نيشانێن خواندنێ د زمانێ كوردى دا

نزار محه‌مه‌د سه‌عید

پشكا (1)

پێشگۆتن

خالبەندی، یان نێشانێن خواندنێ د زمانی دا، نیشانێن واتەدارن، ل ناڤبەرا پەیڤان یان رسته‌يان ددەما نڤیسینێ دا جهێ خوە دگرن و سیستەمەکێ پێکهاتیە ژهژمارەکا لڤین و نیشانێن دهێنە ب کار ئینان بۆ رێکخستنا نڤیسینێ، مەرەم ژێ ئەوە، پەیڤان یان بەشێن رسته‌يێ ژێك جودا بکەن. کۆمەڵەکا نیشان و هێمایێن نەدەنگدارن، شارەزایێن زمانان لسەر رێكکەفتینە، کو د دەقێن نڤیسینێ دا ب کار بینن، پێخەمەت رێکخستنێ و هێسانکرنا واتەیان و تێگەهەشتنێ، ب ئەرکێ دەستنیشانکرنا جهێن دابڕینێ و راوستیانێ و دەستپێکرنێ رادبن. هەروەها خویاکرنا تونێن دەنگی، ژ بۆ هێسانکرنا رامانێن پەیڤ و رسته‌يان بشێوەکێ تایبەتی،  و کردارا خواندنی ب گشتی.

ب واتەیەکا دن، خالبەندی ناڤبەر – و- دائێخستنا زمانی یە. مەبەست ژێ ئەوە، ستروکتوورێن دەقی، ب تایبەتی یێن رسته‌يێ، رون و بەرجەستە بکەن.ب شێوەکێ گشتی بۆ هەمی کەسی باشە، د خالبەندیێ دا درەهوان بن، نەمازە: بسپورێن پێداچوونێ ل کۆڤارو رۆژنامه‌يان، مامۆستایێن زمانان،  فێرخوازێن ماستەرێ و دکتورایێ، ڕاگەیاندکارێن رادیۆ و تەلەڤزیۆنان، گۆتارخوین، گۆتارنڤیس، نڤیسەر، نەمازە نڤیسەرێن چیڕۆکێ و رۆمانێ، نڤیسەرێن پەرتووکێن فێرگەهان.. هتد. 

ژ بەر گرنگییا ڤان نیشانان، زانینگەهـ و ناڤەندێن زمانەوانی، ل تەڤایا ولاتێن پێشکەفتی، ماتیەکا بێقام مەزن ژ ڤی بابەتی دکەن. هەر چەند ساڵەکان، ب دەهان ڤەكۆلینان لسەر ئەنجام ددەن و پەرتووکان لسەر دوەشینن.

دەما مرۆڤ ل هن پەرتووك و رۆژنامە و کۆڤار و نامەیێن دام و دەزگەهێن میری و نەمیری، ل راپۆرت و ڤەکۆڵینان دنێڕیت، دێ بینیت پڕن ژشاشیێن جودا، ژ وانا ژی شاشیێن خالبەندیێ.  ئەڤ شاشییە بێگۆمان ئالیێن هویر یێن دەربرینا ئاخفتنێ، دشێوینن و وان پەیوەندیێن قایم، یێن کو گەرەکە د ناڤبەرا توخمێن موفکێ دا ب تایبەتی، و تەڤایا تێکستێ ب گشتی، ناهێلن، ڤان پەیوەندیان تێکددەن، جارنا ژی تەم و مژاوی دکەن.

وەهەیە نەگۆهدان بۆ ڤان نیشانان، بزڤریتە وێ یەکێ، هن نڤیسەر هزر دکەن، کو خالبەندی کارەکێ ساکارو سادە و سەرڤەسەرڤەیە، ژ لەوڕا گرنگیێ نادەنێ،ئەو بۆ هندێ دچن، کو تەنێ بۆ کارێ جوانکرن و جوانکاریا نڤیسینێ ئەڤ نیشانە بکار دهێن. 

خالبەندی د تێکستێ دا نەبیت، ئەو تێکست دێ یا (ڵاڵ) بیت، و ژ کەشەکێ ئینفیعالی، یێ شویشتی بیت. کو ديسا دێ ژ ناڤەرۆکێن دەنگدارێن پێدڤی ڤاڵا بیت، ژبەر نەبوونا تونێن دەنگی، و جهێن راوەستانێ و بێهنڤەدانێ. ئەم دکارین بێژین کو کارێ ڤان نیشانان، کارێ ڕیپێشاندەریێ یە، مینا هێمایێن هاتن و چوونێ، یان رۆڵێ پۆلیسێ هاتن و چوونێ، یا ژ هەمیان گرنگتر دخالبەندیێ دا ئەوە بزانین؛ ل هن ئەردان دەما د جهێ خوە یێ پێدڤی دا نەهاتن، جهێ خوە نەگرتن، واتەیا رسته‌يێ دهێتە گوهۆرین. 

پڕانییا بسپۆڕێن زمانان هەڤڕانە، کو چ رێنمایێن (ئوفیشێل) رەسمی بۆ خالبەندیێ نینن، واتە نە ب یاسایێ هاتینە دانان.

خالبەندیێ هژمارەکا ل هەڤهاتن و نەریتان ژ بۆ هەنە؛ هن ژ وان گەلەك دکەڤنن، یێن دن ژی هەتا رادەکێ جهێ خوە، قۆناغ ب قۆناغ د دەقێ نڤیسینێ دا گرتینە. د ڤێ نڤيسينێ دا دێ ب کورتی باسێ ڤان سۆمبولێن (هێمایێن) خالبەندیێ کەین، یێن کو ئەم د زمانێ کوردی دا ب کار دئینین. 

د ڤێ باسکرنێ دا گەرە بەرسڤ بۆ ڤان پرسیارێن ژێری ب تێروتەسەلی بهێنە دان:

–  کەنگی ئەڤ هێمایە دهێنە بکارئینان؟ 

 – کیژان هێما دگەل هەڤ دهێنە بەراورد کرن و (چاوان)؟ 

–  فۆرمێ وان یێ چاوانە؟ 

–  جهێ هێمایێ گەرە ب دروستی ل کیرێ بیت؟ 

هەر وەکی مە ئاماژە پێ دای، هەتا نوکە مە چ یاسا و رێنما و رێککەفتن، سەبارا چاوانی یا بکارئینانا ڤان هێمایان نینن، لەوما مەرج نینە هەر بکارئینانەکا بەروڤاژی یا شاش بیت. ئەڤ بزاڤە تەنێ ژ بۆ هندێ یە، ئەم رێچارەیەکێ ڤەبینین، رەوشا زمانێ خوە یێ نڤیسینێ هێسانترو باشتر لێ بکەین.

تەڤی کو گەلەك جیاوازی د ناڤ زمانان دا هەیە، نەخاسمە شێوه‌يێ ئاڤاکرنا رسته‌يێ، تیپێن نڤیسینێ و هەتا داویێ، لێ ئەم دکارین هەتا رادەیەکێ، بۆ بزاڤێن د ڤی واری دا، لشت و مفای ژ سەربۆڕا زمانێن مللەتێن دن وەربگرین و ناهێتە مانده‌ل کرن کو هەتا نوکە، بزاڤێن مە د ڤی واری دا دقەلسن.

هەتا نوکە هژمارەکا پێش چاڤ ژ مە، ئەم ئەڤێن د وارێ نڤیسینێ دا دخەبتین، ڤان هێمایان کێم ب کار دئینین، هن ژمە ژی د نڤیسینێن خوە دا وەکو پێدڤی،  د جهێ خوە دا بکار نائینن و ئەڤ دیاردە ژی – ب من وەرە –  بۆ دو ئەگەران دزڤڕیت:

ئێك: دام و دەزگەهێن پەیوەندیدار (زانینگەهـ، خواندنگەهـ، دام و دەزگەهێن میری، رۆژنامە و کۆڤار، سازیێن وەشانێ، هتد) دروست دانانا ڤان هێمایان ناکەنە مەرج، واتە ئەم دکارین بێژین، بهای نادەنێ. 

دو: ئەم د ڤی واری دا دخەمسارین، وەهەیە ژی جارنا ژنەزانین، ڤان هێمایان ئەم ل جهێن وان یێن دروست وەکو پێدڤی نادەینین.

هێمایێن ئەڤ نڤيسينه‌ ب خوە ڤە دگریت، ژ ڤان سێ گرۆپێن ژێری پێک دهێن:

أ- هێمایێن رسته‌يێ پێکڤە گرێددەت (، ؛: –( ))

ب- هێمایێن داوی یا رسته‌يێ (. ؟ (! 

ج- هێمایێن پەیڤێن تایبەت، یان دەقەکێ وەرگرتی (” “)، . (‘  ‘)

هەروەها ل کێلەکا ڤان هێمایان، هن هێمایێن دن ژی هەنە، مینا خیچکێن خوار هەم بۆ ئالیێ چەپێ هەم ژی بۆ یێ راسێ /  \، هێمايێن دەربڕینا هەست و نەستان، و خیچکا کورت يا راست -، و خالێن ل پەی یەك (…). دێ هنەکێ ل دەف وان ژی راوەستین.

د ڤێ نڤيسينێ دا، هن ئامۆژگاری ل ڤڕ و ل وڕ بەرچاڤ دکەڤن، لێ وەهەیە مرۆڤ نکاریت، هەمی جارا پێگیریێ پێ بکەت. د پراتیزەکرنا ڤان هێمایان دا، گەر چی جارنا دودلی پەیدا دبیت، لێ بەردەوامیدان و بدستڤەئینانا سەربۆرێ د ڤی واری دا، کارئاسانییەکە بۆ ڤەدیتنا، رێچارە و سەنگەلاییێ، بۆ ڤێ دودلیێ.

سەربۆر رێچا هەری باشە، بۆ ژێك ڤاڤارتنا جهێن دروست ژ یێن شاش، دەما بکارئینانا ڤان هێمایان. واتە ل کیژان جهی د رسته‌يێ دا چێ دبن، و ل کیژان جهی چێ نابن، یان ل کیژان جهی، دو جۆرێن هێمایان، دکارن جهێن هەڤدو بگرن، کو ديسا ل کیژان جهان، هەکە چ هێمایان نەدەینی دروستە، تو ناکەڤی یە شاشیێ.

ل داویێ ژی دێ بیژم، هەکە تە خوە دیت تو یێ ب گۆمانی، دودلی چاخێ بکارئینان هن ژڤان نیشانێن خواندنێ، ئەڤ نڤيسينه‌، هەتا رادەيه‌کێ دێ هاریکاریا تە کەت، بۆ نەهێلانا ڤێ دودلی و گۆمانێ، بۆ ڤی چەندێ ژی، مە هژمارەکا باش ژ نموونەیان، بۆ هەر جۆرەکێ بکارئینانا ڤان نیشانان ئیناینە، هەروەها زاڤ تێبینی ژی، مە داینە کێلەکا ڤان نموونەیان. وەکو رینمایێن پێدڤی، کو گەرە دپراتیکێ دا بهێنە پەیرەو کرن.

ل داویێ دی بێژم؛ راستیێن د نڤيسينێ دا، ئەو ب سایا سەرێ مامۆسیایێن منە، و هەر شاشییەکا بەرچاڤ دکەڤیت ژی، قوسیری ژ منە.

رۆڵێ نیشانێن خواندنێ

نیشانێن خواندنێ گەلەك دکەڤنن، کەسەکی بۆ جارا یەکێ ئافراندینە، دا سەحکەینێ ئەو چ کەسە؟

دیرۆکا نیشانێن خواندنێ دزڤریتە سەردەمێ لاتینی و گریکان، هینگێ پەیدابووینە. ئەلیفبێتکا گریکی ژ ئەلیفبێتکا فینیقیان هاتیە وەرگرتن، کو ژ راستێ بۆ چەپێ دهاتە نڤیسین، وی چاخی نیشانێن خواندنێ نەبوون، هەروەها ناڤبر ژی ل ناڤبەرا پەیڤان نەددەینان بۆ جوداکرنا هن پەیڤان ژ هەڤ، گریکان ل ڤی سەردەمی، پەنا برنە بەر دەینانا خالان لسەر پەیڤان، دو، سێ، هەتا چار خالان لسەر هەڤ. کەسێ بۆ جارا یەکێ ئەڤ سیستەمە ڤەدیتی، ڤەکۆلەر و رەخنەگر و زمانزانەکێ بیزەنتی بوو  دگۆتنێ  Aristophanesل ناڤبەرا (نێزی 257- 180 پێشی زایینێ). ئەڤ زانەیە ل بیزەنتە کو نها دبێژنێ ئیستەمبول ژدایك بوویە.

ژ وێرێ بۆ خواندنێ قەستا ئەلێکسەندر کریە، لسەر دەستی زێنودوتوس، وکالیماچوس و دویوسێیون ی خواندیە، دەما گەهەشتیە شێست سالیێ، بوویە مەزنێ پەرتووکخانا ئەلێکسەندری، ل ڤێرێ تبابەکا ڤەکۆڵینێن زانستی، لسەر هەلبەستێن هژمارەکا هوزانڤانێن گریکی ئەنجام داینە و وەشاندینە. ژ وان هۆزانڤانان: هومیرۆس، پیندارۆس.

بۆ بەرزکرنا خواندنێ ب رەهوانی، پەنا بریە بەر نیشانێن خواندنێ و ئەکسێنتێ. یەکەمین فه‌رهەنگا زمانێ گریکی لسەر دەستێ وی هاتیە دەینان. ڤەدیتنا وی بۆ ئەکسینتێ پاڵپشتیەکا بێقام مەزن بوو، نەمازە بۆ تێکستێن گریکی یێن کەڤن، کو ديسا هەر ڤی زانای یەکەمین فۆرمێن نیشانێن خواندنێ ئافراندن: چەند خالەك بکارئینان بۆ ژ هەڤدابڕاندنا بەشێن رسته‌يێ، ژ بۆ هندێ دەرفەتەکێ بۆ بێهنهلکێشانێ، د دەما خواندنێ دا ڤەبینیت.

هولێ ب ڤی ئاوایی، خال بۆ بێهنڤەدانەکا درێژ، و بۆڕ بۆ بیهنڤەدانەکا کورت. ئەو سیستەمێ ئەرستوڤانیسی داهێنای، گەلەك یێ دگەل لاتینیێ گونجای بوو، بێی هیچ قوسیرییەك کارێ خوە دکر، هه‌روه‌سا.ل سەدساڵیا چارێ پێشی زایینی، خیچەك ل ژێر پەیڤا یەکێ ژ هەر بەشەکی ژتێکستەکێ ددەینان، ژ بۆ هندێ خواندەڤان بزانن، کو ئەڤە بەشەکێ نوی دەست پێ کر، ب زمانێ گریکی دگۆتنە ڤێ خیچێParagraafos .

ل ناڤەڕاستا سەدەیێن ناڤین، پڕانییا فێرگەهان، نیشانێن خواندنێ یێن نها کار پێ دهێتە کرن، ب کار دئینان.

وان هەر ل وی سەردەمی، گرنگی ددانە ناڤبرا بێهنڤەدانێ، میلۆدی یا خواندنا پەیڤان و رسته‌يێ ب شێوەيه‌کێ گشتی، بۆ گەهاندنا رامانێ ب شێوەکێ زل و بەربچاڤ. ب عەرەبی دبیژنە ڤی رەنگێ خواندنێ: (القراءة التصویریة للمعنی)، هه‌ر ل وى سه‌رده‌مى نیشانەکا دن کەتە ناڤ نيشانێن خواندنێ، ئەو ژی نيشانا پرسیارێ یا گریکی بوو، بەروڤاژی نیشانا خالبۆرێ(؛)، واتە بۆڕ ل بنی بوو، خال ل سەری. دوسەد ساڵان پشتی هینگێ، نیشانا گرێدانێ، ئانکو خیچك پەیدا بوو، ل سەدساڵی یا چاردێ ژی، دەبل خیچكێ ( – – ) مل دانە کێلەکا نیشانان.

ل ناڤبەرا سەدساڵی یا سێزدێ خیچکا نەڤی کری ( / )، ئەو ژی وەکو نیشانەکا بێهنڤەدانێ دەرکەفت. نێزی هزارو چارسەد و پێنجی ساڵان، ڤێ نيشانێ ئەرکێ ‘پێهنڤەدانێ’ پێ هات بوو سپارتن. پشتی هینگێ خانەنشین نەکرن، کارەکێ دن بۆ ڤەدیتن! هه‌روه‌سا ل داوی یا سەدساڵییا هەڤدێ ژی، هن ناڤێن مودێرن دەینانە سەر نیشانان و نیشانێن خواندنێ و گازیێ ژی نوی ب کار بوون.

هەردو زمانێن فرەنسی و ئیتالی، هەر ژ دەستپێکێ، ژ باشترین زمانێن رۆژئاڤا دهاتنە هژمارێ، بۆ بکارئینانا نیشانێن مودێرن یێن خواندنێ، د پەرتووکێن دیروکێ دا هاتیە، کو عەرەبان بەری بۆسلمانەتیێ، هەول هەبووینە بۆ ڤەدیتنا نیمچە خالبەندییەکێ د نڤیسینێن خوە دا، ب تایبەتی د نامەیێن کویخە و مەزنێن وی سەردەمی د، د ڤی واری دا باسێ (الحارث بن ابي شمر الغساني) هاتیە کرن، یێ کو دبیژیت: “گەرە موفك و رستە ب ناڤبڕەکێ ژێك بهێنە جوداکرن، ژبۆ هندێ رۆنتر لێ بهێن”.

(الحارث)ی دگۆتە نڤیسەرێ خوە (المرقش الاکبر)ی : “إذا نزع بك الکلام إلی الإبتداء، بمعنی غیر ما انت فیه، فافصل بینە وبین تبعیته من الالفاظ. فإنك إن مذقت الفاظك بغیر ما یحسن ان تمذق به، نفرت القلوب عن وعیها، وملته الاسماع، واستثقله الرواة”، هه‌روه‌سا (اکثم بن صیفي) ژی، دگۆتە نڤیسەرێن نامەیێن کەسێن خوەدی دەستهەڵات ل وی سەردەمی: “افصلوا بین کل معنی منقض، وصلوا الکلام معجونا ببعضه البعض”.

لسەردەمێ بۆسلمانەتیێ ژی دێ بینین، کو هەول هەبوون، ژ بۆ باشترکرنا خواندنا تێکستان و ڤەدیتنا میکانزمێن گونجای بۆ ڤێ چەندێ. لسەر ڤێ هەول و بزاڤێ هاتیە، دبێژن (عائشة ام المؤمنین) گۆتیە: “ما کان رسول الله (ص) یسرد سردکم هذا، ولکنه کان یتکلم بکلام، یبینه فصل، یحفظ من جلس إلیه”. 

ديسا هاتیە کو، (ابو سفیان) ى گۆتیە نڤیسەرێ خوە (الاشدق)ی: “لیکن التفقد لمقاطع الکلام منك علی بال. فاني شهدت رسول الله (ص) املی علی علي بن ابي طالب – رضي الله عنه – کتابا، وکان یتفقد مقاطع الکلام کتفقد المصرم صریمته”. واتەیا (المصرم) ل ڤێرێ: کەسێ حێشترێن وی مرین، ژ هژمارەکا مەزن، کێمەك بۆ ماین. هەلبەت ئەڤ کێمەکێن ژێڕا ماین، گەرە زێدە زێدە یێ لێ مقاتە بیت.

عمر بن مسعدة – کەسەکێ ناڤدار بوو ب رەهوانبێژیێ و دەستەکێ باش د نڤیسینێ دا هەبوو، کەسەك ژێ پرسی: “شەرت مەرجێن باش یێن نامەنڤیسینێ چنە”؟ د بەرسڤا خوە دا گۆت: “ان یکون عارفا بالفصول والوصول… الإبتداء والجواب”. 

پێشی نێزی سەد ساڵان ژی، عەرەبان ب تایبەتی ل مسرێ، ناڤنیشانێن خواندنێ، ب شێوەيه‌کێ زانستی د نڤیسینێن خوە دا ب کار ئینان.  بۆ جارا یەکێ  وەزارەتا خواندنا مسری یا وی دەمی، ژ ئەحمەد زەکی پاشا ی (1867- 1934) خواست، تشتەکی ب تێرو تەسەلی لسەر بابەتێ ناڤنیشانێن خواندنی بنڤیسیت. ناڤبری رادبیت ڤان ناڤنیشانان ژ زمانێن بیانی وەردگێڕیتە زمانێ عەرەبی و چەند نیشان و ئاماژەیێن نوی، یێن پشتی هینگێ کەتینە ناڤ ڤان نیشانان، لێ زێدەکرن.  

جۆر و ئەرکێ نیشانان

ل پەی ئەرکێ نڤیسینێ یێ نیشانێن خواندنێ، ئەم دکارین لسەر چار جۆران دابەش بکەین:   

 -1 نیشانێن راوەستیانێ): ، ؛(. 

خواندەڤان دەما دگەهیتە ڤان نیشانان، دکاریت راوەستیت، راوەستیانەکا درێژ، یان ناڤنجی، یان ژی کورت. ژبۆ هندێ بێهنا خوە بهه‌لکێشیت و بەردەوامیێ بدەتە خواندنا خوە.

2 – نیشانێن تونێن دەنگی:.… 🙂  ؟(!

ئەو ژی نیشانێن راوەستیانێنە، لێ – ل کێلەکا راوەستیانێ – تونێن تایبەت یێن دەنگی و دەربڕینێن دەروونی ژی هەنه‌.

3 – نیشانێن دورپێچیێ:(– ” “ [ ] ( ) ‘ ‘)   

 ئەڤ نیشانە ئاخفتنا نڤیسکی رێك دئێخن و هاریکارییا تێگەهەشتنا وێ ئاخفتنێ دکەن.

 – 4نیشانێن ئاماژەیێن د پرۆگرامکرن و ماتماتیکێ دا ب کار دهێن: (<>  >< * \ [ ] &)

گرنگییا نیشانێن خواندنێ

ئەم دکارین گرنگیییا نیشانێن خواندنێ، د ڤان خالێن ژێرین دا خۆیا بکەین:

 -1ئەڤ نیشانە، کارێ تێگەهەشتنێ ل دەف خواندەڤانی ب ساناهی دئێخن.  مەبەستان شرۆڤە دکەن، و پەیڤێن لێکدای رون دکەن… دەمێ خواندنێ، ئەڤ چەندە ژی ژڤێ نموونه‌يێ بەلی دبیت:

-1  خۆش زەڵامە.

 -2 خۆش زەڵامە!

 -3 خۆش زەڵامە؟

تەڤی کو ئەڤ رستەیە د هەر سێ حالەتان دا، هەمان رستەیە،  ژ دو پەیڤێن وەك یەك پێکهاتیە، یەك رستەیا سێبارە کریە، لێ ژ ئالیێ رامانێڤە، ژهەڤ جودانه‌، واتە هەر رستەیەکێ ب سەرێ خوە، رامانا خوە یا تایبەت هەیه‌.  

رسته‌يا یەکێ، رستەيه‌کا ئاساییە، یەکێ پەسنا زەڵامەکی ددەت.نیاشانا گازیێ، سوڕمانێ د رسته‌يا دوێ دا، ئەڤ رستە کریە، رستا سوڕمانێ، ددەما گۆتنێ دا تونەکێ دەنگی یێ تایبەت ب خوەڤە دگریت، هەروەها دەربرینەکا دەروونییا گرێدای سوڕمانێ ژی، ب خواندەڤانی ڤە خۆیا دبیت.د رسته‌يا سێیێ دا، نیشانا پرسیارێ، ئەڤ رستە کریە رسته‌يا پرسیارێ، بێژەر، یان خواندڤان یێ ل ڤێرە پرسیارەکێ دکەت، دڤێت بزانیت، کا ئایا ئەڤ زەڵامە، چ تەرزێ زەڵامایه‌.

2– ئەڤ نیشانە وەکو رێپێشاندەر، جهێن ژێکجوداکرنا رسته‌يان و پارڤەکرنا موفکان بەلی دکەن، کو ديسا ئەو جهێن گەرە خواندەڤان ل نك بێدەنگ ببیت… هولێ ب ڤی ئاوایی، هەم پرۆسه‌يا خواندنێ و هەم ژی یا تێگەهەشتنێ، دێ باشتر برێڤە چیت.

 –3کارێ خواندنێ ب ساناهی دئێخن، دەمێ خواندەڤانی، ل ناڤبەرا مێزەکرنێ و هەولێن تێگەهەشتنێ، ب فیڕۆ ناچیت.

ب گۆتنەکا دن، دەقێ نیشانێن خواندنێ تێدا ل جهێ خوە هاتین، خواندەڤان دێ زویتر خوینیت  و باشتر مەرەمێن ل پشت دەقی وەرگریت.

-4  ئەڤ نیشانە ب نێڕینا نڤیسەری، مینا ئاماژەیێن دەستانە دگەل ئاخفتنێ، دەربڕینێن دەروونینە  و تونێن دەنگی واتەیێن راستەقینە بەرجەستە دکەن.

5- هەروه‌سا نیشانێن خواندنێ، بابەتی رێك دئێخیت، زمانی سپەهیتر لێ دکەت، داڕشتنا وی باشتر دڤەهینیت، ب ئاوایەکێ وەسان کو خواندەڤان خوەش و رەهوان بخوینیت، تێبگەهیت و ژ خوە ڕا تام و مەرەقێ ژێ ببینیت.  

خال (.)

خال واتەیا ب داویهاتنا رسته‌يێ ددەت، هن دبێژنێ “راوەستان”، یەکسەر ل پشت پەیڤا داویێ یا رسته‌يێ، بێ هێلانا ناڤبڕێ دهێت،  ب مەرجەکی ئەو رستە واتەیا پرسیارێ، یان یا سەرسوڕمانێ هەلنەگریت، بکارئینانا وێ ژی ب شێوەيه‌کێ گشتی کارەکێ هێسایە، چ گۆمان و پرسیار و دودلیێ هەلناگرن، لێ دەما ب هەڤڕا دگەل هێمایەکا دن دهێت، بێگۆمان وێ گاڤێ جۆرە سەرگێژیەکێ دئینیتە رێکا نڤیسەري.

خال ب شێوەيه‌کێ گشتی، ل ڤان جهان دهێتە بکارئینان:

1 –خال ژ تەڤ هێمایێن دن پترتر، بۆ ب داویئینانا رسته‌يێ دهێتە بکارئینان، پشتی رستەيه‌کا سروشتی یا واتەدار دهێت:

*  باژێڕێ مە یێ جوانە.

* ئەڤرۆ سەقایەکێ گەلەك خوەشە؛ کەیفا من یا هاتی، کو ئەز ئەڤرۆکە کار ناکەم.

2 – جارنا ل جهێ خالێ، خالبۆر (؛) دهێتە بکارئینان؛ کو پەیوەندیێ ل ناڤبەرا دو پەیامان دا ب هێزتر لێ دکەت، لێ بۆر ب تەنێ جهێ خالێ ناگریت. مرۆڤ دکاریت جیاوازی یا ل ناڤبەرا خالێ و بۆرێ، ببهیستنا مێلودی یا رسته‌يێ بزانیت: دگەل بۆڕێ مێلودی یا رسته‌يێ پیچەکێ بەرەف بلندیێ ڤە دچیت، بۆ خالێ و (هەتا رادەیەکێ بۆ خالبۆرێ ژی) ئەڤ مێلودی یە بەرەڤ نزمیێ ڤە دچیت:

*  ژ بەر رەوشا خوە یا تەندروستی، ئەز سوباهی نکارم ل جڤینێ ئامادەببم؛ هیڤیدارم د جڤینا داهاتی دا، بکارم بەشدار ببم.   

-3 ناڤنیشانێن پەرتووکان، یێن تێکستان، ژ بەرکو نەرستەیێن دروستن، لەوما خال ل داوی یا وان ناهێتە دانان. نڤیسینێن ل ژێر وێنەیان، د کۆڤار و رۆژنامە و پەرتووکان دا، وان ژی خال ل داویێ دهێتە دانان، لێ گەر تەنێ ناڤ بیت ل ژێر وێنەی، بۆ نموونە:

* (کارزان سەعید، یان کارزان ل ناڤ باخچەیێ ماڵێ)، وێ گاڤێ خال ناهێتە دانان. 

4  –سێ خالێن ل پەی یەك (…): ئەڤ جۆرێ خالان د وان رسته‌يان دا دهێن، دەما دەربڕینا تشتەکێ نەچاڤەڕێکری دهێتە کرن، یان بۆ بڕین و قوتکرنا واتەیەکێ، یان بۆ تشتەکێ دودلی تێدا هەبیت، یان ژی بۆ سڤكکرنا کارەکی، یان کاودانەکی:

*  من گۆتێ تو دخوازی ژکەرەما خوە … “لێ دەرفەت نەدا من ئاخفتنا خوە ب داوی بینم”.

” *من هزرکر … من دخواست”، وی خوە ڤەکێشا، دودلیا خوە بەلی کر.

*  برێڤەبەری ئیمێلەك ژ من ڕا شاند، کو پێدڤی ناکەت سوبه‌هی بچمە کاری…

هەر وەها ئەڤ خالە د دەقی دا، جاران ل شوینا پەیڤەکا ناتۆرە و نەهەژى ژی دهێن. کو ديسا جارنا نڤیسەرێ دەقێ ئەدەبی، ڤاڵاهییەکێ ب سێ خاڵان یان پێتر پڕ دکەت، مەبەستا وی ژێ ئەوە، خواندەڤانی سەرپشك بکەت بۆ دانانا پەیڤەکێ، یان ژی رسته‌يه‌كێ، ژ بۆ هندێ بەشداری یەکا کارا د خواندێ دا بکەت، بشێوەکێ وەلێ پێتر مەرەقێ ژ خواندنێ وەربگریت، وەکو بەشدارێ نڤیسەرێ دەقی، نەتەنێ خواندەڤان:

 * ئەڤرۆ د ئاخفتنەکێ دا، سەرۆك وەزیری دوبارە کر: “ئەڤ کابینە ل گۆتنێن خوە یێن دگەل خەلکی گۆتین لێڤە نابیت.” (…)

بۆ پتر پێزانان، خال ل ڤان جهان ل داویێ ناهێن:  – ناڤنیشانێن سەرەکی و نەسەرەکی: * هەنگ و ستەنگ *  دیمەنێ ئێکێ  – بۆ نڤیسینا بەروارێ: * دهۆك، 5 ی ئادارێ 2004  – پشتی ناڤنیشانێ کەسەکی، یان جهەکی:   * شێروان عبدالرحمن * دهۆك – ماسیك 2 * کوڵانا نەورۆز 12  – ل ناڤبەرا نمارا، ژماران و تیپان، خال دهێتە دەینان، لێ ژمارە یان تیپا داویێ، نابیت خال بهێتە دەینان: 1.2.3.4.5 ا.ب.ج.د – ل پشت نیشانا پرسیارێ (؟) و یا گازیێ. (!)

5–  خال پشتی تیپێن یەکێ ژ ناڤی ژی دهێن، تەنێ ژناڤی، نە ژناسناڤی:

* خوەدیێ هەلبەستا “ئەردێ خەرابە”، هوزانڤانێ ئنگلیز (ت. س. ئیلیوت)ه.

خال و نمارە

6–  ديسا خال دهێتە ب کار ئینان بۆ ژێكجوداکرنا نماران گەر نمارە ب لاتینی بن:

بابەت                                           رۆپەڵ

 * پێشەکی ……………………...       2. 3

 *وەرارا ئابۆری 4.5.6.7.8.   ………………

 *ئەنجام …………………….. . 9.10.11

7-  پشتی دەینانا خالێ ل داوییا رسته‌يێ، هەکە هات و هەر ل وێ مالکێ، ل وێ رێزکێ، تە بەردەوامی دا نڤیسینێ، دێ ناڤبڕێ ل ناڤبەرا خالێ و دەستپێکا رسته‌يا نوی هێلی.

8 – خال د ناڤنیشان و پۆستا ئەلکترۆنی ژی دئينته‌رنێتێ دا، جهێ خوە دگریت:   

yaro_21@yahoo.com *

9 – د کورتکرنێ ژی دا خال ب کار دهێت:  

 * ص. ب. (صندوق برید).

10– د هن زمانان دا، یەك ژ وان زمانێ عەرەبی بۆ نموونە، چێتر دبینن کو خال ل داوی یا موفکێن (فقرات) هژمارکری دا بهێت، یێن کو ژرێزکەکا نوی دەست پێ دکەن. ئەو بۆ هندێ دچن، کو کار دێ هێسانتر لێ هێت:

 * شەرت مەرجێن بەریکانێ:

یەك- گەرە چیڕۆك یا نوی بیت.

دو- ژ چارسەد پەیڤان پترتر نەبیت.

سێ- ل چ درا بەری نها، نەهاتبیتە بەڵاڤ کرن. 

لێ پڕانییا زمانێن بیانی، نە دگەل ڤێ بۆچوونێ دهەڤڕانە، ئەو دبینن ل جهێ خالێ، ب جیترە خالبۆر (؛) بهێتە ب کار ئینان، ژ بەرکو هین بابەت ب داوی نەهاتیە، هین پێزانین ماینە:  

 * شەرت مەرجێن بەریکانێ:

یەك- گەرە چیڕۆك یا نوی بیت؛ 

دو-  ژ چارسەد پەیڤان پترتر نەبیت؛ 

سێ- ل چ درا بەری نها، نەهاتبیتە بەڵاڤ کرن.

جۆتخالێن لسەریەك (:)

جۆتخال پشتی پەیڤا ل پێشیا خوە بێ ناڤبڕ دهێت، دبێژنێ نیشانا شرۆڤەکرن و گێرانێ، یان دو خالێن رۆنکرن و خویاکرنێ. 

ب شێوەيه‌کێ گشتی جۆتخال ب ئەرکێ شرۆڤەکرنێ و زەڵالکرنێ رادبیت، جهێن بکارئینانا وان: 

1 – بۆ رونکرنا تشتی:

 * یەکی گۆتە (ئەبو تەمامی): چما تو وێ نابێژی یا مرۆڤ تێ بگەهیت؟

گۆت: چما تو وێ تێناگەهی یا مرۆڤ دبێژیت؟ 

 * گۆتنێ: تە ئەڤە هەمی ژ کیڤە ئینا؟ گۆت: کەدا دەستێ منە! 

 –2  رێزکرنا تشتی و بەشێن وی، یان جۆرێن وی: 

 * ئاڵایێ کوردستانێ ژ ڤان رەنگان پێکهاتی یە:  سۆر، سپی، زەر، کەسك. 

*  (گرامشی) فەیلەسوفێ ئیتالی یێ ناڤدار، رەۆشەنبیر لسەر دو جۆران پارڤە کرینە:

أ – رەوشەنبیرێ گرێدای ئێش و ئازار و هیڤیێن خەلکی، یێ بەردەوام لسەر داهێنان و قوربانیدانێ، دویندەهـ ل پەی دویندەهێ.

ب- رەوشەنبیرێ (د بورجەکا عاجی) دا روینشتی، یێ کو وێ هزرێ دبەتە نك خوە، کو کەس د سەر وی دا نینە. 

* مەزنان گۆتیە: “سێ دین هەنە ل دنێ: یێ ل ریا دچیت ب تنێ، یێ ل  ئەڤرازی یا دکێشیت تویتنێ، و یێ ماڵا خۆ دبەتە دەف ماڵا ژنێ.”

 *وەکو پێشنیار، ئەز دبینم کارەکێ هەری پیرۆزە، جهێن پەیوەندیدار هزرا خوە د ڤەکرنا ڤان رێکخراوێن تایبەت ب وەرار و پێشخستنا زمانى دا  بکەن:  

– ئێکەتیا زمانێ کوردی. تایبەت بدانانا سیاسەتێن زمانیڤە.

–   دەزگەها زمانێ شرین. تایبەت بکارێ فەرهەنگانڤە.

 – رێکخراوا زمانێ دایکێ. تایبەت ب ڤەکرنا خولێن زمانی بۆ مامۆستایان، فەرمانبەران، رۆژنامەنڤیسان و هەر خەلکەکێ دل تێ هەی، زمانێ خوە پێش بێخن. 

 – سێنتەرێ زمانێ کوردی، وەکو زمانێ دوێ. تایبەت ب ڤەکرنا کۆرسێن زمانێ کوردی، بۆ فێرکرنا بیانیێن ل کوردستانێ کار دکەن، یێن ئاوارە، پەناهندە، کو ديسا کوردستانیێن ب رەگەز نەکورد، یێن زمانێ کوردی وەکو پێدڤی، یان ژ بنی نەزانن. 

 –3 تەکەزکرنا تشتی و وەرگرتنا بیرۆکەکێ ژیەکی:

 * من د رۆژناما ئەڤرۆ دا خواند: “سوباهى ئێڤاری بایەکێ بهێز دێ تۆزێ ئینیت”.  

*خودانێ غازێ کرە گازی: “هەر ئێکی ژ بتڵەکی پێڤەتر نادەمێ.”

 * وەکیلێ ئازۆقەی گۆت: “ژ بەر رەمەزانێ، دێ سەرێ نەفەری نیڤ کیلوا نیسکا دەینێ.”

 *ب رێڤەبەری گۆت: “ڤێ خالێ بهێلن جارێ، ئەم دێ ل داویێ ب تێرو تەسەلی لسەر ئاخڤین”.   

 -4پشتی پرسیار و بەرسڤێ، ب تایبەتی د پشکنینێن پۆڵیس و دادوەران دا:

 * پ “پرسیار :” ناڤێ تە چیە؟

ب “بەرسڤ :” مەحەمەد سەلیم. 

پ: ژیيێ تە چەندە؟

ب: چل و دو ساڵ.

-15 پشتی پەیڤێن:)بۆ نموونە، نولا، مینا، وەکی، وەك، تێبینی، ئەڤێن ژۆری، ئەڤێن ژێری، ئەڤێن خوارێ، هتد):

 *تێبینی: تەنێ بەرسڤا (سێ) پرسیاران بدە، ب مەرجەکی پرسیارا دوێ، یەك ژ وان بیت. 

 -6د نڤیسینا دەمی دا:

 *کاتژمێر نوکە 3:24  

7– د هن رسته‌يان دا جۆتخال سەدەمی/ ددڕکینیت، د دویڤ ڕا کارتێکرنێ/  ئەنجامان: 

* ترۆمبێلێن خوە ل رۆژا 5-5-2015ێ ل کاژێر 11:00، 5 خولەکان ڤەمرینن: وەکو وەفادارییەك بۆ پاقژ راگرتنا ژینگەهێ.

*  سوباهى کوڕێ من ناهێت: ژبەر بارۆڤە و برویسییان، بالەڤر رانابن. 

 * شلێر بکەیف ب ژور کەت: ناڤێ وێ بۆ دامەزراندنێ دەرکەت. 

*هاڤینێ دەست پێ کر: دێ سوژین ژگەرمان دا، و پێشی دێ مە خۆن! 

 *شیرەتا من بۆ تە: ترۆمبێلەکا نوی بکرە، ڤێ پاڤێژە.

 *یا ئاشکرایە: ڤێ جارێ ژی بەرشەلونە دێ بەت.

* ” زڤستان هات: بەڕکا فەقیری دڕیا.”

  –8جۆتخال د هن رسته‌يان دا، رامانا: ب کورتی، کورت و کورمانجی دگەهینیت:

 *باران بارین و رۆژ کورتتر لێ هاتن: پاییزێ دەست پێ کر. 

9- د هن رسته‌يان ژی دا، جۆتخال رامانا ڤان بێژەییان ددەت: (پاشی، ل داویێ، ب ڤی ئاوایی، ب ڤی دەست و داری، لوما، لەوما، لەوڕا، هتد):

 *پاییزێ دەست پێ کر: باران بارین و رۆژ کورتر لێ هاتن.

10- جارنا جۆتخال دگەل پێشنیازان ژی دهێت، ل جهێ جۆتخالێ تو دکاری بۆڕێ ژی دەینی:

* گەرەکە کۆڤار و رۆژنامە و وەشانخانەیێن مە، گرنگی یەکا مەزن: بدەنە رێنڤیسەکا یەکگرتی.   

* گەرەکە کۆڤار و رۆژنامە و وەشانخانەیێن مە، گرنگی یەکا مەزن، بدەنە رێنڤیسەکا یەکگرتی.     

11– پشتی پەیڤێن شوینگر“بدل“ ژی جۆتخال دهێت، نەمازە هەکە بەشەکێ درێژ د پەی را هات، یان هژمارێ ب خوەڤە بگریت: 

* هژمارەکا زانایان ل پشت سەرکەفتنا ڤێ ڤەکۆڵینێ بوون، ب تایبەتی: جڤاکناسەکێ فڕەنسی، دەروونناسەکێ بریتانی و فێرخوازەکێ هۆڵەندی ژ زانینگەها ئوتریخت. 

هەکە هزرەك، بیرۆکەکا وەرگرتی د رسته‌يێ دا هات، جۆتخال دێ کاری شوینگری بەلی کەت، ب ڤێ واتەیێ: ژکیرێ هاتیە، یان یێ کێ یە:

* وەزیری گۆت: “ئابۆری یا مە یا گەشە دکەت” .

* یا لسەر بۆردێ نڤیسی: “لەزێ نەکە” .

* تلا خۆ درێژ کرێ: “ئەڤە دەمەکی ماڵا مە بوو” .

* من چ بەرسڤ نینن بۆ پرسیارا دبێژیت: دێ کەنگی ئەڤ پڕۆژە ب داوی هێت؟ 

 – 12دگەل دەربڕینا هەست و نەست و ئاگەهییان، جۆتخال جهی ژ خوە ڕا ڤەدبینیت: 

 * من هزر دکر: دێ یا ب تام بیت. 

* خالێ ئەحمەد کویر يێ چوویێ: خوەزی نوکە عەیالێ من هەمی ل ڤێرێ بان.

*  ئەز د ڤی مرۆڤی ناگەهم: رۆژەکێ چەپە، ئێکێ راستە و یا دیتر، چ

ژهەردوکان نینە. 

*  کۆمیتا چاکسازیێ ل پەڕلەمانی، ڤەکۆڵینا خوە ب داوی ئینا: دو ئەندامێن

 کۆمیتێ دبینن، ئەستەمە ئەم بکارین گوهۆرینان بکەین.

 -13 جۆتخال د نامەیان دا ژی دهێتە ب کار ئینان، نەمازە پشتی بێژەیێن بابەت، نمارە، بەروار:

بابەت: داخوازا دەستویریێ

بەروار: 7-3-2015

14-  بۆ خۆیاکرنا بابەتی، ئارمانجێ، ناڤنیشانی، شیرەتێ، هەکە رستە یا درێژ و تەواو بیت: 

 * ئارمانجا کوردان یا سەرەکی سەدەهان ساڵە:  د کوردستانەکا سەربەخۆ دا بژین. 

 * بابەتێ سمینارا مە ل ژێر ڤی ناڤنیشانی یە: قۆناخین سەرهلدانا بەرهەڵستکاریێ د هوزانا کوردی دا. 

 -15 ديسا جوت خال دگەل نمارا تەلەفونێ وفاکسێ، دگەل ئیمێلی و وێبسایدی ژی دهێت:

 *تەلەفۆن: 8013275962

 *فاکس: 64206673-210

* وێبساید: www.ourlang.nl

16- جۆتخال وەکو نیشانا لێکڤەکرنێ ژی ب کار دهێت:  28:7=4  

تێبینی: د دەما بکارئینانا نیشانێ ) ، : ؛. ؟ ! ) نابیت ناڤبڕ ل ناڤبەرا وان و تیپا داویێ ژ پەیڤێ هەبیت، واتە گەرە پێڤەبیت.

17–  دگەل دانا بریاران ژی، جۆتخال کارێ خوە دبینیت:    

 * ل گۆرەی یاسایا نمارە (…)، موفکێن (ا، ب) یا ساڵا 2004 ێ، بڕیار هاتە دان: 

18–  ئەڤ نیشانا خواندنێ دگەل موفکێن هژمارکری ژی دا دهێن:

 * توخمێن پلانێ: 

ئێك: ناڤنیشان؛

دو: سەدەم و پاڵدەر؛

سێ: دەستنیشانکرنا ئاریشێ.

ئەم دکارین خیچکێ ژی (-) ل جهێ جۆتخالێ (:) بۆ ڤێ مەبەستێ ب کار بینین: 

 * شرۆڤەکرن ژ ڤان گاڤین خوارێ پێک دهێت: 

ئێك- توفکرنا کەرستەیێ زانیاری؛ 

دو- ژێك ڤاڤارتن؛ 

سێ- رێکخستنا توخمێن وێ. 

نیشانا لادانێ  (…)

ڤێ نیشانا خواندنێ هژمارەکا ناڤان دبێژنێ، ژ وان: “نیشانا لادانێ”، “خالێن کورتکرنێ”، یان “خالێن ڤەشارتنێ ،”تەنێ ژ سێ خالان پێك دهێت، نەکێمتر و نەزێدەتر، گەرە ناڤبڕ ل پێشی و پاشی هەبیت و د ڤان حالەتێن ژێری دا دهێتە بکارئینان: 

1 –دەما نڤیسەر بۆ شرۆڤەکرنا هزرەکێ، یان سەلماندنا بیرۆکەيه‌کێ، بۆچوونەکێ، پەنایێ دبەتە بەر رسته‌يه‌كێ، یان موفکەکێ، یان پتر، ژنڤیسینا کەسەکی دی. د دەما وەرگرتنێ دا، هن جارا نڤیسەر بەشێ پێدڤی بۆ خوە ژ دەقی وەردگریت، یا دی لاددەت، لێ ل جهێ لادانێ، خالێن کورتکرنێ ددەینت.

مەبەست ژێ، ب ڤێ رێکێ دخوازیت بێژیت، کو ئەو د وەرگرتنێ دا یێ راستگۆیە و چ دەستکاری د دەقێ وەرگرتی دا نەکریە:

” *هزرا چاکیێ د ئیسلامێ دا ئاسۆيێن فراوان هەنە، بگرە هەر چاکییەکا دگەل خەلکی دهێتە کرن: مینا درێژکرنا دەستێ هاریکاریێ، ئاگەدارکرن و دویرئێخستن ژ گونەهان و شاشی یان، یان پێشاندانا رێچێن دروست … ئەڤە تەڤ چاکییە، هەتا کو سەرەدەریکرنەکا باش دگەل جانەوەران، ئەو ژی چاکییە، هەر وەها سەدەقه یە ژی.”

 -2  بۆ مەبەستا پوخت و کورتکرنێ:

 * من تەڤ رۆمانێن نەجیب مەحفوزی یێن خواندین: خان الخلیلي، السکریة، واللص و الکلاب…

3– ل شوینا ئاخفتنێن کەشەفرێت، بێ روومەت و نە ژ هەژی، دهێنە دەینان:

 * ئەز گەلەك خەمگین بووم، بۆ من نەخوەش بوو دەما من ئەڤ هەردو زەڵامە دیتین، یێ جڤینا ددەنە هەڤ، ئێکی دگۆتە یێ دی … یێ دی لێ ڤەدگێڕا… 

 * گۆتنەکا کوردان هەیە دبێژیت: “بلا رێ بت، بلا دویر بت، بلا کچ بت، بلا پیر بت، بلا نە بیژنەکا … ستویر بت. “

 * تە ئەڤ گۆتنا مەزنان بهیستیە؟ 

 (…) ژ حەمێ، (…) ژ شەمێ، خەلکی ئەم برینە مەحکەمێ!

تێبینی  تو دکاری ڤێ نیشانا لادانێ بکەیە دکڤانێ دا. یا ژ من ڤە باشترە، ژبەرکو پتر یا بەرچاڤ و سەرنج راکێشە، نەخاسمە، هەکە د دەقەکێ درێژ دا جی بگرن.

3–  بۆ دودلییێ:  

*  بێژم، دێ بێژم … هشیار بی … نەکەی! 

5–  بۆ دابرینێ: 

 * من هەو …، ئەرێ، لێ سەرنەگرت! 

6–  بۆ جهێ ڤاڵەهییان ب گشتی:    

 * شينکاتیێن ل بن نایلۆنان: چ …  

7–  بۆ هزرەکا ڤەکری هێلای: 

*  ئەڤ تەنگاڤییە گەلەك ڤەناکێشیت … ئەڤ هزرە ددلێ خوە دا دکر. 

8–  بۆ سەرنجڕاکێشانێ:

*  شرین کەچەکا پڕ رندە، لێ …

9 – بۆ تشتەکێ نەچاڤەرێکری:

 * دەما ببەز گەهەشتیە بەر دەری … بچویك رەڤی بوون.

* هەکە من ترۆمبێل نەدیتبا دا …

10 – بۆ بزڤاندنا ڤەنتازی یا خواندەڤانی:

*  بویکەکا پرچەکا راستتەقینە لسەر سەری، جۆتەکێ سوڵێن سۆر ئاگری، کێکەکا حەفت شەماڵك لسەر چکلاندی و تشتێ نە ل  …

11–  ئەڤ نیشانە هینگێ ژی دهێتە ب کار ئینان، دەما مرۆڤی بڤێت خوە ژ ئەنجامەکێ ب ساناهی، کو بەری نوکە میناکەکێ وی هاتیە، بدەتە پاش و ڤان خالان ل جهی دەینیت:

 * نە هەمی شۆل وەکی ماتماتیکێنە؛ ئێك و ئێك دبنە دو، بیست و بیست دبنە…

12 – ئەڤ نیشانە ل نیڤێ و داوی یا رسته‌يێ جهێ خوە دگرن، چ د کڤانێ مەزن دا بن یان نە، کێم جارا ل پێشی یا رسته‌يێ دهێن.  

خالبۆر (؛)

خالبۆر، هن ژی دبێژنێ بۆرخال، ناڤبەرە، ژێكجوداکەرە، بێهنڤەدانە، ژ بۆرێ ب هێزترە و ژ خالێ لاوازترە. ئەو ژی مینا بۆرێ جارنا سەری ل مرۆڤی دشێوینیت. خالبۆرێ کاراکتەرا خالێ هەیە، لێ هەڤ دەم، پەیوەندیێن د ناڤبه‌را رسته‌يێدا، رون و بەرچاڤ دکەت. هن شارەزایێن خالبەندیێ دبێژن: هەکە تو ل ئەردەکی یێ ب گۆمان بی، ل ناڤبەرا خالێ (.) و بۆرێ(،)، هەردوکان بدە دگەل ئێك و بەردەوامیێ بدە نڤیسینا خوە.    

جهێن بکارئینانا خالبۆرێ: 

1 – خالبۆر ل ناڤبەرا دو رسته‌يان دا دهێتە دانان، هەکە ئەو پەیوەندییا د ناڤبەرا هەردوکان دا یا ب هێز بیت، یان ژی ئەو پەیوەندی یا پێدڤی نەبیت. هەروەها دهێتە ب کار ئینان دگەل زنجیرە نماران دەما مرۆڤ چقان ژ تشتی دبەت:

 * برێڤەری ئیمێلەك ژ من ڕا شاند؛ گەرە ئەز کاژێر هەشت لسەر کاری بم؛ کارمەندێن دن، ئەو پشتی هینگی دێ هێن. 

 * دەما مرۆڤی د رۆژێ دا، ژشەش حەبکێن پاراسیتامۆل زێدەتر خوارن، دبیت ئەڤ چەندە ببیتە سەدەمێ خرابکرنا جەگەرێ. مرۆڤ ب ڤێ هژمارا حەبکان بێهوش نابیت؛ پێدڤی یە دەملدەست داخوازا هاریکارییا پزیشکی بکەت. 

 –2بکارئینانا خالبۆرێ وێ چەندێ رادگەهینیت، کو پەیام، ئەڤ تشتێ مرۆڤ دخوازیت بێژیت، هێژ نەگەهەشتی یە، تشتەك بۆ ب داویئینانا پەیامێ هێژ مایە:

 * ل ئەڵمانیا رێژه‌يا بێکاریێ ئەڤ ساڵە گەلەک يا کێم بووی؛ ل هۆڵەندا وەسا نینە.

 * بەردەفکێ پۆڵیسی ب بەرفرەهی بەرسڤ دان؛ رۆژنامەڤانان (ل داویێ) خواستن پتر پێزانینان بدەست خوە بێخن. 

 * ڤان ساڵێن داویێ، گەلەك گاز ل کوردستانا باشوور هاتە ڤەدیتن؛ ئەڤ گازە دێ بیتە مایێ خێرو خۆشیان بۆ خەلکێ مە و بنبڕکرنا هەژاریێ ب ئێکجاری.  

–3  خالبۆر (؛) و جۆتخال (:)، تەڤی کو ل جهەکی د هەمان رسته‌يێ دا دهێتە بکارئینان، لێ د بەراوردکرنێ دا واتەیەکا جودا ددەن، بۆ نموونە:

أ-  فەرماندەیێ ئەنیا شەڕی بڕیار دا: نابیت خۆبەخش مایێ خۆ د بڕیارێن وی دا بکەن. 

ب – فەرماندەیێ ئەنیا شەڕی بڕیار دا؛ نابیت خۆبەخش مایێ خۆ د بڕیارێن وی دا بکەن. 

د رستەیا  (أ) دا، تەکەز لسەر هندێ هاتیە کرن، کو نابیت خۆبەخش مایێ خۆ د بڕیارێن فەرماندەی دا بکەن. 

د رستەیا (ب (دا، تەکەز لسەر هندێ هاتیە کرن، کو تەنێ بۆ فەرماندی هەیە بڕیاران بدەت. واتە: بۆ گەهاندنا مەبەستا راستەقینە یا فەرماندەی، رستەیا (ب) یا ڤەبڕە، چ بژارەیێن دی هلناگریت.   

–4  خواندەڤان ل با خالبۆرێ رادوەستیت، راوەستیانەکا نەکورت و نەدرێژ، ناڤنجی، بۆ وی هەیە د ڤێ کێلیکێ دا بێهنا خوە بهلکێشیت: 

 * ئەم پڕ حەژ کوردستانێ دکەین؛ ژبەرکو وەڵاتێ مە یە؛ وەڵاتێ دایك و باب و کاڵێن مەیە؛ لاندکا یەکەمین شارسته‌يانیەتیێ یە ددیرۆکا مرۆڤایەتیێ دا. 

5–  ديسا خالبۆر ل ناڤبەرا دو رسته‌يان دا ژی دهێتە دانان، کو ئێك سەدەم بیت بۆ یا دن:

*  شەهیدێن کوردێن قارەمان، بۆ گەل و نیشتیمانێ خوە، بێقام د وەفدار بوون؛ پێخەمەتی وان، گیانێ خوە بەخت کرن. 

 * بێ پلاندانان و هزرکرن، چ ماڵێ هەی کرە د هندە کاران دا؛ هەمی پویچ و پەلاچە بوو. 

” *چەند جارا من گۆتە تە، نەچە نێچیرا پەزێ کویڤی ئەحمەدۆ؛ ئەو خوەی کوژە!. “

 * نە تڕانا ب دینی بکە، نە ژی ب ئاقلداری؛ چونکی هندیکە دینە دێ زیانا تە کەت، و ئاقلدار ژی دێ ژ تە دویر کەڤیت. 

 * سالار ب ژور کەت، کەوەك ب پەڕڤە دا چیتە د دەڤی دا؛ د تاقیکرنان دا ب سەر کەت.

 * ئەم زوی ژ خەو رابووین؛ مە رێکەکا دویر يا لبەر.

–6  ل ناڤبەر رسته‌يێن درێژ دهێتە دەینان، ژ بۆ هندێ خواندەڤان بێهنەکێ بهه‌لكيێشيت و رسته‌يان ژ بەر درێژی یا وان تەڤلهەڤ نەکەت:

 * سەدەمێ ئاریشێن تاقیکرنێن گشتی، نە دام و دەزگەهێن پەروەردێ نە، چونکی ئەو پرسیاران ددەینن، و رێنمایێن دانا نماران؛ لێ ئاریشە – ب هزرا من  -گۆتگۆتك و رۆژنامەگەری، رۆڵەکێ نەرێنی دگێڕن، د بەڵاڤکرنا نووچەیێن جودا جودا دا لسەر تاقیکرنان، و چیڕۆکێن وان، و سەرپێهاتیێن وان، کارتێکرنێن دەروونی لسەر فێرخوازان و ماڵباتێن وان دکەن.

7–  ل ناڤبەرا دو رسته‌يێن تەڤاڤ، هەکە ئاڵاڤێ گرێدانێ )لێ، لێ بەلێ، هەکە، گەر، ئەگەر، هتد)  ل ناڤبەرا وان هەبیت:

 * دەما زەڵام هاتی، بشکوڕین لسەر رودێمێ وی بوو؛ لێ ژنکا وی یا خەمگین بوو. 

*  مرۆڤێ ژیر و ب کێرهاتی، ب کەدا دەستێن خوە نانی پەیدا دکەت؛ لێ مرۆڤێ تەمبەل و کەڤشتە، ئەو یێ ب هیڤی یا خەلکەکیڤە. 

8–  ل ناڤبەرا گەلەك جۆرێن تشتی دا د رسته‌يه‌كێ دا، خالبۆر جهێ خوە دگریت، ژبۆ ژێکجوداکرنا هەر جۆرەکی ژ یێ دن: 

 * ژ جیهانا رووەکان: کاژ، داربەڕوی، هەڤرست؛ سێڤ، خۆخ، حلیك؛ گەنم، جەهـ، گەنمۆك؛ خیار، خەس، باجانك.

9–  کەنگی مرۆڤ دێ زانیت، کو خالبۆر ل جهێ خوە یێ دروست هاتیە نڤیسین؟ هەکە ل شوینا خالبۆرێ، مرۆڤ بکاریت ڤان پەیڤان دەینیت: )ژ بەر، ژ بەرکو، چونکی، ب کورتی، کورت و کورمانجی، د سەر هندێ ڕا، سەرەڕای هندێ، دگەل هندێ، هتد).

* ئاڵان دێ مینیتە ل ماڵ؛ سڕە، نەوێریت دەرکەڤیت.

واتە: ژ بەرکو سڕە، نەوێریت دەرکەڤیت.

*  جاسم د دەمێ خوە دا ئامادە بوو؛ ئەحمەد نا؛ ئەو نەگەهەشتە ترێنێ.  

واتە: چونکی ئەو نەگەهەشتە ترێنێ.  

* کۆمپیوتەرا مە یا نوی، بلەزترە ژ یا کەڤن؛ ئەو یا ئەرزانترە ژی.

 واتە: سەرەرای هندێ، دگەل هندێ، ئەو یا ئەرزانترە ژی.   

10–  جار یێن هەین، خال ژی جهێ خالبۆرێ دگریت:

*  خانیێ هەنێ گەلەکێ گرانە؛ سەرەڕای هندێ، ڤێت هێژ کار تێدا بهێتە کرن.   

 * خانیێ هەنێ گەلەکێ گرانە. سەرەڕای هندێ، ڤێت هێژ کار تێدا بهێتە کرن.