پەرتووكا (ئاشووری د عیراقا نوی دا): دانوستاندن لدور بۆشایەتيیا سیاسی و رەوشەنبیری
لورنس نادر مخو
هەبوونا پەرتووكێن ئەكادیمی لدور مێژوویا كەڤن یان یا نوی وهەڤچەرخ یا ئاشووریان لپەرتووكخانەیان گرنگیەكا مەزن هەیە لسەر ژیان و رەوشەنبیریا ئاشووری یا هەڤچەرخ. باشترە ئەڤ پەرتووكە ب زمانێن بیانی بهێنە بەلاڤ كرن، وەك زمانێن (ئینگلیزی، فرەنسی، لاتینی یان عەرەبی). بەلاڤكرنا پەرتووكا (ئاشووری د عیراقا نوی دا: دانوستاندن لدور بۆشایەتیا سیاسی ورەوشەنبیری) یا ئالدا بنیامین، زه‌نگین كرنەكا مەزنە بۆ پەرتووكخانا ئاشووریان وهەروەسا رەوشەنبیریا وان.
ئەڤ پەرتووكە ژبنەرەت نامەیا دكتورایێ یە ل زانكۆیا میریلاند ل ویلایەتێن ئێكگرتی یێن ئەمریكا كو ل سالا 2015 هاتیە گەنگەشەكرن. ئەڤ پەرتووكە ژلایێ چاپخانا كامبریدج ل بریتانیا ل سالا 2022 بزمانێ ئینگلیزی هاتیە چاپكرن وئەڤ پەرتووكە ژ (282) لاپەر پێك دهێت. دیسا ئەڤ پەرتووكە ژ (پێشەكی وپێنج بەش وئەنجامان) پێك دهێت. بەحس ل سەر ژیانا سیاسی ورەوشەنبیری یا ئاشووریێن عیراقێ دناڤبەرا سالێن شێستان-هەشتێان دا ژچەرخێ بوری دكەت.
ئالدا بنیامین ماموستایا زانكویێ ونڤیسەرەكا ئاشووری-عیراقی یە، ل كەركووكێ ژدایك بوویە، ودگەل خێزانا خۆ بەرەف وەلاتێ كەنەدا ڤە دچن. نوكە ل ویلایەتێن ئێكگرتی یێن ئەمریكا دژیت. ئالدا باوەرناما ماستەر ب بسپوریا مێژوویێ ل سالا 2008 ژ زانكۆیا تورنتو ل وەلاتێ كەنەدا بدەست ڤە ئینایە. وباوەرناما دكتوراە (Phd) ژ زانكۆیا میریلاند ب بسپوریا (مێژوویا روژهەلاتا ناڤین) بدەست ڤە ئینایە. بۆ ماوێ دوو سالان ل زانكویا بێركلی ل ویلایەتا كالیفورنیا كار كریە ونوكە ب پلەیا پروفیسورا هاریكارە ل زانكویا دایتون ل ویلایەتێن ئێكگرتی یێن ئەمریكا كار دكەت.
لدور پێكهاتێن پەرتووكێ، كو دەرازینك بۆ سێ تەوەرا هاتیە دابەش كرن (ناسنامە، شارستانیەت، نیشتمانپەروەری). لدور ناسناما ئاشووریان، كو دڤێ تەوەری دا بەحس لئاینێ ئاشووریا دكەت، كو ئاشووری ژنەتەوەیێن رەسەنن لدەڤەرا میزوپوتامیا وهەروەسا هەر ژدەسپێكا چەرخێ ئێكێ باوەری ب ئاینێ مەسیحیەتێ ئینایە. كو دڤێ پەرتووكێ دا هەمی كەنیسێن ئاشووریا وبێ جیوازی وەرگرتینە. وبكورتی بەحس لگرنگترین قوناغێن مێژوویا كەنیسا روژهەلات یا دایك دكەت. كو ئەڤ كەنیسە وەك كەنیسا دایك بۆ گەلەك كەنیسێن ڤی سەردەمی دهێتە هەژمارتن. ئانكو ژمارەكا كەنیسەیێن عیراقێ بنیاتێ وان ئێكە وژئێك ودوو ڤەقەتیان پشتی هاتنا میشیونێرێن بیانی لڤێ دەڤەرێ.
دەربارەی بەشێ شارستانیەتا ئاشووریا، دڤی بەشی دا بەحس ل گرنگترین جهێن ئاكنجیبوونا ئاشووریا دكەت، هەبوونا ئاشووریا لدەڤەرێن دەولەتا عوسمانی و وەلاتی فارس. دیسا بەحس ل هاتنا میشیونێرێن بیانی لڤێ دەڤەرێ دكەت. وكارتێكرنا وان لسەر ئاشووریا ژلایەنێن جڤاكی وئاینی وئابوری. هەر دڤی بەشی دا بەحس لهندەك قوناغێن مێژوویی دكەت وەك رویدانێن بەدەرخان بەگ دژی ئاشووریێن هەكاری ل سالین 1843-1847. كوشتارێن سوارێن حەمیدی لدەڤەرێن دیاربەكر ونەسیبین. هەروەسا ل سەر بارودوخێن ئاشووریا د شەرێ جیهانی یا ئێكێ‌دا 1914-1918. دیسا دەركەفتنا ئاشووریێن هەكاریا ژڤێ دەڤەرێ وچوونا وان بۆ ئیران وپاشی بۆ كەمپا بەعقوبا ل عیراقا نوی.
هەر دڤی بەشی دا، وتایبەت پشتی بدوماهیك هاتنا شەرێ جیهانی یێ ئێكێ كو هزرا نەتەوەیی گەشە دبیت وبتایبەت دەمێ گرێدانا كونگرێ پاریس ل سالێن 1919-1920. كو دڤی كونگرەی دا هەر مللەتەك داخازا مافێن خو دكه‌ت، وبتایبەت پشتی 14 خالێن سەروكێ ئەمریكی یێ وی سەردەمی (وودەر ویلسون) دەرێخستین وهەروەسا تایبەت بۆ وان نەتەوا كو لبن سیبەرا دەولەتا عوسمانی دژیان ود وی سەردەمیدا دەولەتا عوسمانی بەرەف روخاندنێ دچوو.
بەشێ دووێ ژپێشەكیی، بەحس ل رەوشا شارستانیەتا ئاشووریا دكەت، كو گەلەك دەڤەر ژ عیراقێ جهێن دیروكینه بۆ كەنیسا روژهەلات. وەك (بەغدا، تكریت، میسل، هتد…). كو گەلەك خەلكێ وان دەڤەرێن دیاركری ئەو جهێن خۆ هێلاینە وبەرەف دەڤەرێن دیتر چووینە وبتایبەت دەڤەرێن چیایی ژبۆ خو قورتالكرنێ ژ كوشتار و پێلێن توندرەویێ دژی وان. وژمارەكا مەزن ژ كورێن كەنیسا روژهەلات بەرەف چیایێن هەكاری یێن ئاسی ڤە چووینە. بۆ نموونە دەمێ خێزانا (ربان یونان تخوبی) كو ئەڤە ئێك ژگرنگترین وبەرنیاسترین ماموستایێ ئاینی یێ ئاشووریا بوو ل چەرخێ نوزدێ، ئەڤ كەسە ژبنیات خەلكێ ئەربیلێ نە پشتی كوشتاریێن مەغولیا بسەرێ ئاشووریا ئینان دەمێ كەفتنا دەولەتا عەباسی ل سالا 1258ز قەستا دەڤەرا هەكاری كرینە وخو ژ كوشتنێ قورتال كرینە. هەروەسا كوچكرنا ئاشووریا ژ هەكاری بو میسل لدەمێ كوشتارا بەدرخان بەگ دژی ئاشووریێن هەكارێ ل سالین 1843-1847، وكوچكرنا ئاشووریا ژ هەكارێ بۆ ئیرانێ وپاشی بۆ عیراقا نوی دەمێ شەرێ جیهانی یێ ئێكی. دیسا پشتی هنگی كوچكرنا بەشەك ژوان بۆ سوریا ونیشتەجێبوونا وان ل سەر روبارێ خابور ودروست بوونا كومەلگەها ئاشووری ل سەر رویبارێ خابوری.
هەروه‌سا كوچكرنا ئاشووریا ژ گوندێن خۆ بۆ شاروچكە وباژێرێن عیراقێ وبتایبەت پشتی سەرهەلدانا بزاڤا كوردی ل عیراقی سالا 1961، كو دڤی بزاڤی دا ئاشووریا بەشداریەكا مەزن كربوو. حكومەتێن عیراقی وبتایبەت پشتی سالا 1961 گوندێن كوردستانێ بێ جێوازیا نەتەوەیی یان ئاینی هەمی سۆتن وخراپكرن، ژوانا یێن ئاشووریا لسەرانسەری كوردستانێ .كو لڤیّرە دشیان دایە بهێتە گوتن كوچكرن ببوو وەك ناسنامەك بۆ ئاشووریا. سەرەرای ڤان كوچكرنا لێ ئەڤ چەندە ببوو وەك خالەكا شارستانیەتێ بۆ وان، هەروەسا دبیتە خالەكا نوی بۆ ژیانا وان و ولاپەره‌یه‌كێ نوی بۆ مێژوویا وان. كو هەردەم ژیان ل باژێرا باشترە وپتر پێشكەفتن دهەمی لایەنیێن شارستانیەتێ دا وەك (پەروەردا، ساخلەمی، كارگێری، كاركرن، هتد…) هەنە ب بەراوردی ل گه‌ل ژیارا گوندا. بۆ نموونە گەلەك ئاشووری دناڤ كومپانیێن نەفتا عیراقێ كار دكرن ل (بەسرا، مویسل، كەركووك، هتد.)
دەربارەی بەشێ سیێ ژدەرازینك بەحس ل نیشتمانپەروەریێ دكەت. كو ئاشووری بوونە بەشەك ژكومەلگەها عیراقێ. بتایبەت پشتی وەرگرتنا ژمارەكا مەزن ژ ئاشووریا بۆ رەگەزناما عیراقی، سەرەرای بەشەك دیتر بێ بەهر بوون. بحێجەتا بەشداربوونا وان درویدانێن سالا 1933ز. كو رویدانێن دیاركری ببوونە ئاستەنگەك بۆ گەلەك ئاشووریا كو رەگەزناما عیراقێ وەرگرن. ئەڤه هەمی كورتیەك بوو ژ دەرازینكا ڤێ پەرتووكێ.
وەكی هاتیە دیاركرن، ژبلی دەرازینكێ ئەڤ پەرتووكە ژ پێنچ بەشان پێك دهێت، بەشێ ئێكێ (ئاشووری وپارتا شیوعیا عیراقێ) بخوڤە دگریت و بەحس لدەسپێكا دامەزراندنا ڤێ پارتێ دكەت. كو لسەر دەستێ ئێكێ ئاشووری هاتبوو دامەزراندن وهەروەسا چالاكیێن ئاشووریان دپارتا دیاركری دا. دڤی بەشی دا لدور لدەسپێكا هاتنا هزرا كومونستی لعیراقێ دكەت كو لسەر دەستێ كەسەكێ ئاشووری بناڤێ (بەتروس ڤاسیلی) بوو، هەروەسا دامەزرینەرێ ڤێ پارتێ (یوسف سەلمان) یێ رەگەز ئاشووری ویێ بەرنیاس ب (فەهد) بوو. ئەڤ پارتە دهێتە هەژمارتن ئێك ژ گرنگترین پارتێن عیراقێ. ئەڤ پارتە گەلەك چالاكیێن سیاسی دمێژوویا هەڤچەرخا عیراقێ دا هەبوون. كو گەلەگ ئاشووری ببوونە ئەندام دڤی پارتی دا وهەروەسا بەشداری دناڤ گەلەك چالاكیێن پارتێ دا كربوون. ژوانا سەرهەلدانا سالا 1946 ل باژێرێ كەركووكێ. كو سەرهەلدانا كرێكارێن كومپانیا نەفتا عیراقێ ل كەركووكێ بوو، و ئەڤ پەرتووكە وەسا دیار دكەت كو كومونیستان دەست دڤێ سەرهەلدانێ دا هەبوو. وئەڤ سەرهەلدانە دژی دەستهەلاتا بەغدا بوو. پشتی كەفتنا سیستەمێ شاهانە وهاتنا سیسته‌مێ كوماری ل عیراقێ بسەركرداتیا عەبدولكەریم قاسم ل تەموزا سالا 1958، ولسالا 1959 دوو رویدان لمویسل وكەركووك رویدان، كو هەردوو رویدان كومونسیتان دەست تێدا هەبوون وئاشووری ژی ببوونە بەشەك ژرویدانێن كەركوكێ و نڤیسه‌ر وەسا ددەتە دیاركرن كو ل عیراقێ ئاشووریا چالاكی دڤی پارتێ دا هەبوون.
لێ بەشێ دووێ ژپەرتووكی، (رولێ ئاشووری وكومونیست دبزاڤا كوردی دا لسالێن 1961-1975) بخوڤە دگریت. براستی ئەڤ شورەشه دهێتە هەژمارتن لاپەرەكا نوی ژمێژوویا ئاشووریان لعیراقێ. بتایبەت بەشداربوونا وان ئاشووریێن ئاكنجیێن كوردستانێ. بەشداربوونا ئاشووریا بهەمی لایەنانڤه بوویە، چ بكوم یان تاكەكەسی. بەهرا پترا ئاشووریا وگوندێن ئاشووریا بكوم بەشداری دشورەشێ دا كربوون. هەروەسا گەلەك كەسێن ئاشووری بەشداری كربوون، وئەو ببوون وەك سیمبولێن شورەشێ. وەك (هرمز مەلك چكو، مارگریت جورج كو ئێكەم ژن سەرانسەری كوردستانێ بەشداری دشورەشێ دا كربوو)، جەرجیس فەتحوللا، مەتران ماریوالاها بەرواری، قەشە پولس بێداری، مەلك گورگیس كورێ مەلك چكو، یونان هرمز، هتد…).
بەشێ سیێ، دناڤبەرا (چاكسازی ودژایه‌تی) و سیاسەتا بەعس هەمبەر ئاشووریا دناڤبەرا سالێن حەفتیاندا. كو 17 تەموزا 1968 پارتا بەعس بكودەتا هاتە سەر حوكمی لعیراقێ. و(ئەحمەد حەسەن بەكر) دبیتە سەرووك و(سەدام حوسەین) دبیتە نوینەرێ سەرووكی. لدەسپێكی پارتا بەعس دەست ب دانا مافێن پێكهاتێن نەتەوەیی لعیراقێ كر. وەك مافێ ئەتونومی بۆ كوردا پشتی بەیانناما 11 ئادارێ 1970، ولدور بریارا ژمارا (251) ئەوا ل 16 نیسانا 1972 ودانا مافێن رەوشەنبیری بو (كلدان و سریان و ئاشووریان). كو ئەڤ بریارە وەك وەرچەرخانەكا مێژوویی بوو بۆ ئاشووریا، لدویف ڤی بریاری دامودەزگەهێن رەوشەنبیری هاتنە دامەزراندن، هەروەسا ئەڤان دامودەزگەهان ژمارەكا روژناما ده‌رئێخستن. وەك (رەوشەنبیرێ ئاشووری، دەنگێ سریانی، كومەلا زمانێ سریانی، بەهرا، ئێكگرتن، هتد…). كو ئەڤێ بریارێ كارتێكرنەكا مەزن لسەر ژیانا رەوشەنبیری یا ئاشووریا هەبوو ل عیراقێ و ئەڤ سەردەمە ب سەردەمێ زێرین یێ ئاشووریا دهێتە نیاسین.
ژبەر ڤێ چەندێ حكومەتا عیراقێ خو نێزیكی ئاشووریا كر ورەگەزنامەیێن هەردوو سەركردێن ئاشووریان (مار شمعون ویاقو مەلك ئیسماعیل) هاتنە زڤراندن. ورەگەزنامەیێن وان ژێ هاتبوونە ستاندن پشتی رویدانێن سالا 1933. وئارمانجا حكومەتێ ژڤێ نێزیكبوونێ كو حكومەتا بەعس دڤیا ئەو ئاشووریێن دشورەشا كوردی دا بكێشیتە لایێ خو، چونكی وەكێ هاتیە دیاركرن گەلەك ئاشووری گەهشتبوونە د ناڤ رێزا شورەشێدا. پشتی شكەستنا شورەشێ ژ ئه‌گه‌رێ پەیمانا جەزائیر ل 6 ئادارا 1976، دناڤبەرا حكومتێن ئیران وعیراقێدا وسۆتن وخرابكرنا سەدان گوندێن كوردستانێ ژوانا یێن ئاشووریا ژی و دیرئێخستن ژ بۆ هندەك كومەلگەهان یێن كو سەر دەستێ پارتا بەعس هاتبوونە دروست كرن. بەعسیان كار دكر ژبو كێشانا ئاشووریا ژبو لایێ خۆ، هەروەسا ئەو دووبەرەگی ئەوا دكەنیسا روژهەلاتدا دروست بووی، كو پارتا بەعس سیاسەتا هزرێن شوفینی یا عەرەب پەرست ل سەر ئاشووریا دسەپاند ژبۆ گهورینا ناسنامەیا ئاشووری ب تایبەتی دسەرژمێریا سالا 1977دا. كو نەتەوا عەرەبی لسەر دهاتە سەپاندن. هەروەسا ئێك ژسیاسەتێن پارتا بەعس كو خواندنا قورئانێ ل سەر كریستیانان دهاتە سەپاندن. ئەو چەندا دیاركری پارچەك بوو ژسیاسیەتێن پارتا بەعس لسەر ئاشووریا.
لدور بەشێ چوارێ، لسەر ژیانا رەوشەنبیری یا ئاشووریا دناڤبەرا سالێن 1970-1980. لدەسپێكێ ودڤی بەشی دا باس ل دەركەفتنا گوڤارا رەوشەنبیرێ ئاشووری (المثقف الاشوري) ئەوا ل سالا 1972 دەركەفتی ژلایێ یانەیا رەوشەنبیری ئاشووری لبەغدا. ولایەنی دی تر یێ ڤی بەشی بەحسێ جوداهیا دناڤبەرا پەیڤا (ئاشووری- ئاپوری) دكه‌ت. هەروەسا گەنگەشە لسەر زمانێ سریانی یێ نوی دكەت.
لێ دەربارەی بەشێ پێنجێ، “هەڤپەیڤینەك لدور بزاڤا سیاسی یا نەتەوەی یا ئاشووریان دناڤبەرا سالێن حەفتێیان وهەشتیێان ژچەرخێ بوری دا”. وەكی ناڤێ بەشی، ئەڤ بەشە بەحس لژیانا سیاسی یا ئاشووریان دكەت، لدەسپێكا بەشی لدور ئوپوزوسیونا نیشتیمانی یا عیراقی دكەت وبتایبەت پشتی سالا 1979. دیسا فرەهییا ژیانا سیاسی دناڤبەرا پارتێن ئوپوزوسیون دەمێ بهەڤرا كار دكر ژبۆ دژاتیا حكومەتێ وپارتا بەعس. ژگرنكترین پارتێن ئوپوزوسیون (پارتا شیوعی یا عیراقی، پارتی دیموكراتی كوردستان، ئێكەتیا نیشتیمانی كوردستان، بزاڤا دیموكراتی یا ئاشووری، وهتد…). لایەنێ دیتر ژ ڤی بەشی بەحس لسەر سەپاندنا ناسنامە وچاندنا هزرێن پارتا بەعس لسەر كومەلگەهێ. هەر لدور ڤی بەشی لێكولێن لدور چوونا هندەك پارت ورێكخستنێن ئاشووری دكەت ژبۆ خەباتا چەكداری (الكفاح المسلح) لكوردستانێ دگەل پارتێن ئوپوزوسیونێ. وپارچا دوماهیێ ژبەشێ پێنجێ لدور پارتا بزاڤا رەوشەنبیری یا ئاشووری دكت، ولدەمێ 12 نیسانا 1979 دهێتە دامەزراندن، هەروەسا بەحس لگرنگترین قوناغێن ڤێ پارتێ دكەت. ژوانا دامەزراندنا روژنامەیا بەهرا زمان حالێ ڤێ پارتێ كو ل 12 حزیرانا 1982 دهێتە چاپكرن. چوونا بزاڤا ئاشووری دناڤ رێزێن خەباتا چەكداریدا ل 15 نیسانا 1982 وهەروەسا سیاسەت ودژاتیا حكومەتێ هەمبەر لایەنگەرێن بزاڤا ئاشووری وگرتن وكوشتنا سێ دامەزرێنەر وبەرپرسێن بزاڤا ئاشووری(یوبەرت ویوسف ویوخنا) ل 3 شباتا 1985 دگەل دیاركرنا هندەك ژلاپەرێن ڤی بزاڤێ.
لدوماهیێ، كورتیەك لدور ژیانا ئاشووریا ل هەرێما كوردستانێ دناڤبەرا سالێن 1991-2003. هەروەسا به‌حسێ كورتیەك لسەر ژیانا ئاشووریا دكەت لدەشتا نەینەوا پشتی كەفتنا رژێما بەعس لعیراقێ لسالا 2003. كو ئەڤ دەڤەرە ببوو جهێ هەڤركیێ دناڤبەرا حكومەتێن بەغدا وهەولێرێ. وئەڤ بەشە بدوماهیك دهێت بهاتنا داعش وكەفتنا مویسلێ لسەر دەستێ چەكدارێن داعش ل تەباخا سالا 2014.
شلوڤەكرنا ژێده‌ران، كو ئەڤ تەوەرە ژ گرنگترین تەوەران دهێتە هەژمارتن. هەر خواندنەك یان ڤەكولینەك یا باش بیت دڤێت پشت بەستن لسەر هندەك ژێدەرێن گرنگ وباش بكەت. وەك هەر خواندنەكا گرنگ وباش دیسا ئەلدا بنیامێن ژی پشت بەستن لسەر ژمارەكا مەزن وجێواز یێن ژێدەران كریە، ژوانا بەلگەنامەیێن بریتانی وعیراقی، وبتایبەت یێن (دار الكتب والوثائق العراقیە) لبەغدا وهەروەسا بەلگەنامەیێن پارتا بەعس لپەرتووكخانا هوڤەر (Hoover institute) لزانكویا ستانفورد. كو گەلەگ ژڤان ژێدەران بۆ ئێكەم جار دهێنە بەلاڤكرن ژلایێ ئەلدا ڤە. هەروەسا بەلگەنامەیێن پارت ورێكخستنێن ئاشووریان ئەوێن بووینە بەشەك ژڤێ پەرتووكێ. هەروەسا ژمارەكا چاڤپێكەفتنان دگەل ژمارەكا كەسێن ئاشووریان ئەوێن رول هەبوون د وان رویدانێن وی سەردەمی رویداین. هەروەسا ژیانا وان ژی بوویە بەشەك ژڤی پەرتووكێ.
