چيڕۆکا رۆمانا زیندانکری یا ئەنوەر محەمەد تاهر د هەمبێزا فنیومنیۆلۆژیایێدا

يوسف علي صفار

بەراهی:
دەمێ بەحس ل تیورا وەرگرتنێ دهێتەکرن گرێدانا جوانیا وەرگری ب دیاردەییا فنیومنیۆلۆژیایێڤە توکمەیی دهێتە دی، ئانکو ئەڤ دیاردە هەبوونەکا کریارا تێگەشتنێ رێزدکەت، کەواتە رامان پۆختەیێ تێگەهشتنا تاکەکەسییە. فنیومنیۆلۆژیا ژ دیارترین سەمتێن هزرییە د چەرخێ ۲۰ێدا کو گرنگیەکا رەها ب دۆزیێن فەلسەفی ئەویێن گرێدایی ژیانا مرۆڤێ سەردەمڤە دایە.

.چەمک و پێناسیێن فنیومنیۆلۆژیایێ:
ژبەرکو کریارا فنیومنیۆلۆژیێ سەرەدەریێ ل گەل کاکلکا تێگەهشتنێ دکەت خۆیادبیت(فنیومنیۆلۆژیا ئەنجامێ دوماهیێ یێ کارلێکەریا د ناڤبەرا کارێ ئەدەبی ۆ کریارا تێگەهشتێیدایە، ئەڤ دیاردە ب دوو کەتواران دروستدبیت: ئێک بناغەیێ جێگر کو ب بناغەیێ تێگەهشتنێ دهێتە ل قەلەمدان و دوو بناغەیێ گۆهور، هەردوو پێکڤە بناغەیێ کارێ ئەدەبی پێکدهینن).(خظر، ب.س،۷٥). دیسان د هەمان بیاڤدا(کارلێکەریا د ناڤبەرا بناغەیێ جێگرو لڤۆک د فنیومنیۆلۆژیایێدا رامانێ دئافرینیت، لێگەریان ل رامانێژی سالۆخەتێن ناڤۆکی یێن گرێدایی خۆدێ مرۆڤایەتیێڤە دهنیتە زمان، هوسان رامانا بابەتی دروستدبیت دەمێ فنیومنیۆلۆژیا رامانا هەستپێکرنێ ل سەر لایەنێ ژ دەرڤەیێ مادی بەرسڤا هەستا ناڤۆکی ددەت).(صالح، ۲۰۰۱، ۳٤).
ل دوویڤ ئەڤان هەردوو رامانان ژ تێگەهشتنێ خۆدی وهەستا مەبەست دروست دبیت، ئانکو دەمێ وەرگر سەرەدەریێ ل گەل تێکستی دکەت، هه‌ردوو لایەنێن نڤیسەر و خۆاندەڤان دکەڤنە د خانەکا تمامکەریا هەڤدوودا، هوسان کریارا تێگەهشتنێ بۆ هەر تێکستەکێ ئەدەبێ پێدڤی ب تێگەهشتنەکا هویر و کویر هەیە داکو کریارا ساخلەم ب دروستی پێکبهێت. ئانکو فنیومنیۆلۆژیا دبیتە تێگەهەک بۆ دیتنا جوانیێ و دەرئەنجام گەهشتن ب بەرهەمهینانەکا هونەری ب دەستدکەڤیت.
دجارچووڤێ پێناسێدا دهێتە خۆیارکرن(فنیومنیۆلۆژیا زانستەکێ بۆ زانینا مرۆڤی سەرتاسەرییە).(العریفی، ۲۰۲۳، ۳۱۹).. هەروەسان ( فنیومنیۆلۆژیا ب وانەیا بەرفرهە دهێتە نیاسین، سەمتەکا فەلسەفیا وەسفیا ئەزموونگەرییە).(محمد، ۱۹۷۳، ۹٥).هوسان دیاردبیت کو ئەڤ سەمتا تیورا وەرگرتنێ لایەنێ سەرتاسەریی و گشتی بخۆڤە دگریت، زێدەباری هندێ ئەو بەشەکێ نە دابرییە ژ مرۆڤی و کار و کریاریێن مرۆڤی خانەدکەت، لەوران دشیاندایە بهێتە گوتن کو فنیمنیۆلۆژیا کوژیکێ بەرفرهەیێ تیورا وەرگرتنێیە.
. بیردانکێن فنیومنیۆلۆژیایێ:
ل سەر هەبوونا فنیومنیۆلوژیایێ بوچوونێن جودا رێزدبن وەکو بیردانک، جاران هەستکرن ب ئەڤێ دیاردەیێ پێدڤی ب بکارهینانا هەستانە، د ئەڤی بیاڤیدا( هوسری) دیاردکەت( مرۆڤ دکریارا فنیومنیۆلۆژیێدا ب دوو هەبوونان، نافخویی و دەرڤە کارتێکەردبیت، ئەڤ هەردوو هەبوونە ب زانینا دەستنیشانکری دهێنە زانین، فەلسەفا بنەرەتێ لایەنێ مژاوی سادەدکەت. د ئەنجامدا رێرەۆیێ هزریکرنی بەرهەمدهێت، فنیومنیۆلۆژیا د ئەڤی کەتواریدا هەمی تشتێن مرۆڤی ژ هزر و رویدانان بخۆڤەدگرن).(محمد، ۲۰۲۳، ۳۱٨). د هەمان بیاڤدا (سعید توفیق)دیاردکەت( فنیومنیۆلۆژیا نە رێبازە نەژی ئەو فەلسەفەکا دیارکرییە، بەلکو ئەو سەمتەکا دامەزراوییا بابەتییە، داکوئەو تێبگەهین فەرە د گەنگەشکرنا وێ بگەهین نەمازە ئەوا لسەر دەستێ هوسرل بدەستڤەهاتی).(هەمان ژێدەر،۳۱۹). هەروەسان و هەر وەکو بیردانک( الحقنی) دەربارەیی ئەڤێ چەندێ دیاردکەت( فنیومنیۆلۆژیا زانستەکە هشیاریا بابەتی وەکو ڤەکولین دەستپێدکەت، یا باشتر ئەوە ئەم هزرا خۆ د چاوانیا دروستبوونا رویدانێدا بکەین، لسەر هەولدانیێن بیردوزەیی و پێشکشکرن و شرۆڤەکرنان ب راوستین، ئەو کاری لسەر لێگەریانێ ل دیتنا فەلسەفی و دروستکرنا فەلسەفێ لسەر زانستێ فەلسەفێ دکەت).(هەمان ژێدەر، ۳۱۹). لسەر ئەڤان هەردوو بیردانکان د خانا فنیومنیۆلۆژایێدا ئەم دشێن بێژین کو فنیومنیۆلوژیا سەمتەکا ڤەکرییە ئەو هەبوون و گەشەکرنا خۆ لسەر بەردەوامیێ دبیاڤێن هونەری و زمانیدا خانەدکەت، ئانکو هەبوونا وێ نە فەلسەفەیە بەلکو ئاراستەکە بەرەڤ فەلسەفێ نەمازە دەمێ مرۆڤ هەولددەت تێگەهشتنێ ل هندەک بیاڤێن دیارکریدا بکەت. ژ لایەکێڤە هەبوونا پەیدابوونا وێ ژ هوسرلی بوویە، ژ لایەکێ دیترڤە ئەو بوویە بناغە و خاندنگەهەکا بابەتی بۆ رڤێشت و ڤەکۆیێن دوویڤ خۆدا نەخاسمە د خانا تێگەهشتن و کاریگەریێن نافخۆیی و ژدەرڤەدا وەکو دیتنەکا جوانی، ڤێچا چ ئەڤ دیتنە هزرو رەوشەنبیریبیت، یانژی شرۆڤەکرنیێن جودا و جودا بن.
دیسان وەکو بیردانک لۆژیکی فنیومنیۆلۆژیا وەکو بەردەوامی د نەرازیبوونا گوهرینێدا بەرچاڤدبیت(هەبوونا فنیومنیۆلۆژیایێ وەکو دیتنەکا لۆژیکی د دوو پێکهاتاندا بەرجستە دبیت)
۱.نیشاندانا بابەتیێن ژێر دیتنان د دیتنیێن خۆدیدا،
۲.گرێدان ب هندەک هزر و باوەریێن تایبەت ل دور بابەتیێن دیارکری، ئانکو سەرنج بەرەڤ بابەتێ بوونا مەبەستان).(هربرت، ب،س، ۹). دیسان وەکو لۆژیک دیاردبیت(هەبوونەک بۆ جارەسەرییا مێژووگەریێ ب رێکا ئەزموونگەریا ژیری و ئەزموونگەرییا ژیواری لسەر سێ پیڤەران فنیومنیۆلوژیا دابەش دبیت:
۱.رۆهنکرنا رامانێ، مەبەست ژێ راڤەکرنا ئەگەر و هێز و بهاییە هەتا دگەهیتە ئەنجامێ مەبەستدار.
۲. هەلاویسیتا باوەریێ، مەبەست ژێ سەرکەڤتنا دەمەکییە هەتا دگەهیتە گەهشتنێ ب باوەریا راستگۆیانە.
٣. ئەنجامدەرییا فنیومنیۆلۆژیایێ، ئەڤەژی قوناغا دوماهیێ یا هەستپێکرنانێیە، ئانکو (دەربرین ژ رامانیێن پاقژ د جارچووڤێ فنیومنیۆلۆژێایێدا ساخلەم دبیت و وەکو کار و بابەت و هەبوونا کەسایەتیا زلهێز بەرجستەدبیت).(هەمان ژێدەر، ۱۰. ۱۱). دئەڤێ مژارا لۆژیکیدا فنیومنیولۆژیا دەربرینێنن بابەتی ل گەل رویدان و ئەنجامان د کوژیێن خورستیدا د نخێڤیت، هوسان دشیاندایە بێژین کو لۆژیک وەکو گەهشتنەک بۆ سەمتا فنیومنیۆلۆژێایێدا ئاورک گەهاندییە و بۆ بوویە ئالاڤێ گەهشتنا پێدڤی بۆ بابەتەکێ دیارکری.
.بنەمایێن فنیومنیۆلۆژیایێ
فنیومنیۆلۆژیا وەکو کەتوارەکێ کارکرنێ لسەربنەمایێ(۱. رامانا هیرمنوتیکایی، ئەڤ بنەماییە ژ هەبوویێن گرنگە دجارچووڤێ فنیومنیۆلۆژیایێدا، هەر وەکو دیاردیێن رامانا راڤەکرنان، ئاماژە بۆ بەلگەیان، ئانکو خۆدێ ژیانێ وگرێدانا وان ب هەستانڤە).(الزهراء، ۲۰۲۱، ٦۷). ژ لایەکێدیڤە وەکو بنەما هەرسێ سەمتێن کارکرنێ(۱.سەمتا سایکولۆژی:هەبوونەکا زیق و بەرهەمدار بناغەیێ فنیومنیۆلۆژیایدا هەیە وەکی، سایکۆلۆژیا ژیواری، شرۆڤەکرنا سایکولۆژی، ئەزموونگەری، هەمبێز، هەڤرکی ۆ رزگاربوون، خەون، هەڤرکیا شیانان، ئاستێ چێژێ.
۲. کرێتی و جوانی: ئەڤ بنەماییە کاریگەریەکا تێکستییە خانەیێن ئەدبیانان ژلایەنێ هەڤدژ و کاریگەر مینا باشی و خرابی، بها، چاکی و رەوشت.
٣. خانا بنەمایێ جێگر و لڤۆک: ئەف بابەتە بۆ تێگەهشتنا بابەتییە، لڤۆکی و جگیری بەرجستەدکەت، کاریگەریێ وتێگەهشتنێ هەمبێزدکەن).(محمد، ب.س، ۳۲٨. ۳۲۹). هوسان کەتوارێ بنەمایان دێ هەبوونەکا دیتر دەتە تێکستی، نەخاسمە ئەگەر وەکو سایکۆلۆژی ببیتە هەبوونەکا بابەتی.
-پراکتیزەکرنا فنیومنیۆلۆژیایێ :
فنیومنیۆلۆژیا د کەڤلۆژانکێ پراکتیزێدا ل سەر چێرۆکا رۆمانا زینداکری یا چێرۆکنڤیس ئەنوەر محەمەد تاهر ئەوا د گۆڤارا پەیڤ یا ژمارە۹٥ێدا بەلاڤەبووی، دێ هەولدەین وەکو لایەنێ فنیومنیۆلۆژی نەمازە د خانا سایکولوژیا بابەتیدا ئێخینە ژێر ڤەکولینێ ل بەراهیێ ژی دێ سەمتا هوسان دابەشکەین:
-سەمتا سایکۆلۆژیا ئەزموونگەری:
چێرۆکنڤیس د ئەڤی بیاڤیدا دبێژیت: ((دشەڤەکا زەلال دا، تاڤە هەیڤێ شولما خۆ درێژتە خۆارێ، بایەکێ سار دهات، بەلێ وان هەست پێنەدکر.رۆناهیا ئەلکتریکێن کۆچکا کۆماری رۆناهی ددا ئاڤێ و ماسیان تێدا سەمادکر. جەهدان دەنگێ هۆرێنا ترمبێلان و چەپلە قوتانان سەرخۆشا پایتەختی تژی کربوو)).(تاهر، گۆفارا پەیڤ۲۰۲٤، ۷٤). ئەگەر ژکوژیێ سەمتا سایگۆلۆژیا ئەزموونگەری بەرێ خۆ بدەینە ڤێ پارچە گوتنێ دێ بینن کو هەست و نەست تێکەلی هەڤدووبووینە، هەستێن هەستپێکرنێ شەرەنیخێ لگەل هەستێن بەرهەڤکری و دەلالی دکەن، ئاوریێن ئەزموونگەریا خۆرستی ل قەلەم دهێتە دان، ئەو ئەزموونگەریا لبەرچاقان دکەڤیت وچاڤ و گوهان هەبوونا وان لێکدگۆریت،؟ ئانکو هەر کەسەکێ ل وی سەردەمی ژیابیت و ئەو رویدان دیتبن دێ ل دەڤ وی ئاسایی بیت، چونکی دەمێ دگوت کۆچکا کۆماری ئاڤ راوستیا، نابیت کەسەک دبەرا بهێت و بچیت، نابیت رۆناهی لێ ئاڤابیت، نابیت کەسەک تێر بەرێ خۆبدەتێ، نابیت ستۆیێن مرۆڤان لبەرامبەر وێ بلندببن، ئاها هۆسان بۆ مە خۆیادبیت کو لایەنێ فنیومنیۆلۆژیا سایکۆلۆژیا ئەزموونگەری د ئەڤێ نموونێدا زیقدبیت، ئەڤە ژ لایەکیڤە و ژ لایەکێ دیڤە هەمی کەس و گیانەوەرو دار وبەر فەرە خزمەتا ئەڤێ کۆچکێ بکەن، چونکی كۆچکا کۆمارییە.
-سەمتا سایکۆلۆژیا هەمبێزان:
ئەڤ سەمتە ژ سەمتێن فنیومنیۆلۆژیێن بەرهەمدارە، ئەو هەبوونەکا جودا خانەدکەت. چێرۆکنڤیس دبێژیت((هەمیان خۆشی و کەیفاخۆ بۆ هاتنا سالا نوی دەردبری. هەر پێنج رێکەفتن کو هەر ئێک سێ شوشەبەران راکەت وسێ داخازان بێ شەرم و بێ پەردە بۆسالا نوی بکەت، و یێ ئازادە ددلێ خۆدا بێژیت یان ئاشکرا بکەت و ب دەنگەکێ بلند بێژیت)).(هەمان ژێدەر، ۷٤). فنیومنیۆلۆژیا ئەڤێ سەمتێ ددەرگەهەکێ دیتردا دهێتە ژۆرڤە، ئەگەر ئەم د وی جارچووڤەیدا بەرێخۆبدینە ڤێ گوتنێ دێ بینن کو هەمبێزێ رۆلەکێ ئێکجار مەزن و دیار و خۆرستی و سەرنجراکێش هەیە، ڤێچا ئەڤ هەمبێزە چ داخازی بیت، یان ئارمانجبیت، یانژی خەون بیت. کەواتە چارچووڤەکێ بابەتی د مژارەکا سەختدا رێزکرییە، ژ لایەکیڤە کەیف و خوشی ب زنجیرە ل هەڤدوو رێزکرینە داکو خزمەتا نویاتیەکێ بکەت، ژ لایەکێ دیترڤە رێکەفتن، بەر، شەرم، ئازاد، داخاز، دەنگ هەڤرکیێ ل گەل هەڤ دکەن، کانێ دێ کیژک بەری گەهیت، کانێ کیژک دێ پتر خزمەتێ کەت، کانێ کیژک هیڤییە و کیژک ئارمانجە، دیسان وەکو سایکۆلۆژیا خەونێ ب خوژی هەبوونەکا دیتره‌ دهێتەزمان. کو ئەوژی هەلاویستنەکە کار بۆ دهێتەکرن.
-سەمتا سایکۆلۆژیا ژیواریا دەمی:
دئەڤی بیاڤیدا چێرۆکنڤیس دبێژیت((بۆ ڤەگێرا چەوا هەر ئێکی سێ بەر پێکڤە هاڤێتنە ئاڤێ وداخازا خۆکر
-ئێ تە چ داخاز بۆ سالا نوی کر؟
-مە هەمیان پێکڤە ئێک داخازکر و ب دەنگەگێ بلند گۆتی، هەچکو کۆرسەک سترانەکێ ڤەدگێریت، کوردستانەکا ئازاد و رزگارکری!)).(هەمان ژێدەر، ۷٤). ئەگەر ژ کوژیێ ژیواریڤە بەرێخۆبده‌ینە ئەڤێ گۆتنێ، ئارمانج د سینگێ هەبوونەکا دۆزێدا ێی زیقە، بلا پێشوەخت رێکەفتن لسەر نەهاتبیتە کرن، بلا پلانژی بۆ نەهاتبیتە دارێتن، بەلکو ژیوار بۆ بەرهەڤیان دکەت و کرینە، هەر دەمەکی رویدان و ئالاڤێن خۆ هەنە، د وی دەمیدا ئارمانجا هەرە سەرەکی و خالا ڤەشارتیان ب دەستڤەهینانێ ئازادبوو، بەلێ دبیت نوکە ئەو ئارمانج بەرۆڤاژی بوویە، ئەو دیتنێن بەرێ بكێر نوکە ناهێن، لەوراژی فنیومنیۆلۆژیا ژیواری ل دویڤ ژیواریا سایکۆڵۆژی رێزبوویە، ئەڤە و هەبوونا دیالۆکی کارئاسانی پتر بۆ ئەڤی جۆرێ سایکۆلۆژیێ کرییە. دیسان د هەمان دەمدا ژیواریەکا دیتر یا رەها کو ئەوژی ئازادی و سەربەخویی و رزگاریکرنە، هوسان ئەڤ فنیومنیۆلۆژیا سایکۆلۆژیا ژیواری، نەخاسمە ژیواریا دەمی هەمبێزکرییە.
-سەمتا جونیا کرێت:
ئەڤێ سەمتێ کاریگەریەکا ئێکسەر لسەر فنیومنیۆلۆژیێ هەیە، چێرۆکنڤێس دبێژیت((چەندین ئاخفتن ئامادەکرێنە لسەر پرۆژێ وان نەخشە بۆ دانای. دێ چەوا ئێک و دوو بینن، هەر ئێک بەرەڤ باژێرەکی دچیت. چەوا سال هوسا زوی بۆرین، هەردوو مانە بێدەنگ، کەس ژوان نەئاخفت، کەسێ نه‌زانی چەوا بابەتی ڤەکەت و ژکیرێ دەستپێبکەت، هەر ئێک ل دەرفەتەکێ دگەریا، ترسا وی ئەوه‌ بگەهتە رێیەکا گرتی و نە دەرکەڤیت، ئەڤچا دێ ئەنجام چ بیت؟)).(هەمان ژێدەر، ۷٥). ئەگەردجارچووڤەکێ بەرفرهەدا ل ئەڤێ گۆتنێ بنێرین، دێ بینن کو چەندین بابەت، رویدان، پرسیار، ئاماژە تێدا هەنە، بەلێ دێ ئەم ژ لایێ جوانیا کرێتیێڤە بەرێ خۆدەینێ وەکو کار بۆ فنیومنیۆلۆژیا سایکۆلۆژی، د هەبوونەکێدا ژڤانێ دیتنا هەڤدوو ئاریشەیە و چونکی سەردەمەکە ئالاڤێن پەیوەندیکرنێ د کپن، ئەڤەژی لایەنێ بهایێ مرۆڤایەتی بەرچاڤدکەت کو ژبنەمایێن جوانیا کرێتتێنە دناڤ تێکستیدا، دیسان هەبوونا چەندین چەوایان ئاماژەکا دیتر بۆ دیارکرن و نەدیارکرنا دەمەکێ دیار و گۆنجایی ب دیدارێڤەیە، ئەڤەژی ب خۆ جوانیەکا کرێتە کو خزمەتا فنیومنیۆلوژیا سایکۆلۆژیێ کربیت، هەروەسان پەیڤێن(باژێر، بێدەنگ، نەئاخفتن، دەستپێک، دەرفەت) هەبوونیێن جوانیا پەیڤێنە دخانا تێکستیدا، بەلێ دەمێ بکارهاتن پتر د لایەنێ کرێت دا بیت دەرفەت بۆ رویدانێ دچیت. دیسان ژ پەیڤا ترس دیاردبیت کو جوانیا کرێتیێ ل ڤێرە ب هێز هەبوویە.
-سەمتا شرۆڤەکرنێ:
خانەکا هەبوونا خزمەتێ پێشکێشدکەت و د ئەڤێ خزمەتێدا وەکو خۆیابوون، چێرۆکنڤیس خۆیادکەت((هەر چەند رۆژان دا بێژن شاندەکێ ژ کوردستانێ هاتیە پایتەختی و یێ دانوستاندنان دگەل حکومەتێ دکەت، دگۆتن کاودان بەرەڤ باشتر دچن و دانوستاندن بەرەڤ ئاسۆیەکێ گەش دچن و دێ گەهنە رێکەفتنێ)).(هەمان ژێدەر، ۷٥). ل ڤێرە شرۆڤەکرن داحازا بابەتییە، چێرۆکنڤیس بابەتکی دئازرنیت، پێدڤی ب شرۆڤەکرنیێە، پیدڤی ب هندێ هەیە کو سەر راوستیان بۆ هەبیت، ئانکو شرۆڤەکرن بۆ هەبیت، ئەڤەژی لایەنەکێ دەمی جارچووڤەدکەت دسەردەمەکیدا هیڤی و ئارمانج وچاڤ لسەر رویدانەکێ بوون، لسەر دەرفەتەکێ بوون کو ئارمانجەک ژێ بکەڤیت، چونکی نە ب تنێ کەسەک یان لایەنەک، یانژی رێبازەک ل هیڤیێ بوو، بەلکو خەلکێ کوردستانێ ب هەمی تەخ و چینێن خۆڤە ل هیڤییا وێ رۆژێ بوون. رۆژەک بیت ئارامی ب کەڤیتە دل وهناڤان، کەیف هزر و هوشان داگیربکەت، چاڤ ل دیدار و دانوستاندنان بوون، نەخاسمە د ناڤبەرا شۆرەشێ و حکومەتێدا خانا باشی و خرابێ مێشکێ تاکێ کورد نخافتبوو، هوسان لایەنێ سەمتا سایکۆلۆژیا شرۆڤەکرنێ بۆ بابەتی د جارچووڤێ فنیومنیۆلۆژیایێدا بەرجستە دبیت، ئەو گەهشتنە ب هنده ک ئارمانج و حەزیێن درێژخایەن کو سالان کار بۆ هاتبوو کرن.
-سەمتا بکارهینانا هەستان:
هەستێن مرۆڤی رۆل ددیارکرنا تشتاندا هەنە، لسەر ئەڤێ چەندێ چێرۆکنڤیس دیاردکەت(( نەشیا لناڤ هەمیان چ بێژیتێ، تنێ ئیشارەتەک دایێ زوی وەرگرت و تێگەهشت. گرنژینەک کەتە سەر لێڤان و حەفت ددانێن وی یێن سپی دەرکەتن)).(هەمان ژێدەر، ۷٥). لڤێرە هەست رۆلەکێ دیار و بەرچاڤ و بەرچاڤکرنا بابەتەکێ گرنگ دگێرن، نەخاسمە دەمێ ئەڤ هەستە ل هەڤدوو دچەمیێن، دەمێ خزمەتا هەڤدوو دکەن و درێزێدا خزمەتا سایكۆلۆژیا فنیومنیۆلۆژیایێ وەکو سەمتەکا گرنگا تیورا وەرگرتێ ب ستۆخۆڤە دگریت، دەمێ هەرو دیتنان ل ئەڤێ گۆتنێ خرڤە دکەین، دێ بۆ مە دیاربیت کو هەستان رۆلەکێ سەرنجراکێش ل سەر بابەتان هەیە، هەر چەندە ب ئاشکرایی هەستەکێ دیارکری بکارنەهاتیە، بەلێ ژلایەکیڤە سەرنجەک تومارکرییە دەمێ پەیڤێن (ئیشارەتەک دایێ، تێگەهشت، گرنژینەک، دەرکەتن). ئەڤ پەیڤە هەمی ژ ئەنجامێ بکاهینانا هەستان بەرپابووینە، دیسان ئەڤ پەیڤە هەمی ئاماژەیێن هەبوونەکێ دبازنەکیدانە. ژلایەکێ دیڤە، لایەنێ سیمیولۆژیێ رۆلەکێ دیتر ل ڤێرە خانەکرییە، ئەوژی بکارهینانا ئاماژەکا هێمایی هەمیان سەرڕێژدکەت. کو ئەوژی گرنژین و ئەو ددانیێن زوی ب زوی دەرنەکەڤن، دیسان سێیاتیا ددانا کو ئاماژەکا ئاشتیخۆازییا خۆازەییە بۆ خزمەتا سیمیۆلۆژیایێ هەمبێزبوویە.
-سەمتا سایکولۆژیا رزگاری و هەڤرکیێ:
سەمتەکا هەبوونیا کارکرنا بابەتییە ژ جارچووڤێ فنیومنیۆلۆژیایێ، د ئەڤی دەرگەهیدا چێرۆکنڤیس دبێژیت((ژمارا گرتیا زێدەتر بوو، یێن رەڤین و خۆ بەرزەکرین، وەکی نۆکێن لبەری داین هەر ئێک بۆ خۆ چوو، یێ خۆ گەهاندیە دەڤەرا رزگارکری چوو، یان یێ خۆ بەرزەکری کا کاروان بەرەڤ کیڤە دچن)). (هەمان ژێدەر، ۷٥).دەمێ سەرنجەکا دیتنێ ئەم ل ئەڤێ گوتنێ بکەین،خۆیابوونەکا بابەتی بەری یا هزری بیردانکا مە تژی دکەت ئەۆژی ژ ئەنجامێ هەر بویەرەکا کارڤەدانکری بۆ کاردانەڤەیەکا دیتر، ئانکو ئەم دشێن بێژین دەمێ بەرهەم خزمەتا سەرنجێ دکەت دێ رزگاربوون ژێ پەیدابیت. ئەڤە و هەبوونا لایەنی کەتواری و خزمەتا تێکستی د جارچووڤەکێ دیتر دنخێڤیت، هوسان دەڤەر دبنە ئارمانجێن رزگاربوونێ، ئەو دەڤەره‌ ژی د ژێگرتی و دەستنیشانکرینە، کەواتە فنیومنیۆلۆژیا رزگارکرنێ د ئەڤی بیاڤیدا دوو جەمسەران توماردکەت، یا ئێکێ: دەمێ جام پردبیت دێ دسەرداچیت، یا دوویێ: دەمێ هندەک جهێن تایبەت هەبن کو وەکی ڤەحەواندنەگەهەکێ بن داکو سەر تێدا د پاراستیبن.
-سەمتا ئاستێ چێژێ:
ئەڤ سەمتە د ناڤ فنیومنیۆلۆژیایێدا کارکرنەکا وێنەیی و هونەری رێزدکەت، هەر وەکی چێرۆکنڤیس دبێژیت(( سیخورێن رژێمێ وەک پولیسان بێهنا هەمی کەس و جهان دکەن تا ئەرد و دیواران. چاڤێن وان دا بێژی دێ ژ کلۆخێ وان دەرکەڤن، هندی ڤان قوتابیان دمەیزینن. هەچکو ئەڤ پەردا رەش یا بەرتەنگ و بەرتەنگتر دبیت)).(هەمان ژێدەر، ۷٥). ل ڤێرە دەمێ ئەم ئەڤێ پارچە گوتنێ دخۆنین هندەک وێنە، دیمەن، هەبوون کاریگەریێ دهێنە پێشچاڤیێن مە، هێز و کەتوارێ هێزێ زیق دبیت، پەیڤ یاریان ب پەیڤان دکەن، کەتوارێ کوردیێ گوتنێن مەزنان ئەوا چەندین جاران دهێتە گوتن و ڤەگێران ل هزرێ دبیتە مێهڤان دەمێ دهێتە گوتن (دیوار بگوهن)، دهەمان دەمدا ئەو ویێنەیێن وان بۆ درندایەتیا خۆ دروستکری و دروستدکەن دپەیڤان را بەرچاڤدبن، ئەڤەژی ژلایەکیڤە چێژ ژ پەیڤێن رێزکری دهێتە وەرگرتن، چونکی رێزکرنەکا زەلال و سەرنجراکێش بەرهەمدهینیت، ژ لایەکێ دیڤە هەمی ئەو دەستەواژە و رستیێن د ئەڤێ گوتنێ دا هاتین دناخێ خۆدا چێژێ هەمبێزدکەن، مینا (چاڤێن وان دا بێژی دێ ژ کلۆخێ وان دەرکەڤن، هندی ڤان قوتابیان دمەیزینن، بێهنا هەمی کەس وجهان دکەن)، ئانکو پەیڤ و دەستەواژە و رستیێن ئەڤێ گوتنێ د چێژبەخشن لەورا ئەم دشێن بێژین ب وێرەکانە سەمتا فنیومنیۆلۆژیا سایکولۆژیا چێژێ لێ تەرخاندبیت، ئەڤە و هەبوونا لایەنێ کەتواریێ پلەیا بالا ژ ئاستەکی بۆ ئێکێ دیتر دبەت، مینا(بەرتەنگ و بەرتەنگتر)، زێدەباری دووبارەکرنا پەیڤان کو چێژبەخشترە، ئانکو چێژ ژ فرێکرنا ئاستێ بەرهەمەکی دیتر هەمبێزدکەت.
-سەمتا هەڤرکیاشیانان:
د ئەڤی بیاڤیدا چێرۆکنڤیس دبێژیت((-توژی ڤان هەمی رۆمانیێن بیانی دخوینی، ئەڤا کوردی ژی بخوینە. راستە تو خوایندەڤانەکێ باشی. هەمی دەما ل کوژیێن پەرتووکخانانی و پەرتووک لبەر ملێ تەنە. پشتی رۆمان خواندی گوتی:
-تە رۆمان خواند؟
-بەلێ.
-چ زوی؟
-من جارێ خواند، دێ کەمە دو جار و تێبنیێن خۆە بۆ تە بێژم)).( هەمان ژێدەر، ۷٦). دەمێ بەحسێ هەڤرکیێ دکەین، لایەنێن سلبی و ئیجابی ژێ دەردکەڤن، ل ڤێرە ب ئاستەکێ هەڤرکی هەبوونا فنیومنیۆلۆژیایێ هاتییە تومارکرن، نەخاسمە دەمێ هەڤرکیا زمانێ کوردی ل گەل یێ عەرەبی دهێتەکرن. ئانکو رەوشەنبریا کوردی ل گەل رەوشەنبریا عەرەبی دهێتەکرن، کو د سەردەمەکیدا هەمی رەوشەنبیری و خواندن ب عەرەبی بوون، ب ئەگەرێ فشارا زۆلمێ، لەورا ژی هاندان بۆ هەڤرکیێ داکو زمانێ دایکێ ببیتە ئالاڤێ هەبوونەکا خورستی، ئەڤەژی لایەنێ هەڤرکیا ئیجابی توماردکەت، د هەمان دمەدا هەڤرکیەکا دیترژی ب دەستڤەدهێت، نەخاسمە دەمێ مرۆڤ هەڤرکیێ ل گەل زانستی، پەرتووکێ، بهایی دکەت، ئەڤەژی ئیجابیەکا دیتره‌، چونکی ب هەمی هێز و شیانان زانست دبیتە پێگەهێ کارکرنێ، ڤێچا چ ب هزری و مێشکی بیت، یانژی ب زەبلەک و ملان بیت. دناڤ هەڤرکیێدا لایەنێ دانوستاندنان شیان پێشچاڤدکەڤن، نەمازە دەمێ دانوستاندن لسەر خواندنێ و خەموریا خواندنێ و ژانرێ رۆمانێ بیت، چونکی رۆمان ب پیڤەریێن خۆڤە د تژینە، پر پەیڤن، لەورا هەڤرکیا مرۆڤی ل گەل دەمی لایەنەکێ دیتر بەرجستەکرییە، نەخاسمە دەمێ ژێر خزمەتا دانوستاندنێ دکەڤیت. هوسان دشیان دایە بێژین کو هەبوونا سەمتا هەڤرکیا شیانان د ناخێ فنیومنیۆلۆژیایێدا هەبوونەکا کارا و دیتنا ئیجابی لسەر لایەنێ سلبی هەیە، ئەڤەژی زێدەباری کەتوارێ خۆازەیی، کەتوارەکێ مرۆڤایەتی و ئاینی ژی وەکو هەڤرکی دهێتە تومارکرن.

-سەمتا هەڤدژ:
ژ سەمتێن بەربەلاڤە د فنیومنیۆلۆژیایێدا لسەر ئەڤی بابەتی چێرۆکنڤیس دبێژیت(( من نەزانی رۆمانا وی چەند خەیال بوو چەند راستەقینەبوو. قارەمانێ وی کەسەکێ جودا ژپرانیا قوتابیان، نزانم هەر ل وێ گەرم و گۆریێ ما، چ ئیشارەت تێدا هەنە کو یێ بەردەوام بوو)).(هەمان ژێدەر، ۷٦-۷۷). ل ڤێرە سەمتەکا دیتر دیار بوویە، لایەنێ هەڤدژ رێزبوویە، ئەڤ هەڤدژیه‌ ژ لایەکیڤە خزمەتا چێرۆکێ وەکو تێکست دکەت، ژ لایەکێ دیترڤە هەبوونا فنیومنیۆلۆژیا بابەتی بەرجستەدکەت. نەمازە دەمێ لایەنەکی بەرهەڤدکەت داکو دژایەتیا لایەنەکێ دی پێ بکەت. کارتێکرنێ دکەت. هەماهەنگیێ دروست دکەت، ئانکو مەبەست ژی لایەنێ ئاشۆپ و راستەقینێ تەوژمدکەت. چێژ بابەتی بەرەڤ مان و نەمانێ دبەت، کەواتە هەڤدژی ژی بها ژ دوو لایانڤە رێزدکەت، ژ لایەکیڤە بابەت گرێدایی ناخی هەبوونا تێکستی دبیت کو رۆمانە، ژ لایەکێ دیترڤە سەمتا فنیومنیۆلۆژیا هەڤدژ بەرپادبیت.
-سەمتا لڤۆک و چێگر:
ئەڤەژی سەمتەکا زیقا فنیومنیۆلۆژیایێیە، د ئەڤی بیاڤیدا چێرۆکنڤیس دبێژیت: ((رەڤدەکا دی هات ژۆرپشکنین، هەمی جل و بەرگ و كونج و قولاچ ب سەرئێکدا هێنانە خارێ. هەر چ پەرتووک و دەفتەرا هەی هەمی هلگرتن و برن. یا گرنگ ل با وان نە رۆمان بوو! یا گرنگ سەرێ خودانێ رۆمانێ بوو)).(هەمان ژێدەر، ۷۷). لڤێرە دوو جەمسەر هەڤرکیێ ل گەل هەڤدوو دکەن، یان سەنته‌ربوون دێ رۆلێ کاریگەر و سەرکەڤتنێ گێریت، یانژی پەراویز دێ رێکەکێ ئاشکراکەت داکو پێ سەرکەڤتێ بییت. دوو سەمت دیاردبن، ئێک:جێگر، کو ئەوژی مەبەست پێ کەسەکە هندەک لڤینان دکەت بوویە جهێ دلنەرحەتیا دەستهەلاتێ و کارێن دژ دەستهەلاتێ ب ڤەشارتی ئەنجامددەت، مەبەست ئەوە ئەو کەس بهێتە گرتن و ژناڤبرن، ئەوژی خودانێ رۆمانێیە. دوو سەمتا لڤۆک:چەندین بها و پیڤەرێن دیارکرینە، ڤێچا چ ئەڤ بها، رۆمان بیت، یان فەلسەفە بیت، یانژی ئایدلۆژیەکا دیارکری بیت.ئانکو کومەکا بابەتان د لڤۆکیەکا بەردەوام دانە، لایەنێ پەراویزێ لێ دهێتە دان، هوسان دشیاندایە بێژین کو سەمتا لڤۆک و جێگر هەبوونەکا توکمە یا فنیومنیۆلۆژیایێ د ناخێ تێکستیدا توماردکەن، نەخاسمە د ئەڤێ چێرۆکێدا یا ئەم پرتپرتدکەین.
-ئەنجام
پشتی مە ئەڤ ڤەکۆلینە ئەنجام دای ئەڤ خالێن ل خوارێ وەکو ئەنجام ب دەستکەڤتن:
۱-فنیومنیۆلۆژیا وەکو ئالاڤەکێ کاری یێ تیۆرا وەرگرتنێ هەبوونەکا بهێز دناڤ تێکستیدا دروستدکەت.
۲-فنیومنیۆلۆژیا سەمتەکا تیۆرا وەرگرتنێ یا گشتکیرە.
۳-چێرۆکا رۆمانا زیندانکری پتریا سەمتێن فنیومنیۆلۆژیایێ بخۆڤەگرتینە.
٤-چێرۆکنڤیس ژلایێ بابەتی و هەستانڤە یێ سەرکەڤتیبوویە، نەمازە د درێژکرنا بابەتیدا وەکو پیڤەرێ هەبوونێ.
٥-فنیومنیۆلۆژیا هەمبێزا ژیواریا بابەتێ چێرۆکێ بۆ هاتیە نڤێسین.

-لیستا ژێدەران:
۱-پەرتووک
-خضر، عودە ناظم(ب.س)، الاصول المعرفیە لنظریە التلقي.
-صالح، موسی بشری(٢٠٢١)، نظریە التلقي اصول و تطبیقات، المرکز الثقافي العربي، المغرب.
-محمد، سماح سماح رافع(١٩٧٣).المذاهب الفلسفيە المعاصرة، مدبولي، مصر. القاهرە.
۲-گۆڤار
-تاهر، ئەنوەر محەمەد(٢٠٢٤).رۆمانا زیندانکری، گۆڤارا پەیڤ، ژ:٩٥.دهوک.
-محمد،عباد، خضیر الزهراء(٢٠٢١).الملتقى الفرنسي للفنیومنیولوجیا، مجلة وهران، مجلد۱۰،ع: ١٦.تونس.

• بن ناصر، تهاني بنت محمد (٢٠٢٣).الفنیومنیولوجیا بوصفها منهجا لرؤیة جمالیات القبح فی تصميمات الفن المعاصر، المجلة الاکادیمیة.ع:۱۱۰