نەتەوەیی یێ کاشیان بوویه‌.

    مللەتێ میدی ل هزارائێکێ دەستهەلاتا وان ل چه‌ندین دەڤەرێن میزوپوتامیا و فارس بەلاڤبوو چه‌ندین خوداوەند پەرستینە وەك خوداوەندێن هندو ئەوروپی (میترا، ئاناهیتا)، هەروەسان میدیا پەرستنا خوداوەندێن میزوپوتامیا کرینە وەك عەشتار هەرێمەکا دەولەتا میدی دهاتە نیاسین ب مالا عەشتار.

     دیسان ملله‌تێ میدی بنیاتێ پەرستنا ئاینەکێ دی د مێژوویا ئیرانێ دا چەسپاند ئەوژی ئاینێ ماد (مزدی) بوو ئەوێ دهێتە نیاسین ب ئاینێ زەرەدەشتی ولسەر دەمێ دەولەتا هاخامەنشی ل نیڤا هزارا ئێکێ بەری زایینی لسەر دەمێ (داریوس٥۲۲ـ٤۸٦.ز) دبیتە ئاینێ فەرمی یێ دەولەتا هاخامەنشی.

هەڤژینیا پیروز( الزواج المقدس)

     پتریا مێژوونڤیسێن دیروکا میزوپوتامیا لسەر هندێ د رێکەفتینە کو یەکەمین پەرستن د دیروکا عیراقا کەڤن دا پەرستنا زێدەهێیە، بتایبەت خوداوەندا (دایك) کو هێمایێ زێدەهیێ یە،  دەما کو مروڤێ کەڤن زانی ب رێکا هەڤژینیێ مروڤ زێدە دبن ب جاڤەکێ پیروز تەماشەیی هەڤژینیێ کریە.

    ڤەکولەرێن مێژوویا سومەریان ددەنە دیارکرن کو ئێکەم هەڤژینیا پیروز هاتیە ئەنجام دان دناڤبەرا خوداوەند (دەموزی ـ عشتار) دا بوو، خوداوند دەموزی خوداوەندێ خوراکی و  هەمی بەرهەمێن چاندنێ بوو، خوداوەند عەشتار ( ئینانا) خوداوەنا حەزژێکرن و جانیێ و دەستهەلاتێ بوو، ئێك ژ گرنگترین رێورەسمێن ئاینی ل میزپوتامیا هەڤژینیا پیروز بوو دناڤبەرا خوداوەند( دەموزی ـ عشتار) دا.

     بریارا هەڤژینا ڤان هەردوو خوداوەندان ب بریارا جڤاتا بلند یا خوداوەندان بوویە کو بەردەوام دڤێت ئەڤ هەڤژینیە بهێتە نویکرن د رێورەسمێن تایبەت دا و خوداوەند (ئانو) بابێ خوداوندان بریار ددان و خوداوەند (ئەنلیل)  لسەر ئەردی بریارێن چڤاتێ جێبەجێدکرن، ئەڤ هەڤژینیە هەر ژ سەردەمێ سومەریان دەستپێکریە تا سەردەمێ بابلی و ئاشوریان، بەلێ ب بورینا دەمی گوهرین د یاسا و بنەمایێن وان دا هاتیە کرن، تایبەت لسەر دەمێ حەمورابی یاسایێن توند دژی ڤێ هەڤژینیێ دەرکرن.

     ئەڤ رێورەسمە دهێتە هژمارتن ئێکەم رێورەسمیێن پیتاندنا پیروز کو توڤێ رەگەزێ نێر دگەهیتە رەگەزێ مێ و د ئەنجام دا بەرهەمەکێ نوی و سالەکا ب خێر و بێر دەستپێدکەت.

     د ڤان رێورەسمان دا سرودەکا تایبەت دهێتە خاندن کو د هێتە نیاسین ب سرودا سرودان (نشید الأناشید). ئەڤە سرودە دهاتە خاندن ژ لایێ کاهنان ڤە بەلێ کەس د ڤێ سرودێ نە دگەهشت ب تنێ کاهن و دەستهەلاتدار تێدگەهشتن، هەروەسان د ڤی رێورەسمی دا (ئاڤا جه‌هی یان مەی) دهاتە بکارئینان، دیسان لەڤەن ژی ئێك ژ کەرەستێن دی بوو دهاتە بکارئینان بوو خەملاندنا جهێ رێورەسمێن هەڤژینیێ.

ب شێوەیەکێ گشتی هەڤژینیا پیروز ژجار ستونێن سەرەکی پێك دهات:

خاندنا سرودا سرودان.

بکارئینانا ئاڤا جه‌هی (مەی) .

بکارئینانا چەقێن لەڤەنی .

ئامادەبوونا کاهنا ئافرەت( نادیتوم)، و دەستهەلاتدارەکێ پایە بلند بۆ پێکئینانا هەڤژینیا جەسەدی.

      لدویف نڤیسینیێن بزماری و تابلو و ویێنەیان هوسا دیار دبیت کو د ڤێ هەڤژینێ دا نە ب تنێ هەڤژینیا روحی بوویە بەلکو ئەڤ هەڤژینیە هەڤژینیەکا جەسەدی بوویە، دوو کەس دهاتنە دەستنیشان کرن بۆ ڤی کاری.

    جهەکێ تایبەت دهاتە ئامادەکرن ب چەقێن لەڤەنی ژ بۆ ڤێ کریارا هەڤژینیێ زێدەباری ڤەخارنا مەی ب قەسابێن لەڤەنی و ل ڤی جهی جوتبوون دهاتە کرن دناڤبەرا وان کەسێن دهاتنە هەلبژارتن و بارا پتریا وان کەسێن دهاتنە هەلبژارتن کاهن و دەستهەلاتدارێن سیاسی بون، ئەو کاهنا دهاتە هەلبژارتن پتریا جاران ژ بنەمالا دەستهەلاتدار بوویە، لسەر دەمێ دەولەتێن باژێرێن سومەری حاکمێن باژێرا ب رولێ دەموزی رادبوون بۆ کردارا جوتبونێ. لسەر دەمێ دەولەتا ئەکەدی کجێن شاهان  ب ڤی رولی رادبوون، مەزنتری کاهنا ژن (نادیتوم) ب ئەرکێ بویکێ رادبوو دگەل رەگەزێ نێر جوت بوون دکر، ئەو زاروکێن ژ ڤێ هەڤژینیێ پەیدا دبوون  دبوونە کورێن خوداوەندان و پیروزیەکا مەزن هەبوو دناڤ خەلکی دا و مافێ دەستهەلاتا سیاسی و ئاینی هەبوو.

    هەلبژارتنا هەڤژینیا پیروز ب چه‌ندین رێکان بوون ژ وان د ڤیابا لسەر روبارێ( فورات)  کو پیروزترین روبارێ عیراقێ بوو و گوستیرکەکا مەزن هاتبوو دروستکرن ژ قامیش و لەڤەنی ئەو گوستیرك د روبارێ فرات دا بەردا ئەو گوستیرك بەر پێت کیش ئافرەتێ راوستیابا ئەو دهاتە هەلبژارتن بوو هەڤژینا پیروز، رێکا دووێ ئافرەتان خۆ ب رێز دکرن و رەگەزێ نێر بۆ خۆ ژنكه‌ك دەستنیشان دکر.

     ئەو سرودا دهاتە خاندن دڤی رێورەسمی دا ئاماژە ب زێدەبوونا بەرهەمی و خێروبێرێن کشتوکالی و بەلاڤبوونا خوشی و ئارامیێ دکر دناڤ وەلاتی دا.  سرودەکا هەڤژینیا پیروز ب ڤی شێوەی ئاماژێ ددەت:

 (( داکو شڤانێ مە دگەل مە بیت و زەڤیێن مە بەرهەمدار بکەت و چاندنەکا ب بەرهەم پەیدا بیت، و داکو ژمارا مە زێدە بکەت و روبار پرببن ژ ئاڤێ و دناڤ زەڤیان دا بەلاڤ ببیت و دەنگێ ماسیان د روباری دا بلند ببیت، و حەزژێکرن و خوشی دناڤ مەدا پەیدا بیت، دەخل و دان گەشە بکەن و بالندە دناڤ دا ب ئازادی ژ دایك بن، و قامیش گەشێ بکەت و بلند بیت و گیانەوەر زێدە ببن و خوداوند هنگڤینی و مەی بۆ مە زێدە بکەت و ئەردێ چاندنێ بۆ مە زێدە بکەت، دناڤ شاهنشینێ دا ئارامی و حەزژێکرن زێدە بیت.)) 

    هەر وەسان د پەرتووکا نشأة السومەریە، الشواق، ص۱٤۲، دیار دکەت دەما ئەڤ هەڤژینیە دهاتە کرن ئافرەتێ دگوتە زەلامێ خو پشتی تو بوویە هەڤژینێ من خوداوەند دێ هێزەکا مەزن دەتە تە و دێ تە پیروز کەت دناڤ خەلکی دا و خوداوەند ناهێلیت دەستێ دوژمن و نەیاریێن تە بگەهیتە دەسهەلات و کۆچکان .

مفا ژ ڤان ژێده‌ران هاتیه‌ وه‌رگرتن:

(۱)تەها باقر،سەرەتایەك بۆ مێژووی شارستانییە دێرینەکان، وڵاتی نێوان دوو ڕوبار، وەرگێران: عوسمان عەزیز عەلاف، ئەفراسیاب رەشید، بەرگی یەکەم (سلێمانی: ۲٠۲۲)، ل۱۷۸.

(۲) باقر،تەها، هەمان ژێدرە، ل ۷۸ـ۱۸۲.

(۳) طە باقر، وفؤاد سفر،المرشد الی موطن الاثار والحضارة، الرحلە الخامسة، (بغداد:۱۹٦٦)، ص ص ۲۳،۲٦.

(٤) محمد صالح زێباری، رێبه‌ر مایی، بیروباوەرێن ئاینی ل کوردستانێ هەر ژ چەرخێن بەری یێن کەڤن هەتا هاتنا ئیسلامێ، (دهوك:۲٠۲۱)، ل ٥٦ـ٥۷.

(٥) انظر: فاروق اسماعیل ،مراسلات العمارنە الدولیة وثائق مسماریة من القرن ۱٤ ق.م ، (دمشق:۲٠۱٠)، ص ۱۱ و ما بعدها.

(٦)عامر سلیمان،العراق في التاریخ القدیم ، الجزء الثاني، (الموصل: ۲٠۲۱)، ص ۱۱٠ـ ۱۱۲.

(۷)باقر، تەها،سەرتایەك بۆ مێژوو، ل ۱٦٥ـ۱٦۷.

(۸) Yenne HYPERLINK “https://ar.m.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%B3%D9%83%D9%86%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1″2010، صفحة 159, p. 1

(۹) باقر، تەها ، سەرەتایەك بۆ مێژوو، ل ۱۷۲ـ۱۷٤.

(۱٠) ئەحمەد ئەمین سەلیم،مێژووی کۆنی میسر و عیراق، وەرگێران: فەیسەل خەلیل، (هەولێر:۲٠۱٤)، ل٤۱۱.

(۱۱)عامر سلیمان واحمد مالك الفتیان، محاضرات في التاریخ القدیم، (بغداد:۱۹۷۸)، ص۲٠.

(۱۲) باقر، تەها،سەرەتایەك بۆ مێژوو، ل ۳٤٤.

(۱۳) سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۱۲ـ٤۱۹.

(۱٤) فاضل عبد الواحد علي، المعتقدات الدینیة، موسوعة الموصل الحضاریە، (الموصل:۱۹۹۱)، مج۱، ص ۳٠٥.

(۱٥) المصدر النفسە، ص ۳٠٥.

(۱٦) زێباری ،مایی، بیروباوەرێن ئاینی، ل ۷۸.

(۱۷) هەمان ژێدەر، ل۷۹.

(۱۸) سەلیم، احمد ، مێژووی کۆن، ٤۲۱. ؛ برهان دلو، حضارة مصر والعراق، (بیروت:۱۹۸۹)، ص ۳۸٠.

(۱۹) سامی سعید احمد، المعتقدات الدینیة في العراق القدیم، (بیروت:۲٠۱۳)، ص ۲۱ـ ۲٤. ؛ سەلیم احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۲٠ـ٤۲٤.

(۲٠)  سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۲٤ـ ٤۲۸.

(۲۱) هەمان ژێدەر، ٤۳٠ـ ٤۳٥.

(۲۲) احمد، سامي، المعتقدات الدینیة، ص۲۹.

(۲۳) المصدر نفسە، ص، ۳٠. ؛ سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۳۷.

(۲٤) احمد، سامي، المعتقدات الدینیة، ص۳٦.

(۲٥) سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۳۸ـ٤۳۹.

(۲٦) هەمان ژێدەر، ل ٤٤۱ـ٤٤۲.

(۲۷) احمد سلیم، المعتقدات الدینیة، ص۳۸ـ ۳۹.

(۲۸)  محمد صالح زێباری، رێبەر مایی، مێژوویا کورستانێ یا کەڤن کورتیەك ل مێژوویا سیاسی، (دهوك:۲٠۲۱)، ل ۱۲۲.

(۲۹) https://almadapaper.net//view.php?cat=HYPERLINK “https://almadapaper.net//view.php?cat=231690″231690

(۳٠) https://almadapaper.net//view.php?cat=HYPERLINK “https://almadapaper.net//view.php?cat=231690″231690

 (۳۱)        الملكية ونظرية الزواج المقدس في العراق القديم 2800 – 1595 ق.م == Kingship and The Theory of Sacred Marriage in Mesopotamia 2800 – 1595B.C

کەڤنترین شینوارێن عیراقێ کو ئاماژە ب بیروباوەرێن ئاینی داین ل باکورێ عیراقێ بوویە، بۆ نموونە ل باکورێ عیراقێ هندەك پێزانین دەربارەی لایەنێ ئاینی دیاربووینە، چونکی چەندین شینوار هاتینە دیتن بۆ هزارا هەشتێ بەری زاینی تاکو هزارا سیێ بەری زاینی دزڤرن، وەك شکەفت و گوندیدێن چاندنێ مینا گوندێ (چەرمو و نەمریك و زاوێ چەمی.) چەندین شینوار ل ڤان جهان هاتینە دیتن گرێدای بیروباورێن ئاینی وەك خوداوه‌ندا دایك و گورستانان کو دڤان گورستانان دا مری ب شێوه‌یێ زارۆك دناڤ زکێ دەیکا خۆدا دهاتنە ڤەشارتن وەك گوندێ نەمریك و چەرمو.
هەروەسان ل (تل صوان) (عبید) چەندین شینوار هاتینە دیتن دزڤرن بو چەرخێ بەریێ نوی و چەندین پەیکەرێن خوداوەندا دایك لێ هاتینە دیتن و هاتینە چێکرن ب تەقنێ، هەوەسان ل (تل حەسونە) چەندین گورستان هاتینه‌ دیتن، دڤان گورستانان دا زارۆك هاتینە ڤەشارتن ب شێوه‌یێ هێکێ د زکێ دایکێ دا.

جوگرافیا عیراقێ کارتێکرن هەبوویە کو مللەتێن عیراقێ پتر گرنگیێ ب ژیانا دونیایێ بدەن هەر چەندە وان باوەری ب ژیانا پشتی مرنێ ژی هەبوو، لێ ژینگەها وان یا سەخت ئەو نەچارکرن پتر گرێدای ژیانا دونیایێ ببن.
ژینگەها جوگرافیا عیراقێ کارتێکرنەکا بەرچاڤ هەبوویە لسەر پەیدابوونا بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقا کەڤن، چونکی جوگرافیا عیراقێ ژ دەڤەرەکێ بو دەڤەرەکا دی یا جودایه‌. بتایبەت ل باشوری هەبوونا لافاوان و بلندیا پلا گەرمێ وەکریە کو بەرڤ داهێنانا چاندنێ بچن و بەرگریا ژینگەها سەخت بکەن لەوما عیراقیێن کەڤن ترس ژ نەمانا بەرهەمی هەبوو لەوما ژی پەرستنا زێدەهی و دیاردێن سروشتی کریە. ئێکەم مللەت ژی سومەری بوون یێن کو ل باشورێ عیراقێ گوندێن کشتوکالی و نیشتەجێبونێ دروستکرین و هەر ل دەستپێکێ روی ب روی دیاردێن سروشتیێن سەخت بووینە بۆ پاراستنا بەرهەمێ خۆ یێ ئابوری و خۆ رزگارکرنێ ژ مرنێ. لەوما ژی هزر د هەبوونا هندەك رێکاندا کریە بۆ زالبوونێ لسەر سروشتێ سەخت و دژوار و ژ وان رێکا پەرستنا دیاردێن سروشتی.
هەژی گوتنێیە جوگرافیا عیراقێ کارتێکرن هەبوویە کو مللەتێن عیراقێ پتر گرنگیێ ب ژیانا دونیایێ بدەن هەر چەندە وان باوەری ب ژیانا پشتی مرنێ ژی هەبوو، لێ ژینگەها وان یا سەخت ئەو نەچارکرن پتر گرێدای ژیانا دونیایێ ببن بەروڤاژی مسرا کەڤن کو سروشتێ وێ سروشتەکێ رێکخستی و ئارام بوو لەوما پتر گرنگی دایە ژیانا پشتی مرنێ.
بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقا کەڤن ل وی دەمی ب شێوەیەکێ روون و ئاشکرا دیارد بیت دەما بەرەڤ قوناغا چاندن و ئاکنجی بوونێ ڤە جووین بتایبەت د چەرخێ بەرینێ نوی دا ژبەر زێدەبوونا مروڤان و پێشکەفتنا چاندنێ، وان هزر د هەبوونا گەردونی و کارتێکرنا دیاردێن سروشتیدا وەك (هەیڤ، ئەسمان، روژ، باران و با) کریە، لەوما خوداوەند دروستکرن و سیفەت و سالوخەتێن مروڤی و گیانەوەران ب ڤان خوداوەندان داینە، لەوما ژی هێزێن سروشتی و کارێن کشتوکالی ژ هوکارێن کاریگەر بوون بۆ پەیدابوونا بیروباوەرێن ئاینی ل روژهەلاتا کەڤن بتایبەت ل میزوپوتامیا.
عیراقییێن کەڤن دەسپێکێ پەرستنا خوداوەندا دایك کریە، چونکی هێمایێ زێدەبوونا بەرهەم و مروڤایە، هەروەسان پەرستنا سەرێ (گای) کریە چونكی چه‌ندین ویێنە و نەخش هاتینە دیتن لسەر شێوه‌یێ ژنان و سەرێن گای، هەروەسان چه‌ندین کەلو پەل د گوڕێن مریان دا هاتینە دیتن وەك کەل وپەلێن جوانکاریێ. ئەڤە وێ چەندێ دیار دکەت کو عیراقیێن کەڤن باوەری ب ژیانا پشتی مرنێ هەبوویە.
هەرەسان لسەر دەمێ چه‌رخێن بەریێن کەڤن ل عیراقێ ویێنێ ئاژەلان نەخشاندن لسەر شکەفت و کەل و پەلێن فخاری ل دویڤ باوەریا وان ئەڤ ئاژەلە هاریکاریا وان دکەن بوو کارێن وان یێن نێچیرێ.
دەما سومەریا نڤێسینا بزماری داهیێنای قوناغا بیروباوەرێن ئاینی پێشکەفتنەکا دیار ب خوڤە دیت و چەندین تێکستێن بزماری و پەرستگەهیێن خوداوەندنان ل باشوورێ عیراقێ هاتنە دیتن كو بۆ دەستپێکا داهیێنانا نڤێسینا بزماری دزڤرن.
هەروەسان ئێکەم ملله‌تێ كو مێژوویا عیراقێ ژ وان دەستپێدکەت سومەرینە و نڤیسینا بزماری ژ لایێ سومەریانڤه‌ هاتیە داهێنان و چه‌ندین تێکستێن بزماری بەلگەنە لسەر بیروباوەرێن ئاینی لدەڤ سومەریان وەك چیروکا (توفانێ). ئەڤ چیروکە لسەر سیمایەکێ ئاینی ژ لایێ سومەریان ڤە هاتیە نڤێسین.

سالوخەتیێن بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقا کەڤن:

ل هزارا سیێ بەری زاینی ژیانا مروڤان بەرەڤ قوناغەکا دی یا مێژووی چوو ئەو ژی پەیدابوونا قوناغا نڤێسین و ئاکنجیبوونێ و سیستەمێ سیاسی، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەر کو بیروباوەرێن ئاینی پێشکەفتنەکا دیار ب خوڤە بگرن، ملله‌تێن روژهەلاتا کەڤن ب گشتی پەرستنا گەلەگ خوداوەندان دکر و سیمایێن پیروز داینە خوداوەندێن خۆ، چونكی ل دویڤ هزرا وان ئەڤ خوداوەندە کارتێکرنەکا مەزن ل ژیانا وان دکەن و ئەڤ خوداوەندە گەردونی ب رێڤە دبەن، عیراقیێن کەڤن هوسا هزر دکر هندەك هێزێن بەرزە دناڤ سروشتی دا هەنە و کارتێکرنێ ل ژیانا وان دکەن، لەوما هوسا هزر دکر بۆ هەر دیاردەکا سروشتی خوداوەندەکی دانن. یەکەم دیارده‌یا سروشتی كو عیراقیێن کەڤن خوداوەند بۆ دانای ئاسمان و هروبا و بریسی و ئەرد بووینە  زێدەباری هەیڤ و هەتاڤ و ستێران.

ملله‌تێن روژهەلاتا کەڤن ب گشتی پەرستنا گەلەگ خوداوەندان دکر و سیمایێن پیروز دانە خوداوەندێن خۆ، چونكی ل دویڤ هزرا وان ئەڤ خوداوەندە کارتێکرنەکا مەزن ل ژیانا وان دکەن و ئەڤ خوداوەندە گەردونی ب رێڤە دبەن.

ژ گرنگترین سالوخەتێن بیروباوەرێن ئاینی ل میزوپوتامیا:

۱ـ بنەمایێ چالاکی و هێزێ (الحیویە)

عیراقیێن کەڤن هوسا هزردکر هەر دیاردەیەکا سروشتی هێزەکا ڤەشارتی دناڤ دا هەیە ئەو هێزا ڤەشارتی خوداوەندن لەوما بوو هەر دیاردەیەکا سروشتی خوداوەندەك دانا، بتایبەت وەك (ئاڤ و هروبا و هەیڤ و ئاسمان و ئەرد و رۆژ وهتد..) .
ژ گرنگترین خوداوەندان (ئانو)خوداوەندێ ئەسمانی، (ئەنلیل) خوداوەندێ هەوای، (ئەنکی) خوداوەندێ ئەردی، (ننار) كو ئەکەدیان دگوتنێ سین خوداوەندێ هەیڤێ بوو، (ئینانا) بابلیان دگوتنێ عەشتار كو خوداوەندێ جوانی و شەر و دەستهەلاتێ بوو.

۲ـ بنەمایێ گەلەك خوداوەندان(الشرك)

مللەتێن میزوپوتامیا پەرستنا گەلەگ خوداوەندا دکر، ئانکو د دویر بوون ژ پەرستنا تاکە خوداوەند(توحید) ،چونكی هزرکرنا وان د دیارده‌یێن سروشتی دا ببوو ئەگەر بۆ هەر دیاردەیەکا سروشتی خوداوەندەکی دانن، هەر باژێرەکی و هەر ملله‌تەکی خوداوەندێن خۆ یێن تایبەت هەبوون، بەلێ ئاستێ خودوەندان ژئێك جودا بوویە. هندەك خوداوەند گرنگتر و پیروز تر بوون ژ ییێن دی، بۆ نمونە خوداوەند (انو) ل دەف سومەریان ئاستەکێ بلند هەبوو، دیسان خوداوەند ئانو خوداوەندێ ئەسمانی بوو سەروکاتیا چڤاتا خوداوندان دکر، خوداوەند( مردوخ) ل دەڤ بابلیان و خوداوەند (ئاشور) ل دەڤ ئاشوریان ئاستەکێ بلند و پیروز هەبوو.

۳ـ بنەمایێ وەکهەڤی و وەكی ئێك( التشبیە)
بیروباوەریێن روژهەلاتا کەڤن وەك عیراق و عیلام هوسا هزر دکر کو خوداوەند وەکی مروڤانە لەوما پەیکەرێن خوداوەندان ل سەر شێواز و سیمایێ مروڤان دروستکرن، و لدیڤ هزرا وان خوداوەند وەك مروڤان خوارنێ دخون و ب رێڤە دجن و شەران دکەن و هەڤژینیێ پێك د ئینن و فەرمانان ددەن ئانکو هەمی سالوخەتێن مروڤان ل دەف خوداوەندان هەنە بتنێ سالوخەتەکێ جیاواز دگەل مروڤان هەیە ئەو ژی خوداوەند نامرن بەلێ مروڤ دمرن، شاهێن عیراقێ ناسناڤێن خوداوەندان بکاردئینان و دهاتنە هژمارتن نینەرێن خوداوەندان.

٤ـ بنەمایێ بەردەوام بوونا خوداوەندان د مێژوویێ دا(الاستمراریة التاریخیة)

سالوخەتێ بەردەوامبوونا مێژوویێ هوسا دیاردکەت هەر ژ دەستپێکا پەیدابوونا بیروباوەرێن ئاینی ل عیراقێ پیروزیێن وان یێن ئاینی هاتینە پاراستن بێی کو گوهرینێن مەزن د ڤان پیروزیا دا بهێنە کرن،ئاکنجیێن دۆلا دوو ئاڤان ب درێژیا مێژوویێ بیروباوەرێن خۆ يێن ئاینی پاراستینە، سەرەرای هندێ عیراق تووشی چه‌ندین داگیرکاریا بوویە ژ لایێ هێزێن بیانی ڤە، بەلێ بیروباوەرێن وان هاتینە پاراستن و رێز ل خوداوەندێن وان هاتیە گرتن هەر ژ هزارا سیێ تا هزارا ئێکێ بەری زاینی.
بۆ نموونە خوداوەندیێن سومەریان دهاتنە پەرستن ب درێژیا دیروکا عیراقێ، دەما دەولەتا ئەکەدی هاتیە دامەزراندن ب هەمان بیروباوەرێن سومەریان رێورەسمێن ئاینی ب رێڤە دبرن، ب تنێ گرنگیا خوداوەندان د هندەك دەمان دا دهاتە گوهرین ئەو ژی لدویڤ هێزا سیاسی دما.

گرنگترین خوداوه‌ندێن عیراقا کەڤن:

۱ـ خوداوەند ( ئانۆ)

ئانو دهاتە هژمارتن خوداوەندێ ئەسمانی و نوینەراتیا ئەسمانی دکر و دەستهەلاتا گەردونی د دەستێ وی دا بوو، ژ لایێ گرنگیێ ب پلا ئێکێ دهات و دهاتە هژمارتن بابێ هەمی خوداوەندان و سەروکێ چڤاتا هەمی خوداوەندان. پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ (وەرکا) بوو، دهاتە نیاسین ب پەرستگەها (ئای) ئانکو مالا ئاسمانی، لسەر دەمێ ئاشوریان پەرستگەهەکا تایبەت ل باژێرێ ئاشور بوو و بۆ پەرستنا ئانۆی ئاڤاکر بوو، هێمایێ وێ ستێرەکا هەشت تیشکی بوو ب رامانا هندێ دهێت کوو یێ زالە لسەرهەمی گەردونی.
هەر وەسان هێمایێن شاهاتیێ وەك تاج و سەولەجان و گوپال ل دەف ئانوی بوون. ڤی خوداوه‌ندی بریارا شاهاتیێ ددا شاهان و خوداوەند (ئەنلیل) ل ئەردی بریارێن وی جێبەجێدکرن، د ئەفسانا گلگامێش دا باس ل رولێ ئانۆی هاتیە کرن و دیار دکەت ژبەر زێدەبونا خرابیێ دناڤ خەلکی دا خوداوەند عشتار( ئەنانا) داخاز ژ ئانۆی کر ترسێ دناڤ خەلکی دا بەلاڤ بکەت داکو خرابی نەمینت لسەر ئەردی.

۲ـ خوداوەند ئەنلیل

ئەنلیل خوداوەندێ کەش و هەوای بوو ئەوێ ئەرد و ئەسمان ژ ئێك جوداکرین، ژ لایێ گرنگیێ ڤە ب پلا دووێ دهات، دهاتە نیاسین خوداوەندێ دەستهەلاتێ، چونكی نوینەرێ ئانۆی بوو لسەر ئەردی و شاهاتی ددا شاهان، هەر ژبەر ڤێ چەندێ هەر شاهەکێ دەستهەلات وەرگرتبا دڤیابا سەردانا پەرستگەها ئەنلیل کربا ل باژێرێ نەفەر، چونكی پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ نەفەر( نیپور) بوو، هێمایێ وی تاجەکا شاخدار بوو، بەلێ پشتی ئەنلیل هەمی دەستهەلات ژ ئانۆی وەرگرتین هەڤرکی دروست بوو دناڤبەرا وی و ئانۆی دا، بۆ نمونە لسەر دەمێ حاکمێ باژێرێ لەکەش، (ئەنتنیما) د تێکستێن وی دا هاتیە کو ئەنلیل بابێ هەمی خوداوەندانە. ئەڤە بەلگەیە کو ئەنلیل هەمی دەستهەلات ژ ئانۆی وەرگرتینە، دیسان ئەنلیل ماف هەبوو پاشایان و دەستهەلاتداران سزا بدەت.
  ژبلی پیروزیا ئەنلیل  دمێژوویا عیراقێ دا چه‌ندین تێکستێن بزماری وەسفا وی ب نەباشی دکەن چونكی بریارا جێبەجێکرنا رودانا توڤانێ ژ لایێ ئەنلیل هاتبوو دان ژبۆ براندنا مروڤان  ژبەر زێدەبوونا خرابیێ لسەر ئەردی، هەر چەندە خوداوەند عەشتار هەولدا رێگریێ ل بریارا وی بکەت چونكی د چیروکا توڤانێ دا لسەر زارێ خوداوەند عەشتارهاتیە ((هەوارا خو بگەهینن هەمی خوداوەندان و قوربانیان بو بدەن بەلێ هەوارێن خۆ نەگەهینن ئەنلیل چونكی ئەوی بێ هزرکرن بریار دا خوشتڤیێن من لسەر ئەردی ژ ناڤ ببەت)).
 هەوەسان ژبەر خرابیا ڤی خوداوەندی خەلکێ بابل هەر ئاریشەکا ب سەرێ وان هاتبا ئەنلیل گونەهبار دکر بۆ نمونە دەما عیلامیان باژێرێ (ئور) کاڤلکری ب بوچوونا وان چونكی ئەو لدویڤ بریارا ئەنلیل دچوون لەوما ئەڤە ب سەرێ باژێری هات.
 دیسان د چیرۆکێن عیراقا کەڤن دا هاتیە کو ئەنلیل تاوانبارە ب تاوانا زنایێ دگەل خوداوەند (سین) لەوما هەمی خوداوەندان بریار دا دەستگیر بکەن و بریار دا د تاریکیێ دا بژیت.

۳ـ خوداوەند ئەنکی (ئەیا)

ئەنکی خوداوەندێ ئەردی و ئاڤا ژێرئەردی و زێدەبونا بەرهەمی بوو، دیسان خوداوەندێ هەمی کارێن ژێری وپێشەزای و کشتوکالی بوو. ئەم دشیێن دیاربکەین هەمی کاروبارێن ئابوری د دەستێ ئەنکی دا بوون، د بیروباوەرێن ملله‌تێن کەڤن دا بتایبەت سومەریان ئەڤ خوداوەندە ب خوداوەندێ خێرخاز و دوستێ مروڤان بوو و دەستهەلات پێ هاتیە دان  ژلایێ ئانۆی و ئەنلیلی، پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ (ئەریدو) بوو، ناڤێ ڤی خوداوەندی دهاتە بکارئینان بۆ کارێن سحرێ، چونكی ئاڤەکا پیروز ل پەرستگەها وی هەبوو دگوتنێ ئاڤا (ئەبسۆ) لەوما کاهنان ئەو ئاڤە بکاردئینا بۆ کارێن جادوگەری و سحرێ.
ژ گرنگترین کارێن وی سەرپەرشتێ کارێن کشتوکالی و روبار و بەرهەمێن چاندنێ بوو، کارێن ئاڤدێریێ رێك دئێخستن و بەرهەمێ کشتوکالی ژ مەترسیا سروشتی دپاراست، ئاڤا روبارێ دیجلە و فورات پاقژ دکەت و پر دکەت ژ ماسی و لەڤەنی، سەرپەرشیتیا کارێن بیناسازی و ئاڤاکرنێ دکر، سومەریان پیروزیەکا مەزن دایە ڤی خوداوەندی چونكی بەرەکەتێ د ئێخیتە دهەمی بەرهەمێن چاندنێ و تەرش و کەوالی دا و ل هەمی هەرێمان دگەریێت دا کێماسیێن ئەردی چارەسەر بکەت.

پیروزیا ڤی خوداوەندی لسەرانسەری میزوپوتامیا و عیلامێ بەلاڤ بوویە، ئاشوریان گرنگیەکا مەزن ب ئەنکی دایە بۆ نموونە شاهێ ئاشوری (سەنحاریب) د تێکستەکێ بزماری دا دیار دکەت دەما هێرشەك بریە سەر وەلاتێ عیلامێ گەهشتە کەنارێن ئاڤێ ل کەنداڤی و نەشیا دەرباز بیت تاکو بەلەمەك و ماسیەکا زێری کریە قوربانی بۆ ئەنکی، لەوما ئەنکی هاریکاریا وی کر دا ژ ئاڤێ دەرباز بیت.

٤ـ خوداوەند سین (نانا)

ب خوداوەندێ هەیڤێ دهاتە نیاسین و پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ (ئور) بوو، پەرستگەهەکا مەزن هەبوو ل باژێرێ (حەران) ملله‌تێن کەڤن وەك ئەداکرنا مەراسیمێن ئاینی سەرەدان بۆ دکر، نە بتنێ ل میزوپوتامیا یێ بەلاڤ بوو بەلکو ل وەلاتێ عیلام و هەمی ملله‌تیێن نیمچە گزیرتا عەرەبی و ملله‌تیێن فینقی. دەستپێکا دەرکەفتنا وی بۆ سومەریان دزڤریت. بابلیان ژی گرنگیەکا مەزن پێ دایە بتایبەت د کارێن ستێرناسیێ دا، ئەڤ خوداوەندە دگەل خوداوەندێ هەتاڤێ (شمش) بەشداری کارێن دادوەریێ دبوو و زێدەباری كو دهاتە بکارئینان بۆ کارێن سحرێ، چونكی ڤی خوداوەندی پەیوەندی دگەل هەمی ستێر وشەیتان و ئەجنان هەبوو، سینی دەما روناهی ددا ئەردی شەیتان و هێزێن خراب ژناڤدبرن.

٥ـ خوداوەندێ روژێ (شمش)

لدویڤ بیروباوەرێن بابلیان شمش کورێ خوداوەند (سین)ە، ب خوداوەندێ روژێ دهاتە نیاسین، ئەو روژا روناهیێ و ژیانێ ددەتە ئەردی و دهاتە نیاسین ب خوداوەندێ یاسا و دادپەروەریێ، لدەف سومەریان ب (ئوتو) دهاتە نیاسین.
هێمایێ شمش بازنەیەك بوو د نیڤەکا وێ بازنێ دا روژ دهاتە نەخشاندن و تیشکێن روژێ ژ ڤێ بازنێ دەردکەتن، لسەر دەمێ حەمورابی ب شێوێ مروڤی هاتیە نەخشاندن، دیسان ل سەردەمێ شاهنشینا عەرەبی ل باژێرێ (حضر) ل نێزیك باژێرێ میسل ل دوماهیا هزارا ئێکێ بەری زاینی مەزنترین پەرستگە بۆ ڤی خوداوەندی هاتبوو ئاڤاکرن و ئەڤ باژێرە دهاتە نیاسین ب باژێرێ روژێ لەوما هەمی ملله‌تێن عەرەبی ل روژهەلاتا کەڤن سەرەدانا ڤێ پەرستگەهێ دکر وەك ئەداکرنا ئەرکەکێ ئاینی، ئەڤ خوداوەنده‌ یێ بەرنیاس بوو دناڤ ملله‌تیێن گزیرتا عەرەبیدا.

٦ـ خوداوەند (نابو)

 خوداوەندێ زانست و زانینێ  و پێنوس و نڤێسینێ بوو، هێمایێ وی پێنوسێ نڤێسینێ بوو، پتریا ژێدەران دیار دکەن پشتی سومەریان نڤێسین داهێنای ئەڤ خوداوەندە سەرپەرشتێ نڤێسینێ بوو و دیار دکەن ناڤێ (نابو) ژ ناڤێ (نەبۆ) هاتیە کو کاهنەکێ پلە بەرز یێ پەرستگەهێ بوویە، چونكی یەکەم کەسێن نڤێسین داهێنایی کاهنێن پەرستگەهێ بووینە، هەر ژ بەر ڤێ جەندێ ناڤێ خوداوەندێ نڤێسینێ ژ ناڤێ ڤی کاهنی هاتیە.
 دیسان ڤی خوداوەندی ل بابل رێزەکا مەزن هەبوو، چونكی کورێ مەردوخی بوو، بنەمالا کلدی ناسناڤێ ڤی خوداوەندی بکارئینایە وەك ( نەبوبلاسەرـ نەبوخەزنەصر).

۷ـ خوداوەند عەشتار (ئینانا)

 ب خوداوەندێ جانی و حەزژێکرنێ و شەری دهاتە نیاسین  ژ هەمی خوداوەندێن دی بەربەلاڤ تر بوو ل سەرانسەری روژهەلاتا کەڤن و یونانی و رومانیان ژی پەرستنا وی کریە ب تنێ گوهرین دناڤێ وێ دا کریە، سومەریان دگوتنێ ئینانا ب رامانا (خانما ئەسمانی)، ئەکەدی و ئاشوریان ب عەشتارناڤکریە، و پەرستگەها وێ یا سەرەکی ل باژێرێ (ئورك) بوو، ئەڤ خوداوەندە بەلاڤ بوویە دناڤ ملله‌تێن نیمچە گزیرتا عەرەبیدا بتایبەت شاهنشینێن عەرەبان ل بەری ئیسلامێ.
 ژ گرنگترین ئەرکێن ڤی خوداوەندی پێکئینانا هەڤژینا پیروز بوو دگەل خوداوەندێ پیتاندنا  روەکی و بەرهەمی دەموزی( تەموز)، ئێك ژ مەراسیمێن ئاینی ل میزوپوتامیا هەڤژینا پیروز بوو ژ پێخه‌مەت بەرهەمەکێ نوی و ب پیتبوونا روەکی و بەرهەمی، بەلێ سەر دەمێ حەمورابی ئەڤ هەڤژینیە سنوردار کر چه‌ندین یاسا دژی ڤێ هەڤژینیێ دەرئێخستن.

ژ گرنگترین خوداوەندێن نەتەوەی ل میزوپوتامیا
۱ـ خوداوەند مەردوخ

 لدەستپێکی خوداوەندەکێ سادە بوو، ل بابل دهاتە پەرستن بەلێ لسەر دەمێ حەمورابی كرە خوداوەندێ سەرەکی یێ بابل، پەرستگەها وی دهاتە نیاسین ب (ئیساکالا). مەردوخی چه‌ندین هێما هەبوون و وەك شێوه‌یێ ئاژەلی دهاتە نەخشاندن ، کەڤنترین وەسفا ڤی خوداوەندی دزڤریت بۆ یاسایێن حەمورابی کو د پێشەکیا یاسایا خودا ئاماژە دایە مەزنی و پیروزیا مەردووخی، پیروزیا ڤی خوداوەندی بەردەوام بوو تاکو دوماهیا سەردەمێ کلدیان ل بابل.

۲ـ خوداوەند ئاشور

خوداوەندێ شەری ونەتەوەیی بوو لدەف ئاشوریان و ناڤێ ڤی خوداوندی هاتیە دانان لسەر ناڤێ دەولەتا ئاشوری و دیسان پایتەخت ژی ب ناڤێ خوداوەندی ب ناڤکریە، کەڤنترین تێکست كو ئاماژە ب خوداوەند ئاشور دابیت تێکستیێن باژێرێ (ئەبیلا) نه‌ کو دزڤرن بۆ سالا (۲٥٠٠پ.ز). بەلێ لدەستپێکێ وەك خوداوەند مەردوخ خوداوەندەکێ سادە بوو و دەمێ ئاشوریان ئیمبراتوریەت دامەزراندی پێگەهێ ئاشور بلند کر و چه‌ندین پەرستگە ل هەرێمێن جودا جودا بۆ ئاڤاکرن، پەیکەرێ وی لسەر شێوه‌یێ مروڤی بوو. دوو چەنگ هەبوون مینا بالندان و تیرکڤانەك د دەستی دابوو، چونكی شاهێن ئاشوری ب ناڤێ ڤی خوداوەندی هەمی کارێن لەشکەری ب رێڤەدبرن.

هەژی گوتنێیە هندەك ملله‌تێن دی ل میزوپوتامیا هەبوینە دهێنە نیاسین ب ملله‌تێن کوردستانا کەڤن. کارتێکرنا بیروباوەریێن عیراقێ لسەر وان هەبوویە ب تنێ گوهرین د ناڤ و گرنگیا خوداوەندان دا کریە، بۆ نموونە ملله‌تێن گوتی و سوباری و خوری پەرستنا هەیڤ و روژ و دیاردێن سروشتی کریە.
هەژی گوتنێیە هندەك ملله‌تێن دی ل میزوپوتامیا هەبوینە دهێنە نیاسین ب ملله‌تێن کوردستانا کەڤن. ئەڤ ملله‌تە تا رادەیەکی د سەربەخو و نیمچە سەربەخۆ بووینە. د درێژیا مێژوویا عیراقێدا. و کارتێکرنا بیروباوەریێن عیراقێ لسەر وان هەبوویە ب تنێ گوهرین د ناڤ و گرنگیا خوداوەندان دا کریە، بۆ نموونە ملله‌تێن گوتی و سوباری و خوری پەرستنا هەیڤ و روژ و دیاردێن سروشتی کریە، ملله‌تێن میتانی و خوری پەرستنا خوداوەند (تیشوب) کریە، ئەڤ خوداوەندە هەمبەر خوداوەند ئەنلیل بوویە و خوداوەندێ نەتەوەیێ خوریان و میتانیان بوو،هەروەسان پەرستنا خوداوەند (شاوشکا) کریە کو هەمبەر خوداوەند عەشتارە.
دیسان ملله‌تیێن هندو ئەوروپی دەما مشەختبووین عیراقێ چه‌ندین بیروباوەرێن هندو ئەوروپی تێکەلی بیروباوەرێن ئاینیێن عیراقێ کرینە وەك خوداوەند (میثرا، فارونا، ئەندرا).
ئێك ژ ملله‌تیێن هندو ئەورپی کاشی بووینە و داخباری شارستانیا عیراقێ بووینە وەك کاشیان دەما دەستهەلاتا بابل وەرگرتی رێز ل خوداوەندێن بابل گرتیە و پەرستینە وەك خوداوەند مەردوخ و ئەنلیل و شەمش، لێ خوداوەندێ مەزن یێ کاشیان خوداوند (کاش) بوویە کو خوداوەندێ شەری و نەتەوەیی یێ کاشیان بوویه‌.
مللەتێ میدی ل هزارائێکێ دەستهەلاتا وان ل چه‌ندین دەڤەرێن میزوپوتامیا و فارس بەلاڤبوو چه‌ندین خوداوەند پەرستینە وەك خوداوەندێن هندو ئەوروپی (میترا، ئاناهیتا)، هەروەسان میدیا پەرستنا خوداوەندێن میزوپوتامیا کرینە وەك عەشتار هەرێمەکا دەولەتا میدی دهاتە نیاسین ب مالا عەشتار.
دیسان ملله‌تێ میدی بنیاتێ پەرستنا ئاینەکێ دی د مێژوویا ئیرانێ دا چەسپاند ئەوژی ئاینێ ماد (مزدی) بوو ئەوێ دهێتە نیاسین ب ئاینێ زەرەدەشتی ولسەر دەمێ دەولەتا هاخامەنشی ل نیڤا هزارا ئێکێ بەری زایینی لسەر دەمێ (داریوس٥۲۲ـ٤۸٦.ز) دبیتە ئاینێ فەرمی یێ دەولەتا هاخامەنشی.

هەڤژینیا پیروز( الزواج المقدس)

 پتریا مێژوونڤیسێن دیروکا میزوپوتامیا لسەر هندێ د رێکەفتینە کو یەکەمین پەرستن د دیروکا عیراقا کەڤن دا پەرستنا زێدەهێیە، بتایبەت خوداوەندا (دایك) کو هێمایێ زێدەهیێ یە،  دەما کو مروڤێ کەڤن زانی ب رێکا هەڤژینیێ مروڤ زێدە دبن ب جاڤەکێ پیروز تەماشەیی هەڤژینیێ کریە.
ڤەکولەرێن مێژوویا سومەریان ددەنە دیارکرن کو ئێکەم هەڤژینیا پیروز هاتیە ئەنجام دان دناڤبەرا خوداوەند (دەموزی ـ عشتار) دا بوو، خوداوند دەموزی خوداوەندێ خوراکی و  هەمی بەرهەمێن چاندنێ بوو، خوداوەند عەشتار ( ئینانا) خوداوەنا حەزژێکرن و جانیێ و دەستهەلاتێ بوو، ئێك ژ گرنگترین رێورەسمێن ئاینی ل میزپوتامیا هەڤژینیا پیروز بوو دناڤبەرا خوداوەند( دەموزی ـ عشتار) دا.
 بریارا هەڤژینا ڤان هەردوو خوداوەندان ب بریارا جڤاتا بلند یا خوداوەندان بوویە کو بەردەوام دڤێت ئەڤ هەڤژینیە بهێتە نویکرن د رێورەسمێن تایبەت دا و خوداوەند (ئانو) بابێ خوداوندان بریار ددان و خوداوەند (ئەنلیل)  لسەر ئەردی بریارێن چڤاتێ جێبەجێدکرن، ئەڤ هەڤژینیە هەر ژ سەردەمێ سومەریان دەستپێکریە تا سەردەمێ بابلی و ئاشوریان، بەلێ ب بورینا دەمی گوهرین د یاسا و بنەمایێن وان دا هاتیە کرن، تایبەت لسەر دەمێ حەمورابی یاسایێن توند دژی ڤێ هەڤژینیێ دەرکرن.
 ئەڤ رێورەسمە دهێتە هژمارتن ئێکەم رێورەسمیێن پیتاندنا پیروز کو توڤێ رەگەزێ نێر دگەهیتە رەگەزێ مێ و د ئەنجام دا بەرهەمەکێ نوی و سالەکا ب خێر و بێر دەستپێدکەت.
 د ڤان رێورەسمان دا سرودەکا تایبەت دهێتە خاندن کو د هێتە نیاسین ب سرودا سرودان (نشید الأناشید). ئەڤە سرودە دهاتە خاندن ژ لایێ کاهنان ڤە بەلێ کەس د ڤێ سرودێ نە دگەهشت ب تنێ کاهن و دەستهەلاتدار تێدگەهشتن، هەروەسان د ڤی رێورەسمی دا (ئاڤا جه‌هی یان مەی) دهاتە بکارئینان، دیسان لەڤەن ژی ئێك ژ کەرەستێن دی بوو دهاتە بکارئینان بوو خەملاندنا جهێ رێورەسمێن هەڤژینیێ.

ب شێوەیەکێ گشتی هەڤژینیا پیروز ژجار ستونێن سەرەکی پێك دهات:
خاندنا سرودا سرودان.
بکارئینانا ئاڤا جه‌هی (مەی) .
بکارئینانا چەقێن لەڤەنی .
ئامادەبوونا کاهنا ئافرەت( نادیتوم)، و دەستهەلاتدارەکێ پایە بلند بۆ پێکئینانا هەڤژینیا جەسەدی.

  لدویف نڤیسینیێن بزماری و تابلو و ویێنەیان هوسا دیار دبیت کو د ڤێ هەڤژینێ دا نە ب تنێ هەڤژینیا روحی بوویە بەلکو ئەڤ هەڤژینیە هەڤژینیەکا جەسەدی بوویە، دوو کەس دهاتنە دەستنیشان کرن بۆ ڤی کاری.
جهەکێ تایبەت دهاتە ئامادەکرن ب چەقێن لەڤەنی ژ بۆ ڤێ کریارا هەڤژینیێ زێدەباری ڤەخارنا مەی ب قەسابێن لەڤەنی و ل ڤی جهی جوتبوون دهاتە کرن دناڤبەرا وان کەسێن دهاتنە هەلبژارتن و بارا پتریا وان کەسێن دهاتنە هەلبژارتن کاهن و دەستهەلاتدارێن سیاسی بون، ئەو کاهنا دهاتە هەلبژارتن پتریا جاران ژ بنەمالا دەستهەلاتدار بوویە، لسەر دەمێ دەولەتێن باژێرێن سومەری حاکمێن باژێرا ب رولێ دەموزی رادبوون بۆ کردارا جوتبونێ. لسەر دەمێ دەولەتا ئەکەدی کجێن شاهان  ب ڤی رولی رادبوون، مەزنتری کاهنا ژن (نادیتوم) ب ئەرکێ بویکێ رادبوو دگەل رەگەزێ نێر جوت بوون دکر، ئەو زاروکێن ژ ڤێ هەڤژینیێ پەیدا دبوون  دبوونە کورێن خوداوەندان و پیروزیەکا مەزن هەبوو دناڤ خەلکی دا و مافێ دەستهەلاتا سیاسی و ئاینی هەبوو.
هەلبژارتنا هەڤژینیا پیروز ب چه‌ندین رێکان بوون ژ وان د ڤیابا لسەر روبارێ( فورات)  کو پیروزترین روبارێ عیراقێ بوو و گوستیرکەکا مەزن هاتبوو دروستکرن ژ قامیش و لەڤەنی ئەو گوستیرك د روبارێ فرات دا بەردا ئەو گوستیرك بەر پێت کیش ئافرەتێ راوستیابا ئەو دهاتە هەلبژارتن بوو هەڤژینا پیروز، رێکا دووێ ئافرەتان خۆ ب رێز دکرن و رەگەزێ نێر بۆ خۆ ژنكه‌ك دەستنیشان دکر. 
 ئەو سرودا دهاتە خاندن دڤی رێورەسمی دا ئاماژە ب زێدەبوونا بەرهەمی و خێروبێرێن کشتوکالی و بەلاڤبوونا خوشی و ئارامیێ دکر دناڤ وەلاتی دا.  سرودەکا هەڤژینیا پیروز ب ڤی شێوەی ئاماژێ ددەت:

(( داکو شڤانێ مە دگەل مە بیت و زەڤیێن مە بەرهەمدار بکەت و چاندنەکا ب بەرهەم پەیدا بیت، و داکو ژمارا مە زێدە بکەت و روبار پرببن ژ ئاڤێ و دناڤ زەڤیان دا بەلاڤ ببیت و دەنگێ ماسیان د روباری دا بلند ببیت، و حەزژێکرن و خوشی دناڤ مەدا پەیدا بیت، دەخل و دان گەشە بکەن و بالندە دناڤ دا ب ئازادی ژ دایك بن، و قامیش گەشێ بکەت و بلند بیت و گیانەوەر زێدە ببن و خوداوند هنگڤینی و مەی بۆ مە زێدە بکەت و ئەردێ چاندنێ بۆ مە زێدە بکەت، دناڤ شاهنشینێ دا ئارامی و حەزژێکرن زێدە بیت.))
هەر وەسان د پەرتووکا نشأة السومەریە، الشواق، ص۱٤۲، دیار دکەت دەما ئەڤ هەڤژینیە دهاتە کرن ئافرەتێ دگوتە زەلامێ خو پشتی تو بوویە هەڤژینێ من خوداوەند دێ هێزەکا مەزن دەتە تە و دێ تە پیروز کەت دناڤ خەلکی دا و خوداوەند ناهێلیت دەستێ دوژمن و نەیاریێن تە بگەهیتە دەسهەلات و کۆچکان .

مفا ژ ڤان ژێده‌ران هاتیه‌ وه‌رگرتن:

(۱)تەها باقر،سەرەتایەك بۆ مێژووی شارستانییە دێرینەکان، وڵاتی نێوان دوو ڕوبار، وەرگێران: عوسمان عەزیز عەلاف، ئەفراسیاب رەشید، بەرگی یەکەم (سلێمانی: ۲٠۲۲)، ل۱۷۸.
(۲) باقر،تەها، هەمان ژێدرە، ل ۷۸ـ۱۸۲.
(۳) طە باقر، وفؤاد سفر،المرشد الی موطن الاثار والحضارة، الرحلە الخامسة، (بغداد:۱۹٦٦)، ص ص ۲۳،۲٦.
(٤) محمد صالح زێباری، رێبه‌ر مایی، بیروباوەرێن ئاینی ل کوردستانێ هەر ژ چەرخێن بەری یێن کەڤن هەتا هاتنا ئیسلامێ، (دهوك:۲٠۲۱)، ل ٥٦ـ٥۷.
(٥) انظر: فاروق اسماعیل ،مراسلات العمارنە الدولیة وثائق مسماریة من القرن ۱٤ ق.م ، (دمشق:۲٠۱٠)، ص ۱۱ و ما بعدها.
(٦)عامر سلیمان،العراق في التاریخ القدیم ، الجزء الثاني، (الموصل: ۲٠۲۱)، ص ۱۱٠ـ ۱۱۲.
(۷)باقر، تەها،سەرتایەك بۆ مێژوو، ل ۱٦٥ـ۱٦۷.
(۸) Yenne 2010، صفحة 159, p. 1
(۹) باقر، تەها ، سەرەتایەك بۆ مێژوو، ل ۱۷۲ـ۱۷٤.
(۱٠) ئەحمەد ئەمین سەلیم،مێژووی کۆنی میسر و عیراق، وەرگێران: فەیسەل خەلیل، (هەولێر:۲٠۱٤)، ل٤۱۱.
(۱۱)عامر سلیمان واحمد مالك الفتیان، محاضرات في التاریخ القدیم، (بغداد:۱۹۷۸)، ص۲٠.
(۱۲) باقر، تەها،سەرەتایەك بۆ مێژوو، ل ۳٤٤.
(۱۳) سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۱۲ـ٤۱۹.
(۱٤) فاضل عبد الواحد علي، المعتقدات الدینیة، موسوعة الموصل الحضاریە، (الموصل:۱۹۹۱)، مج۱، ص ۳٠٥.
(۱٥) المصدر النفسە، ص ۳٠٥.
(۱٦) زێباری ،مایی، بیروباوەرێن ئاینی، ل ۷۸.
(۱۷) هەمان ژێدەر، ل۷۹.
(۱۸) سەلیم، احمد ، مێژووی کۆن، ٤۲۱. ؛ برهان دلو، حضارة مصر والعراق، (بیروت:۱۹۸۹)، ص ۳۸٠.
(۱۹) سامی سعید احمد، المعتقدات الدینیة في العراق القدیم، (بیروت:۲٠۱۳)، ص ۲۱ـ ۲٤. ؛ سەلیم احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۲٠ـ٤۲٤.
(۲٠) سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۲٤ـ ٤۲۸.
(۲۱) هەمان ژێدەر، ٤۳٠ـ ٤۳٥.
(۲۲) احمد، سامي، المعتقدات الدینیة، ص۲۹.
(۲۳) المصدر نفسە، ص، ۳٠. ؛ سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۳۷.
(۲٤) احمد، سامي، المعتقدات الدینیة، ص۳٦.
(۲٥) سەلیم، احمد، مێژووی کۆن، ل ٤۳۸ـ٤۳۹.
(۲٦) هەمان ژێدەر، ل ٤٤۱ـ٤٤۲.
(۲۷) احمد سلیم، المعتقدات الدینیة، ص۳۸ـ ۳۹.
(۲۸) محمد صالح زێباری، رێبەر مایی، مێژوویا کورستانێ یا کەڤن کورتیەك ل مێژوویا سیاسی، (دهوك:۲٠۲۱)، ل ۱۲۲.
(۲۹) https://almadapaper.net//view.php?cat=231690

(۳٠) https://almadapaper.net//view.php?cat=231690
(۳۱) الملكية ونظرية الزواج المقدس في العراق القديم 2800 – 1595 ق.م == Kingship and The Theory of Sacred Marriage in Mesopotamia 2800 – 1595B.C