د.هاشم زێباری
رێیا گەشەپێدانی بۆ وی پرۆژەی دئێتە گۆتن یێ كو گەنداڤێ عەرەبی ب كێشوەرا ئەوروپا ڤە گرێددەت ب رێیا هێلێن ئاسنین كو د ئاخا عیراق وتوركیا ڕا دبوریت. ئەڤ پرۆژە ب رێیا نۆی یا حەریری دئێتە نیاسین یا كو ل دەمەكێ درێژ دا هێلا پێگەیشتنا رۆژئاڤایێ ئاسیا و رۆژهەلاتا ناڤین ودەڤەرێ بوو، درێژاهیا ڤی پرۆژەیێ نۆی (1200) كم2 كو ژ بەندەرێ (فاو) ل ژێریا عیراقێ دەستپێدەكەت تا سنوورێن توركیا، پاشان گەهشتن ب دەربەندێ (مێرسن)ێ. تێچوونا وێ (17) ملیار دولارن كو لسالا 2024 دەستپێكریە تا سالا 2028 دێ ب دوماهی ئێت وەكو قۆناغا ئێكێ، لێ قۆناغا دوویێ لسالا 2033 ێ دێ بدوماهی ئێت لدویف نەخشێ بۆ دانایی ب تەمامكرنا كارێ دروستكرنا هێلا ئاسنین وهەمی رێكێن هشكاتی وقۆناغا سیێ ودوماهیێ بریارە ل گەل هاتنا سالا 2050 هەمی قۆناغێن پرۆژەی ب داویی بێن.
چاڤەرێ دئێتە كرن كو ببیتە مەزنترین پرۆژە ل دەڤەرێ كو ژ دەیان جاددە رێكێن بلەز (ئوتۆبان) وهێلێن ئاسنی پێكدئێت. هەروەسا پلانەك هەیە ژ بو جێبەجێكرنا پرۆژێن پشتەڤان ب درێژاهیا رێكا ڤێ تۆرا پرۆژەی ژ زانا رێیا هشكاتی ل ناڤبەرا دەربەندێ (ئوم قەسر) ودەربەندێ (فاو) یێ مەزن، زێدەباری دروستكرنا زۆنێن نۆی یێن پیشەسازی ل سەر ڤێ رێكێ وئاڤاكرنا فرۆكخانەكێ بو باركرنێ ژ پێخەمەت زێدەكرنا كاریگەرییا ڤی پرۆژەی. هەروەسا ئارمانجا ڤی پرۆژەی ئاڤاكرنا (15) ویستگەیێن شەمەندەفرایه ب درێژاهیا ڤی پرۆژەی.
گرنگیا پرۆژێ رێیا گەشەپێدانێ:
رێیا گەشەپێدانێ گرنگیەكا مەزن هەیە سەبارەت دەستپێشخەرییا پرۆژه‌یێ وێ كەمەرێ یا كو ژ لایێ وەلاتێ چینێ ڤە لسالا 2013 هاتیە راگەهاندن، لێ گەف وئاستەنگێن مەزن بۆ تەمامكرنا ڤی پرۆژەی دروستبوون ژ ئەگەرێ شەرێ روسیا ـ ئوكرانیا ونەبوونا سەقامگێریێ ل دەڤه‌را ئاسیا پشتی خوەڤەكێشانا ئەمریكا ژ ئەفغانستانێ كو بووینە گەفێن ئاشكرا.
سەركەفتنا پرۆژێ دەربەندێ (فاو) یێ مەزن ورێیا گەشەپێدانێ پێدڤی ب هەڤكاری وهەماهەنگیێ هەیە نە بتنێ ل ناڤبەرا عیراق وتوركیا، بەلكو ل گەل لایەنێن كارا یێن هەرێمی وجیهانی، چونكە ئەم دبینین ئەڤ هەماهەنگی وهەڤكاریا هەرێمی ونێڤ دەولەتی یا ئەستەمە بجهـ بهێت ل بن روناهیا بارگرژیێن ئەمنی وناكۆكیێن ناڤخۆیی ودوسەیێن پەیوەست ب ئاڤێ وئاسایشا هەرێمی.
سەبارەت وەلاتەكێ وەكو (عیراقێ)، كو نوكە نازناڤێ (رێیا ئارمیشییا عیراقی) ل سەر هاتیە دانان گرنگیەكا جیو ـ سیاسی یا مەزن هەیە، ب حوكمی َ وێ ئێكێ ئەڤ وەلاتە دێ بیتە خالا پێكگەیشتنێ ل ناڤبەرا وەلاتێن كەنداڤی ل ئاسیا وئەوروپا ل دەمێ سەركەفتنا پرۆژەی. دەربەندێ (فاو) یا كو نەخشە بو دئێتە دانان دێ بیتە مەزنترین دەربەند ل رۆژهەلاتا ناڤین ودێ بیتە ویستگەهەكا سەرەكی بو ڤەگۆهاستنا بەرهەم وشمەكا. هەروەسا عیراق دێ مفای ژ دامەزراندنا پرۆژێن ژێرخانا ئابووری یێن گرنگ بینیت مینا هێلا ئاسنین ورێكێن هشكاتی ودەربەندان.
سەبارەت داهاتێ چاڤەرێكری ژ ڤی پرۆژەی، هەمی پێشبینی بو وێ چەندی َ دچن كو رەنگە داهاتێ سالانەیێ ڤی پرۆژەی بۆ عیراقێ بگەهیتە (3) ملیار دولاران ژ وان خزمەتگۆزاریێن كو ژ چالاكین ڤی پرۆژەی بدەستڤەدئێن، ژ بلی بوارێ وزە ونەفتێ كو رەنگە عیراق بكاریت بكڕێن زۆر بو سامانێن سرۆشتی پەیدابكەت وبهێتە هناردەكرن.
رێیا گەشەپێداێ دێ شیانێن عیراقێ بو هەمەجۆركرنا ژێدەرێن داهاتی زێدەكەتن وپشتبەستن ب پترۆلێ ژی دێ كێم كەتن، زێدەباری دیتنەڤەیا دەلیڤەیێن نۆی یێن كاری وكێمكرنا بێكاریێ، چونكە لدویف بودجا سێ سالان یا عیراقێ (2023 ، 2024،2025) داهاتێن نەفتێ نێزكیی (90) ملیار دولاران هاتینە خەملاندن وداهاتێن غەیرە نەفتی ژی بـ نێزیكی (13) ملیار دولاران كو ئەڤە چەندە ژی نیشانێن لاوازییا ئابووری یا عیراقێیه بۆ هەمجۆركرنا ژێدەرێن بدەستڤەئینانا داهاتان، لەورا ب تەمامكرنا (پرۆژێ گەشەپێدانێ) دێ خالەكا وەرچەرخانێ ل پەیكەربەندێ ئابووری یێ ڤی وەلاتی دروست بیت.
سەركردەیێن عیراقێ بەری خۆ ددەن پرۆژێ (رێیا گەشەپێدانێ) كو چارەسەریەكا سیحری یە بۆ گرفتێن ڤی وەلاتی، لێ پڕسگرێكێن زۆر هەنە ل بەردەم سەركەفتنا ڤی پرۆژەی ژ وانا بەلاڤەبوونا گەندەلیێ ل ناڤ دامەزراوەیێن حكومەتێ ونەتەمویلكرنا پێدڤی بۆ ڤی پرۆژەی، هەروەسا هەبوونا پێشبركیەكا تۆند سەبارەت پرۆژێن رێكێن بازرگانی یێن هەرێمی، ڕامانا ڤێ ژی ئەڤەیە دویر نینە هندەك وەلاتان تێبینی ونارازیی هه‌بن یان بخوازن دەستكەفتێن مەزنتر هەبن ومەرجێن خوە ل سەر عیراقێ دا بسەپینن.
سەبارەت توركیا، رەنگە ڤی وەلاتی پتری هەمیا یا سوود مەند بیت ژ پرۆژه‌ی، چونكی هەر ل گەل چێبوونا شەرێ روسیا ـ ئۆكرانیا ، وەلاتێن ئەوروپی هزر ل لێگەریانێ دكر ل ژێدەرێن ووزه‌یا جێگیر ژ روسیا، وئەڤ چەندە بوویە ئەگەرێ زێدەبوونا گرنگیا رێكا بازرگانی یا نێڤ دەولەتی یا كو دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین ب ئەوروپا ڤە گرێددەت.
بێگومان توركیا دێ رۆلەكێ میحوری هەبیت ل سه‌ر پرۆژه‌ی، ودێ ئەڤ وەلاتە بیتە دەرگەهێ وەلاتێن كەنداڤی ب كیشوەرا ئەوروپا ڤە، وئەڤ چەندە ژی گرۆڤەیە ل سەر گرنگیا جیوپۆلوتیكیا ڤی پرۆژەی ژ بەر كو نێزیكە ژ سەرچاوەیێن وەزێ وئینرجیێ ل رۆژهەلاتا ناڤین ودەڤەرا قەفقاس وهەڤ سنووریا وان ل گەل وەلاتێن ئەوروپی، وتوركیا دێ قازانجەكێ مەزن بدەستڤەئینیت ژ داهاتێن ئابووری وەكو باج ورسوماتێن ڤەگۆهاستن وهاتنا وبەرهێنانان و ژ ئەگەرێ گرنگیا ئابووری یا پرۆژەی، توركیا دێ كاریگەریا خوە هەبیت ل سەر گۆرەپانا سیاسی یا جیهانێ ب تایبەتی دێ باندورا خوە هەبیت ل سەر هەر وەلاتەكێ دی یێ كو بخوازیت سەقامگیری یا توركیا ژ لایێ سیاسی وئابووری ڤە تێكبدەت.
ب كورتی، ژ بلی گرنگیا سیاسی وئابووری یا ڤی پرۆژەی بۆ توركیا، ل هەمان دەم توركیا تێبینی ل سەر ڤی پرۆژەی هەنە ژ بەر كو ل هندەك دەڤەرێن كو ئەڤ پرۆژە تێدا دبوریت سێگوشەیا سنووری یا هەرێما كوردستانێ ورۆژئاڤایێ كوردستانێ یە كو توركیا هەمی هەولا ددەت كو ڤێ دەڤەرێ بێ بەهر بكەت ژ مفا ودەستكەفتێن ڤی پرۆژەی، و ب فاكتەرێ گەفكرنێ دزانیت ل سەر ئاسایشا نەتەوەیی یا خوە.
تێچوویێن پرۆژەی:
ژ بلی كو تێچوویێن پرۆژەی زۆر یا گرنگە وەك(ژمارە)، لێ ئەو ڕەهەندێن ل پشت پرۆژەی كو پلانەك هەیە بۆ پەراۆێزخستنا هەرێما باشورێ كوردستانێ و بێ باركرنا وێ كو هیچ شۆین دەست ورۆلێ خوە نەبیت ل ڤی پرۆژه‌یێ زۆر گرنگ وستراتیژی دا. وەكو دیارە قەبارێ ئەو كۆژمێ بو پرۆژەی هاتیە تەرخان كرن ژ لایێ عیراقێ ڤە دگەهیتە (17) ملیار دولاران وچاڤەرێی دئێتە كرن كو توركیا وچەند وەلاتێن كەنداڤی ژی بەشداریێ ل تەمویلكرنا ڤی پرۆژەی بكەن، زێدەباری كو وەلاتێ چینێ ژی ئامادەیە بۆ بەشداریكرن ل پارەداركرن وتەمویلكرنا پرۆژەی، چونكە (رێیا گەشەپێدانێ) دێ ماوێ ڤەگۆهاستنا بەرهەم وشمەكا ژ چینێ بۆ ئەوروپا بو ماوێ (20) رۆژان كێم كەتن ب بەراورد ل گەل ئەو رێكا كو ل دەریا سۆر وكەنالی َ (سویس) ڤە پێ دئیتە ڤەگۆهاستن.
هەرێما كوردستانێ وپرۆژێ رێیا یا گەشەپێدانێ:
بێگومان هەرێما كوردستانێ تا ڕادەیەكێ مەزن لدەرڤەی بازنەیا ڤی پرۆژەی دایە وحكومەتا عیراقێ رەنگە ل پلانا خودا وب شێوەیەكی پراكتیكی هەولا دویرخستنەڤەیا رۆلێ هەرێما كوردستانێ بدەت ، وئەڤ چەندە ژی ل قەبارێ تێچوویێن پرۆژەی دا خوە دبینیتەڤە كو بتنی (17) ملیار دولارن وچەندین جاران حكومەتا عیراقێ گۆتیە ئەگەر هەرێما كوردستانێ دناڤا پرۆژەی دا بیت پێدڤی یە نەخشێ ڤی پرۆژەی بهێتە گۆهارتن ورێورەوا وێ ژی بچیتە ل ناڤ دەڤەرێن سەخت وچیایی كو بێگومان دێ (3) ملیار دولارێن دی ژی ل سەر تێچوویێن پرۆژەی زێدەبن.
دەستهەلاتدارێن كورد باوەردكەن كو دورخستنا هەرێمێ ژ پرۆژەی پالدەرێن خوەیێن سیاسی وئابووری هەنە ژ پێخەمەت لاوازكرنا دەڤەرا كوردی ورەنگە هندەك لایەنێن كوردی گەفا ل سەر ئاسایشا ڤێ پرۆژەی دروست بكەن، یان هەتا رێكێ نەدەن نەخشە وكارێن ئاڤاكرنا ڤی پرۆژەی بهێنە جێبەجێكرن ل دەڤەرێن نێزیك ژ هەرێمێ، هەروەسا وەلاتێ توركیا ژی گۆمان هه‌نه ل سەر بەرفەرهبوونا هەژموونا هێزێن رۆژئاڤایێ كوردستانێ وشەنگالێ ئەڤێن نێزیك ژPKK ژ لایێ سیاسی وفیكری ڤە ل دەڤەرێن هەڤسنووری ل ناڤبەرا سوریا وعیراقێ ودور نینە ئەڤ چەندە ژی گەڤا ل سەر نەخشێ پرۆژەی دروست بكەت یان پشتی دروستبوونێ ژی حیساباتێن هەموو لایەنێن سیاسی وهەرێمی بهێنە پێش.
لەورا هێشتا زوی یە كو حوكمی ل سەر سەركەفتنا ڤی پرۆژەی بدەین وتا چەند سالێن داهاتی دڤێت كێشە وپڕسگرێكێن ل ناڤبەرا هەموو لایەنێن ناڤخۆیی وهەرێمی یێن پشكدار بهێنە چارەسەركرن تا مفایێن ڤی پرۆژەی بۆ هەمی لایەكێ مسوگەر بن.
