پروفیسورا هاریكار : د.هیڤی صبری جمیل
ناڤێ هكسوسان:
هكسوس: ئەڤ ناڤە كاهنێ مسری مانیتون دانایە ل سەر ئەوان ، كو پەیڤەكا یونانیە ب رامانا(سەركێشێ شڤانی).
1-مسریێن كەڤن دگوتنێ (حقا خاسوت) ئانكو پاشایێن هەرێمێن بیانی، ئانكو پاشایێن دەڤەرێن بیانی یێن چیایی مەرەم ژێ چیایێ سینا وچیایێن فلستینێ و دگوتنە ئەوان كەسان ئەوێن ژ ئاسیا دهاتنە مسرێ ب مەرەما سەرەدانێ یان كاری بەرێ هكسوس مسرێ داگیربكەن.
2- ژ لایێ یوسیفوسێ (مێژوونڤیسێ جوهی) ڤە هاتیە وەرگێران ب رامانا بنەمالا شڤانان .
3-ناسناڤێ (عامو)، یان ( شاسو) ئەوژی ب رامانا (كومێن ئاسیەوی، یان روژهەلاتی) یە . كو گەلەك جاران دووبارەبوویە د سەردەمێ حتشبسوت(1490-1470ب.ز) دا ئێك ژ شاه ژنێن بنەمالا هەژدێ بوو، كو د تێكستەكیدا هاتیە ب شێوازێ عامو بۆ نموونە (مللەتێ عامو ژ لایێ روژهەلاتی ڤە هاتیە باكورێ مسرێ و پاشایێ ئەوان باژێرێ (حەوعرە) بۆ خۆ كریە پایتەخت. ئانكو بەهراپتریا ئەڤان ب رامانا كوچبەر وشڤان هاتیە .
نەژادێ هكسوسان:
دەربارەی نەژادێ وان، بوچوونێن جیاواز یێن هەن، ئەڤێن ل خوارێ هندەك ژئەوان بوچوونانە:
1- بوچوونەك دبیژیت كو ئەڤ مللەتە كومەكا مللەتێن ئاكنجینه ل روژ هەلاتا ئاسیا ناڤەراست، بەلێ نەچار بووینە ئاوارە بن ژبەرگڤاشتنا هوزێن(حوری ) ل سەردە ڤەرا باكورێ فوراتی ل سالا (2000 ب.ز ) و هەوێن ئەوان یێن بەردەوام لسەر ئەوان نەچاركرن بەرەف دەڤەرێن مسریڤە بچن.
2- بوچوونەكا دی دبێژیت ئەو بۆ كوما مللەتێن هندو – ئەورپی دزڤرن، ئەوێن ل سەدێ هەژدێ بەری زایینێ ژ روژئاڤایێ ئاسیا بەرەڤ دەڤەرێن روژهەلاتیڤە هاتین.
3-بۆچوونا سییێ ئەوێ چەندێ دگەهینیت كو ئەو ژ مللەتێن سامینە (نیمچە ی دوورگەی عەرەبینە)، سنوهی ژ بنەمالا دوازدێ بەحسێ وان كریە، شاهێن ئەوان هندەك ناڤێن سامی هەبووینە، وەكی (بنون-خیان- سلاتیس)، ژ بەر هشكاتیێ وخەلایێ ل دەڤەرێن ئەوان، یان ژبەر گڤاشتنا كوجێن مللەتێن ئاری، زێدەباری سەروبەرێ مسرێ یێ ناڤخویی یێ هاریكاربوو بۆ چوونا وان بەرەڤ وەلاتێ ئەوانڤە.
4- یوسیفوس نەژادێ هكسوسا بوجوهیان دزفرینیت، بەلگێ ئەوی ل سەرهندێ ئەڤەیە كو ئەوان ناڤێ خوداوەند (بعل) بكارهینایە.
ئەم دشیێن بێژین هكسوس ب ئێك مللە ت ناهێنە هژمارتن، هەروەسا ئێك شارستانیەت، بە لكو ئەو ژكومەكا هوزێن بەربەلاڤ و فرەرەگەزی پێكدهاتن، ئێك ئارمانج هەبوویە، ئەوژی ب دەستڤەئینانا عەردەكێ باشتر وژیانەكا خوشتر.
ئەگەرێن كوچكرنا هكسوسان:
ل دەستپێكا هزارا دووێ بەری زایینی شەپۆلێن كوچكرنا مللەتێن هندوئەوروپی بۆ دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین دەستپیكر. هوزێن هندوئەوروپی د ناڤبەرا دەریاچا ئورال و دەریا قەزوین و باكورێ دەریا رەش هەتا رویبارێ ڤولكاندا بەلاڤبوون. چەند ئەگەر بۆ مشەختبوونا ئەڤان مللەتان هەبوون، مینا توشبوونا ئەوان بو بارودوخێ گوهورینا ئاڤ و هەوای یێ نەجاڤەرێكری، مینا سەردەمەكێ هشكە سالی یێ درێژ كو ئەڤ مللەتە پاڵدان بەرەڤ هندەك دەڤەرێن باش ژ لایێ چاندنێ و گیانەوەرانڤە بچن، هەروەسا هندەك ئەگەرێن دی هەنە، مینا گڤاشتنا هۆزێن رۆژهەلاتا ئاسیا ل سەر ئەڤان مللەتان و بزاڤكرنا ئەوان بۆ داگیركرنا دەڤەران. دیسان ئەم دشێین دیاربكەین كو ئەگەرێ شارستانی ژی ژ ئەگەرێن گرنگ بوو بۆ مشەختبوونا ئەڤان مللەتان بەرەڤ دەڤەرێن ب ناڤودەنگ ژلایێ شارستانیڤە و سەنتەرێ شارستانییەتێ، مینا هندێ و رۆژهەلاتا ناڤین.
بەلاڤبوونا هوزێن هندوئەوروپی ل كوردستانێ و وەلاتێ بابل و توركیا وسوریێ پتر پەیوەندی ب بابەتێ هكسوسان و مێژوویا مسرێڤە هەیە. هوزێن هندوئەوروپی ل گەل مللەتێن دەڤەرێ تێكەلبوون و مفا ژ شارستانیەتا میزوپوتامیا وسوریا وەرگرت. ئەوان چەند دەولەت ل رۆژهەلاتا ناڤین دامەزراندن.
بێگومان هاتنا هندوئەوروپیان گڤاشتن ئێخستنە سەرخەلكێ دەڤەرێ و گوهورین هاتنە ئەنجامدان. هندەك ژ ئەوان ل گەل مرۆڤێن دەڤەرێ تێكەلبوون و خۆ گونجاند و ب بورینا دەمی دناڤ شارستانیەتێدا هاتنە گۆهورین و بوونە خەلكێ رۆژهەلاتا ناڤین. هندەك ژئەوان ل گەل شەپۆلا هكسوسان چوونە مسرێ ول گەل مرۆڤێن مسرێ تێكەلبوون و شارستانیەتا مسرێ وەرگرتن. ل دەمێ بوشاییا سیاسی ل مسرێ چێبووی دەرفەت بۆ ئەوان پەیدابوو كو دەستهەلاتا مسرێ وەربگرن، ئەوژی سەردەمێ بنەمالێن پازدێ و شازدێ بوون.
چاوانیا هاتنا هكسوسان بۆ مسری:
دوو بۆچوون سەبارەت هاتنا هكسوسان یێن هەین ئەوژی:
1-بوچوو نا ئێكی دبێژیت: ب رێكا شەری هاتینە، بە لگە بوئەڤێ چەندێ دیتنا گورستانەكا مەزن ل دەڤەرا (كوم الحصن) ل روژئاڤایێ دەلتا كو شینوارێن ئەوێ دزڤرنە سەردەمێ هكسوسان، ئەو پاشمایێن دڤێ گورستانێدا هاتینە دیتن، كەل وپەلێن شەری د ناڤدا بوون، هەروەسا كەسانێن ئەڤێ گورستانێدا د شەرەكیدا هاتینە كوشتن .
2- بوچوونا دی دبیژیت: ب رێكا ئارامیێ هاتینە ب چەندین قو ناغێن مێژوویی یێن جودا جودا ئاكنجی بووینە، بشێوەكی كوم كومە ل روژهەلاتا دەلتایێ.
ناڤێ پایتەختێ ئەوان ئەفاریسه (حەوعرە) چونكە جهەكێ ئیستراتیژی بوو بۆ هكسوسان دكەڤیتە دناڤبەرا ناڤەراستا لایەنگرێن ئەوان مشەختیا هەروەسا جهەكێ نێزیك بوو بۆ دە ڤەرا باشوری ژباژێژێن شامێ و دكەڤیتە ناڤبەرا رێكا بازرگانی یا وشكانی د ناڤبە را مسرێ وشامێدا.
دەستهەلاتا سیاسی یا هكسوسان:
هكسوسان بنەمالا پازدێ دامەزراند ودەستهەلات ل دەڤەرا رۆژهەلاتا دەشتا دەلتا ئێخستە ل ژێر دەستێ خۆ و باژێرەكێ نوی وەك پایتەخت ب ناڤێ (ئەفاریس) ئاڤاكر. بێگومان هكسوس دەمێ هاتینە مسرێ كوچبەربوون و شیانێن ئەوان یێن لەشكەری بهێزبوون و چەكێ ئەوان یێ شەری و ئالاڤێن ئەوان ب سەر چەك و ئالاڤێن مسرێ دكەتن. ئەوان هەسپ و كالیسكێن ب تایەر(Weel) ل گەل تیروكڤانێن پیلای (ئاسنی) و شیرێن كڤانە بكارئینان. پشتی دامەزراندنا بنگەهێ شاهاتیێ دەستهەلاتا خۆ بەرفرەهكر، چونكی پشتی بورینا (46)سالان ئەو شیان باژێرێ مەنفس كونترول بكەن، پشتی هینگێ دەستهەلاتا ئەوان گەهشتە باشورێ مسرێ (سعید)، بەلێ هێزا ئەوان یا سەرەكی ل دەڤەرا دەلتا بوو، دەڤەرا سعید (صعید) نیمچە سه‌ربخۆیه‌ك هەبوو، ب تنێ باج ددا شاهێ هكسوسان.
شاهێن هكسوسان بۆ برێڤەبرنا دەولەتێ پشتبەستن ب فەرمانبەرێن مسرێ دكر. ئەوان گرنگیدا خوداوەند سپ (Seth)، د هەمان دەمدا ئەوان پەرستنا خوداوەند (رەعی) ژی دكر. ل سەردەمێ هكسوسان هندەك پەرستگەهـ هاتنە ئاڤاكرن، ژبلی ئاڤاكرنا باژێرێ ئەفاریس، هەروەسا ئەدەبێ مسری ل گەشێ دا و هندەك تێكستێن ئەدەبی ل سەر بەردیا یێن هاتینە توماركرن بۆ سەردەمێ هكسوسان ڤەدگەڕن.
ژ شاهێن بنەمالا پازدێ (سلاتیس- بنون- ابا خنان – ابو فیس – یناس – أسیت) بنەمالا 16 كو دبێژن ژمارا ئەوان (32)بوون ( عا- اوسر- رع – ابوفیس –نب-خبش).
ژ گرنكترین پاشایێن هكسوسان:
1- خیان: ناڤ ودەنگترین پاشایێ هكسوسان بوو، كەسەكێ خودان شیان ودە ستهەلاتدار بوو، ئەڤی پاشایی پەیوه‌ندیێن بازرگانیێن باش هەبوون د گەل با ژێرێن شامێ ودولا هەردوو رویبارا ودەریا سپی یا ناڤەراستێدا. بەلگەنامە ل سەر ئەڤێ چەندێ دیتنا هندەك مورێن لولەیی ل شامێ و دیتنا پەیكەرەكێ بچویك ل دولا هەردوو ریبارا ب شێوێ شێری.
ددەمێ هكسوساندا ل باكوری دەستهەلات دكر ، ئه‌وان هەولدان كونترولێ ل سەر مسرێ هەمیێ بكەن. میرێن باژێرێ تیبە ل باشوری دەستهەلاتا خۆ ل دەوروبەران موكم دكر، ئەوان ژی ژ لایێ خۆڤه هەولدان دەستهەلاتا خۆ بەرەڤ باكوریڤە بینن، وەكی( ئینتوف – منتوحتب- سنوسرت)، و هندەكا ژی شورەش دژی هكسوسان كر، وەكی (سقنن رع- تاعو ) و (سقنن -رع تاعو 2).
مسریا دڤیا وەلاتێ خۆ پاقژ بكەن ژ هكسوسان وخەلكێ باژێرێ (تیبە) ب ئەڤێ چەندێ رابوون، ب سەركردایەتیا میر (سقنن رع دووی) ئەڤ میرە یێ هەڤچەرخ بوو ل گەل پاشایێ هكسوسان (ابو فیس) دەمێ هەست ب هێزا میرێ تیبە كری داخاز ژێ كر كو خوداوەندێ (ست) ل باشوری بهێتە پەرستن ل شوینا خوداوەند ئامونی، ژ لایێ خو ڤە (سقنن رع) دڤیا ئامون ببیتە خوداوەندێ فەرمی ل هەمی مسرێ، ئانكو هەڤركیا ئایینی د ناڤبەرا ئەواندا پەیدادبیت، پاشی هكسوس نامەكێ بو (سقنن رع دووی) ڤرێ دكەت، تێدا دیار كربوو كو دەنگێ گیانەوەرێن ناڤ ئاڤێدا ل تیبە ناهێلیت ئەو بنڤن بێتڤیە میرێ تیبە ئەڤی دەنگی نەهێلیت.
دەمێ (سقنن رع) ئەڤێ نامێ دبینیت شەری دژی هكسوسان رادگەهینیت، ئەوێ ل سالا (1590ب.ز) هاتیەرویدان، و ژ ئەنجامدا (سقنن رع) دهێتە كوشتن، كورێ وی كاموز(كاموس ) دانوستاندنان ل گەل مەزن و سەركردێن لەشكەری دكەت، دا بریارێ ل سەر شەری بدەن، پشتی نە ئێكبوونا بۆچوونا كاموسی، شەری دهەلبژێریت، ودەسپێتدكەت ل گەل هەرێمێن دەوروبەرێن تیبە وەكی: (ئەرمانت – ئەلفنتاین- ئەسیوت)، و هندەك ژ هەرَیمێن دژی تیبە داخازا هاریكاریێ ژ هكسوسان كر، هەروەسا كاموس شیا كنترولێ ل سەر هیرموبولس بكەت، و میرێ ئەوێ هاتە كوشتن، هەتا كاموس شیا نێزیكی باژێرێ ئەفاریس بیت، بەلێ نەشیا خۆ ل بەر هێزا هكسوسان بگریت، ئەوێن هەولداین تیبە دورپێچ بكەن، كاموس باشڤە دچیت و ئەوژی دهێتە كوشتن. پشتی ئەوی ل (ئەحموسە) (1580-1557ب.ز) سەركەفتنێ ل سەر هكسوسان توماردكەت.
كارتێكرنا هكسوسان ل سەر شارستانیەتا مسری:
هكسوس دهێنەهژمارتن خەلەكا پێگەهاندنێ بۆ ڤەگوهاستن و تێكەلبوونا شارستانیەتێ د ناڤبەرا هەردوو وەلاتێن شامێ و مسرێدا، بەهراپتریا لایەنێن شارستانیەتێ د رێگێن خودا وەرگرتینە، هەر ژ ئیرانێ(میدیا) و باشوری روژهەلاتێ ئەنادولێ و باكورێ دوولا هەردوو رویباران، هەتا باكورێ شامێ یێن تێكەلبووین ل گەل حیتیان و حوریان و میتانیان، ئاشوریان و مللەتێن شامێ، هەرچەندە هكسوس ب رێكا هێرشێن شەری هاتینە مسرێ، بەلێ كارتێكرنا خۆ هە بوو ل سەر شارستانیەتا مسرێ وەكی كەلوپەلێن بۆ شەری( شیر و تیر و كڤان) هاتینە دروست كرن ب رێكا داری و عەربانیێن هەسپكێش وخەنچەر و قەمێن دوو سەر یێن داری كو دهاتنە هاڤێتن بوجهێن دویر، هەروەسا هكسوس ناڤداربوون د نەخشاندنا وینەیێن ل سەر تابلویان و دگوتنَی(چعارین)، و فەخارێ رەنگا ورەنگ و یێ نەخشاندی ب وێنێن روەك و ئاژەلان وەكی ماسیا و تەیران. هەرچەندە مێژوونڤیس دیاردكەن كو ئەڤ شەنگستێن شارستانیەتێ ل دەڤەرێن دەوروبەرێن مسرێ هەبوون، پاشی ب رێكا هكسوسان چووینە د ناڤ مسرێدا .
زێدەباری ئەڤێ چەندێ هكسوسان باژێر ل سەرعەردێن بلند ئاڤاكرینە و دورپێچكرینە ب دیوارێن بلند ژ تەقنێ و بەران و خەندەك ل دورچێكرینە.دەركەتنا پەرستنا خوداوەند (سوتیخ) ل مسرێ ل سەردەمێ هكسوسان، ئەوێ هاتیە هژمارتن خوداوەندێ سەره‌كی ل سالا(1730ب.ز) و هەسب كریە هێما بۆ ئەڤی خوداوەندی .
ژێدەر :
1-محمد سالح زێباری ورێبەر مایی وهیڤی بەرواری : مێژوویا مسرێ یا كەڤن ، (دهوك 2022.)
2- سمیر أدیب، تاریخ وحضارة مصر القدیمة ، (القاهرة 1986.)
3-فیلیب حتي ، تاریخ سوریا ولبنان وفلسطین، ترجمة: جورج حداد وعبدالمنعم رافق، (بیروت:1958)، ج1.
4- اسامة حسن ، مصر الفرعونیە، (القاهرة: 1998.)
