پشكا (2)
محسن ئۆسمان
ئۆتۆنۆمبوونا دیرۆكێ
مرۆڤ دكاریت ل ڤێرێ تەڤلی پرسیارا سۆكرات ببیت، گەلۆ سەرۆك دیرۆكێ درست دكەت یان دیرۆك سەرۆكی درست دكەت؟ ئەگەر سیاسەتمەدار و هشمەندێن كورد، خوە بدەنە بەر بەرسڤا ڤێ پرسیارا دوئالیزم، دێ بۆ مە پتر نەخوەشیێن كەڤنەشۆپیا جڤاكی دەسنیشان بن. دیارە مە دیرۆكا خوە پتر وەك پەسنە، ژ رەخنێ خواندیە، لەورا تراژیدیێن مە خوە دوباره دكەن. بنێرە گەلێن ڤێ دەڤەرێ، كەتینە د ناڤبەرا نال و بزمارا یێ دی دا، “ژ ئالەكی دژمن و ژ ئالێ دی پێشكەتن”. دیارە گەلێن ژ دەرڤەی دیرۆكێ بژین، نكارن تەڤلی دیالۆگا بەرهەمێن وێ دیرۆكێ ژی ببن.
بنێرە د سەر وان هەموو سەركەتنێن دەشتی و دەریایێن ل سەدێ هەژدێ، ئنگلیزی و ئەلمانیا ل سەر فرەنسا كرین، بەلێ دیسان ب رێكا هزرمەند و فیلۆسۆفێن فرەنسی، سەدێ هەژدێ/ 1789، ب پلا یەكێ سەدێ فرەنسیان بوو.
ئەرێ رەوشەنبیریا كوردی، ل سەر چ بنگەهێن هزری و فەلسەفی هاتیە دامەزراندن؟ دڤێت ئەم ل سەر ڤان پرسگرێكان ب هووری و كووری راوستین، چونكو دیمەنێن زالێن هنگی ل سەر تەڤگەرێن كوردی سیاسی/ رەوشەنبیری، ژ دەرڤەی هشمەندیا پەرستگەهـ و هزرێن كەڤنەشۆپێن فیودالیزمێ، تشتەكێ دی نەبوویە. لەورا ئەم باجا وی تۆڤێ هنگی هاتیە چاندن، ئیرۆ ب گرانی ددەین.
ب سەرهەڤ، گەلێ كورد ب تەڤ واتەیا پەیڤێ، ل تاریا شەڤەكا درێژا مەلوولی و دۆزبەدانێ دا دژیت. لەورا دڤێت هشمەندێ كورد، خوە ژ دلینی و كورتبینیێ رزگار بكەت، چونكو “چەرخێ تاری”، رۆژا گەلێ كورد داپۆشیە.
ئەڤ دیرۆكا پڕ گرانا دەڤەرێ مرۆڤەك ئافراندیە، هێشتا ژ قووناغا فیزیكی، دەربازی ئاستێ “ئەقل، حەز و ئازادیێ” نەبوویە. لەورا ئەم ملەتەكێ بیردانكانین، نەك ئەقل و داهێنان. دیارە ئەوێ ل قانوونێن دیرۆكی دنێڕیت، ئانكو ئەو ل فەلسەفا دیرۆكی دنێڕیت. دڤێت ئەم دیرۆكێ وەك سەرپێهاتی و بیردانك، ژ دیرۆكێ وەك زانست ژێكجودا بكەین، چونكو زانست ئاڤاكرن، دەرئەنجام و واتەیێ ددەتە دیرۆكێ. مرۆڤ دكاریت بێژیت: “مرۆڤ كارێكتەرەكێ دیرۆكی‌یە”، چونكو دیرۆك ب خوە تەڤگەرەكا دینامیكیا بەردەوامە، ژ پێڤاژۆ و پرسگرێكا قابیلی دەما هابیل كوژتی، دەسپێدكەت/ شەریعەتی. كارێكتەرێ مە ژی، ئەنجامێ هەڤیركرنا دوو ئەلەمێنتان “ئەفسانە و دیرۆكێ”یە. “دیرۆك نوونەریا بلندترین وێنێ ئەقلی دكەت/ دیلتی”(19).
| ب گشتی، ل ڤێ دەڤەرێ هزر و تێگەهێن دهێنە ب كارئانین، ژ ئەنجامێن ئەزموون و دوورهێلێ وان ب خوە نەبووینە، بەلكو تەڤ بەرهەڤ وەرگرتینە. |
پرسگرێكا سەرەكیا گەلێ كورد، خوە د لاوازی و كەڤنەشۆپیا ئەقلێ سیاسی دا دبینیت. ئێدی دیاردا ترسناكا د ناڤ ڤان جڤاكان دا، دابرانا هزر و پرۆژان دگەل دوورهێل و ئەقلێ جڤاكی درستبوویە. ب ئەنجام ژی، تەڤگەرێن هزری، ناگەهنە ئاستێ زانینا دوورهێلی، تاكو نەكەڤنە بەر هەمان دوورهێلێ تەڤگەرێ. دڤێت ئەم ل ڤێرێ، ڤاڤێڕێ د ناڤبەرا “دوورهێلی/ ماتریالی” و “هشمەندی/ هزری” دا بكەین، چونكو هەرتم ل ڤێ دەڤەرێ، دابڕان د ناڤبەرا “ئەزموون و هزر”ێ دایە. ب گشتی، ل ڤێ دەڤەرێ هزر و تێگەهێن دهێنە بكارئانین، ژ ئەنجامێن ئەزموون و دوورهێلێ وان ب خوە نەبووینە، بەلكو تەڤ بەرهەڤ وەرگرتینە. راستە ژ دایكبوونا ساخلەمیا ڤان جورە پرسیاران ژی، ژ تێگەهشتنا درستیا فامكرنا دوورهێلیا دیرۆكیا مە یا نوكە دهێن. دڤێت ب هشمەندیەكا دوورهێلی ژ “پاشڤەروویا دیرۆكێ” رزگار ببین، چونكو ئەم نكارین ژ پرسگرێك و ئاستەنگێن خوە ب “هشمەندیەكا سەختە” دەرباز ببین. دڤێت وێ ژی بێژم، ئەز ل سەر دیرۆكێ نائاخڤم، بەلكو ئەز ل سەر نڤیسینا دیرۆكێ دئاخڤم چونكو دیرۆكڤان دوورهێلی درست باكەت، بەلكو ب دوورهێلی بوویەر و سەرپێهاتیان دخوینیت.
یەك ژ كێشه‌يێن مە، ئەم ب ئالاڤێن دیرۆكی و دوورهێلی، سەرەدەریێ دگەل جڤاك و دوورهێلی ناكەین. ئێدی ئەگەر ئەم سەرەدەریێ دگەل دوورهێلێن دیرۆكی یێن گوهه‌ڕين نەكەین، نكارین رەوشا خوە راگرین. راستە ئەم د پرۆسێسا دوورهێلی دا دژین، لێ تێهزركرن ژ دەرڤەی دوورهێلی و دووری دیرۆكێ، وەك ئەقلەكێ تیۆری ڤەدەرێ دیرۆكێ‌یە. هەر رەفتار و تێگەهشتنا ژ دەرڤەی دیرۆكێ كار بكەت، دێ راستی ئاستەنگ و سەتمینێ هێت. ئارێشا یەكێ، دەسنیشانكرنا تەڤلیا هزران ب جیهانێ ڤەیە، لەورا یەك ژ رەخنێن ماركس دژی هێگێل كری، دەربازبوونا ژ تێهزركرنێن تیۆری بۆ یێن پراكتیكی بوو. دیارە نەبوونا گۆتارێن فەلسەفی، ب واتەیا نەبوونا چارەسەریان دهێت. لەورا تاكو ئەم ل سەر دیالێكتیك و سێكوچكا “فەلسەفی، سیاسی و دیرۆكی” نەراوستین، نكارین دەسنیشانا هەڤدژی و پرسگرێكێن دوورهێلی بەرچاڤ بكەین، چونكو مە نكاریە هەست و هشمەندیێ، سەردار و سەردەستیا ئەقل و دیرۆكێ بكەین. ب ڤێ هشمەندیێ، دڤێت سەرەدەری دگەل دیرۆكێ، وەك دوورهێل و گۆتار بهێتەكرن، چونكو دیرۆك نە فاتۆرەكە دێ پارێ وێ دەین، بەلكو دیرۆك سەرهەڤیەكا رەوشەنبیریە. ب ڤێ یەكێ، ئەگەر ئەم دوورهێلێ خوە فام نەكەین، نكارین دەرمان و ئالاڤێن چارەسەریێ ژی دەسنیشان بكەین، چونكو دەما مرۆڤ دوورهێلانە هزر نەكەت، دێ ب ئەنجام هاڤی بیت.
| مرۆڤ نكاریت ژ لۆژیكا دیرۆكێ برەڤیت. ل سەر ڤی بنگەهی، پێدڤیە ئەم دوباره دیرۆكا خوە بنڤیسین، چونكو تا نوكە دیرۆكا مە ل سەر وەهمان هاتیە تۆماركرن. |
راستە ئیرۆ گەلێ مە، د ئەزموونەكا دیرۆكی را دەرباز دبیت، بەلێ پرسیار ل ڤێرێ، ئەرێ ئەم دیرۆكێ بەختەوەر دكەین یان ژی دیرۆك مە بەختەوەر دكەت؟ تشتێ گرینگ ئەم دیرۆكێ فام بكەین، داكو بكارین دیرۆكێ ئاڤا بكەین. ئەگەر ب ریشالی رەخنا ژێدەران نەهێتەكرن و میكانیزم و ئالاڤێن سەرەدەریێ دگەل ڤان پێشهاتان نەهێنە گوهه‌ڕين. هەر دێ ئەقلێ جارانێ كەڤنەشۆپ، دەسەلاتدار بیت. ئەرێ ئەڤ ئەقلێ دیرۆكا مە ل سەر دەستێن وان هاتیە نژنین، دكارن دگەل هشمەندیا ڤی سەردەمی بژین؟! بنێڕە دیرۆكا مە نەهاتیە راڤە و رەخنەكرن، بەلكو بوویە “مێڤانا موزەخانێ”، لەورا بوویەرێن مە هند خوە زوو دوباره دكەن، چونكو ئەم ل گۆر كۆنتێكستێن دیرۆكی ل ئارێشێن خوە نانێڕين، بەلكو ل گۆر حەزا خوە یا تاكڕەوی. لەورا دیرۆكا مە ژی، ژ كولتورێ “تۆلڤەكرن، شەڕ و كینێ” ژێدەرێن خوە وەردگریت.
ئەم دیرۆكێ ب خوە ناس ناكەین، تاكو بكارین فێلبازیێن دیرۆكێ ژی فام بكەین، بەلێ پا سەرپێهاتیێن جیهانێ خویاكر، كو مرۆڤ نكاریت ژ لۆژیكا دیرۆكێ برەڤیت. ل سەر ڤی بنگەهی، پێدڤیە ئەم دوباره دیرۆكا خوە بنڤیسین، چونكو تا نوكە دیرۆكا مە ل سەر وەهمان هاتیە تۆماركرن.
راستیا دیرۆكا مە ژی، د ئەقلێ رەخنەگری دا دهێتە دیتن. مەبەس دڤێت ئەقلێ خوە ب ئەقلی بخوینن، ئەڤە ژی ب سەراد و بێژینگیا دیرۆكێ دهێتەكرن. “ئەو گەلێن دیرۆكا خوە نەخوینن، دێ ل دژی بەرژەڤەندیا خوە، راستی دوباره‌بوونێ هێن/ جۆرج سانتیانا”(20). ئێدی “ئەگەر تە بڤێت ب رەنگەكێ درست هزر د سیاسەتێ دا بكەین، دڤێت تو دیرۆكێ ب شێوەكێ باش بخوینی/ پییر ڤیلار”(21). لەورا مە ئیرۆ، پێدڤی ب خواندن و دوباره نڤیسینا دیرۆكا خوەیە. پرۆسێسا تێگەهشتنێ بەشەكێ دیرۆكێ‌یە، ئەڤ تێگەهشتنا دیرۆكێ ب خوە ژی دیرۆكی‌یە/ گادامێر.
ئەرێ ئارێشە ئەزموونا مە یا كێمە یان رێكێن ئەم بكاردئینین د شاشن؟ گەلۆ ئەم ب هەستان یان ب ئەزموونان سەرەدەریێ دگەل بوویەر و پێشهاتان دكەین؟ ئەرێ ئەم هەست یان ئەزموونان وەك ژێدەر بكاردئینین یان بێژین هەست بۆ ئەزموونان گرینگن یان بەروڤاژی؟ لەورا ئەڤ قووناغە دخوازیتە خواندن و راڤەكرنێن نوویێن ل ئاستێ ڤان پێشهاتان بن، چونكو ئەم ئیرۆ راستی دووریانا ستەمكاریا دەسەلاتا كوردی و زۆرداریا هشمەندیا سێكوچكا داگیركەران بووینە. ئێدی دڤێت بهایێ واتەیێ ژ ئەزموون و نێڕينێن مە بهێت، نەكو وەك مێڤان یان بسەرداگرتن تەڤلی ژیانا مە ببیت. لەورا ئەزموون بێی بنگەهێ خوەیێن مەعریفی، نكارن وەرار و گوهه‌ڕينان ژی پەیدا بكەن. دڤێت ئەم هەردەم، سەرپێهاتیێن خوە و جیهانێ، ژ ئەزموونان ڤەگوهێزینە ژیانێ، چونكو بێی ئەڤە سەرهەڤی د چ واران دا بەرهەم ناهێن. ب ڤێ تێگەهشتنێ، ملەتێن پاشڤەروو نكارن گەلەك مفای ژ ئەزموونێن خوە وەرگرن، چونكو “سەربۆر ناڤەرۆكێ بێی فۆرم پێشكێشی مە دكەت، بەلێ ئەقل فۆرمی بێی ناڤەرۆك پێشكێشی مە دكەت”(22). لەورا سەربۆر و ئەقل ب هەڤرا، دكارن وێنەكێ درستێ ژیانێ پێشكێشی مە بكەن.
| ئەگەر ملەتەك هەست ب ریتما دیرۆكێ نەكەت و خوەیێ دیرۆكەكا بێ هەست بیت، دێ چارەنڤیس، هژمارتنا بوویەرێن تراژیدی بیت. |
پێڤاژۆیا جڤاكێن تەندرست، ب سەرهەڤیا ئەزموونێن دیرۆكێ هاتیە تێركرن، بەلێ یێن مە ب ڤەژەن و چاڤلێكرنێ بوویە. ئێدی ئەزموون و سەربۆر، بێی رەوشەنبیری و هشمەندیا دیرۆكێ دوباره‌بوونا دەمی‌یە. لەورا دڤێت دیرۆكا هوندریا ئەزموونێ، یاكو بێی پرسیار نابیت، ل بەرچاڤ بگرین. لەورا مە مفا ژ ئەزموونێن خوە و دیرۆكێ نەكرینە و نكارین واتەیێن مەزنێن ژیان و دیرۆكێ فام بكەین. ئەگەر دیرۆك پەرتووكەك بیت، مرۆڤ ئەزموون و چيڕۆكان تێدا دخوینیت/ دێكارت، پا ل ڤێرێ مرۆڤ دكاریت بپرسیت: “گەلۆ ب چ واتە پێدڤیە مرۆڤ رەوشا مرۆڤێ هەڤچەرخ بخوینیت، چونكو وەك پەرتووكەكا د بەرخوەدان و دوباره نژنینا كەشێ سیاسی دایە؟”(23) ب گشتی، دبیت ئەم هەست ب ریتمێن دیرۆكێ بكەین، بەلێ ئەم واتە و درۆڤێن دیرۆكێ فام ناكەین. ئەگەر ملەتەك هەست ب ریتما دیرۆكێ نەكەت و خوەیێ دیرۆكەكا بێ هەست بیت، دێ چارەنڤیس، هژمارتنا بوویەرێن تراژیدی بیت.
هەروها دەما هەست ب ئالۆزیێن دیرۆكێ نەكەین، وی دەمی ئەم هەست ب بەرپرسیاریا دیرۆكا پرس و هزران ژی ناكەین، ئەڤە ب خوە ژی دكەڤیتە هێلا “سێداره‌دانا دیرۆكێ”.
ئێدی ئەگەر ئەم نكارین مفای ژ ئەزموونێن گەلێن دی وەرگرین، خوە ئەم دكارین مفای ژ ئەزموونێن خوەیێن تەحل وەرگرین. ئەزموونا تەڤگەرێن كوردی، وەك خەلەكان یەكێ یا دی تەڤاڤ نەكریە، بەلكو دابران د ناڤبەرا وان دا هەیە. ب گەلەمپەری، مە مفا ژ ڤان هەموو ئەزموونێن دەڤەرێ، ژ دیرۆكا فەروەریا “ئۆلی، ناسیۆنالیزم و سێكولاریزمێ”، ب فۆرم و ناڤێن جودا نەكریە. ب ئەنجام، ئەزموون و تەڤگەرێن مە یێن هشمەندی د بازنەكا بێ سەروبن دا دزڤرن، چونكو چەوا هنگی ئۆل سەنترالێ هزر و بیرێن وان بوو، وسا ژی ئیرۆ هەمان هزر و رەفتارن. ئێدی دڤێت ئەم مفایی ژ ئەزموونێن جیهانا پێشكەتی وەرگرین، كو پالپشتیێ ل سەر گرێبەستێن جڤاكی دكەت. ئەڤە ژی ل سەر بنگەهێ زانستی دهێتەكرن، دڤێت گەلێن ڤێ دەڤەرێ، مفای ژ ئەزموونێن گەلێن دی وەرگرن، چونكو ئەزموونێن مرۆڤاهیێ ب سەرهەڤ خزمەتا هەڤدوو دكەن. ب ئەنجام ژی، نە پێداچوون ب دیرۆكا ڤان تەڤگەران دا هاتینەكرن و نە ژی مفا ژ ئەزموونا خوە و خەلكێ دی كرینە.
| ما گەلۆ ئەم دكارین ب ڤی ئەقلێ خاپینۆك، تەڤلی دیالۆگێن دیرۆكێ ببین؟ ب ڤی ئەقلێ هەیی، ئەم نكارین تەڤلی تەڤگەرا دیرۆكێ ببین. |
بنێڕن ئەم كورد چەوا بێ پلان و دووربینی گاڤێن چارەنڤیس دهاڤێژین، چەوا ب دلینی تەڤگەران دكەین، چەوا ولات هاتە تالانكرن و دۆز بەردان. ل گۆر سەرپێهاتی و دیرۆكا گەلێ كورد، تەڤ رەفتار و پرۆسێسا دیالۆگێن مە خوە ب هەمان هشمەندیا كەڤنار دوباره دكەن، چونكو بێ پلان و پەند وەرگرتن ژ دیرۆكا خوەمالی و جیهانی بووینە.
ما گەلۆ ئەم دكارین ب ڤی ئەقلێ خاپینۆك، تەڤلی دیالۆگێن دیرۆكێ ببین؟ ب ڤی ئەقلێ هەیی، ئەم نكارین تەڤلی تەڤگەرا دیرۆكێ ببین. ب گەلەمپەری، گوهەڕین و پێشداچوون گرێدایی ئەقلینە، چونكو راكرنا ئاستەنگێن ل هەمبەر هزرێ ب خوە، مەرجێن لادانا ئاستەنگێن ل هەمبەر ئازادیا جڤاكی و تەڤگەرا دیرۆكێ‌نە.
ل ڤێرێ پرسیارەك سەرهەڤ دبیت، گەلۆ ئەقلێ مرۆڤێ كورد، دكاریت بێی پالپشتیا دیرۆكێ كار بكەت؟ مرۆڤ نكاریت ئالۆزیێن رەوشا هزر و ئەقلێ مرۆڤێ كورد فام بكەت، ئەگەر “ئاستەنگێن دیرۆكێ” فام نەكەت. بنێڕە كەڤنەشۆپیێ تەڤ هەستێن ڤی گەلی داگیركرینە، لەورا ئەزموونا گەلێن ڤێ دەڤەرێ، هند مفای ژ راستیێن دیرۆكێ وەرناگرن. ئەگەرێن پڕانيا ڤان ئارێشان ژ نەزانەبوونا كێشێن “دیرۆك، ئەقل و سیاسەتێ” دهێن، چونكو ئەم ژ سەرهەڤبوونا دیرۆك و ئەزموونێن خوە و دەردوران فێر نەبووینە. دیرۆك مرۆڤی، راستی هلبژارتنا ئەزموونێن خوەیانی و بیانی دكەت. لەورا تاكو هزرێن مە یێن سیاسی ژی، ب هشمەندیەكا سڤیل و دیرۆكی نەهاتینە تێركرن، دێ ل هەمبەر وەرار و گوهه‌ڕينان راستی كەلەمان هێین. ئەڤە ژی ڤەدگەریتە گیرۆبوونا مە یا دیرۆكێ و نەبوونا هشیاریا “سیاسی، سڤیلی و سێكولاری”. دەرگەهێن دیرۆكێ ل هەمبەر گەلێ كورد نەهاتینە گرتن، بەلكو مە خوە رادەستی ئەقلیەت و كەلەپوورێ چەرخێ ناڤین كریە، كو بووینە كەلەمێن دەربازبوونێ. رەوشا مە دخوازیتە راڤەكرنێن جڤاكی و ب ئاوایەكێ دیرۆكی/ سۆسیۆلۆگی، چونكو مرۆڤ نكاریت رەوشەنبیری/ جڤاكی، ژ دەرڤەی رەهندێن دیرۆكی فام بكەت. ئێدی تاكو ئەم ل سەر فیگۆر و راوستگەهێن دیرۆكا خوە نەراوستین، نكارین پرسگرێكێن بنواشێ رەوشەنبیر/ كارێكتەرێ كورد ژی ناس بكەین.
راستە گەلەك جاران ئیسلاما سیاسی د دیرۆكێ دا وەك هێزا رەق سەركەتیە، بەلێ مینا دیرۆك شكەستیە، چونكو سەركەتنا هەر هێزەكا كەڤنار وەك چەكداری، ل هەمبەر دیرۆكێ هاتیە دۆراندن. ئانكو دبیت ب سایا فاكتەرێن چەكێ رەق هێزێن كەڤنار سەركەڤن، لێ وەك هێزێن نەرم و ب سرتا دیرۆكێ دهێنە شكاندن، بەلێ دەما هێزێن كەڤنار زالی سەر زانستی دبن، هنگی تەڤگەرا دیرۆكێ دهێتە دۆراندن. ئێدی هەڕفتنا بنواشێن كەڤنار، ژ ئەگەرێن مرنا مەرجێن كەڤنار دهێن، یێن كو نكارن خوە ل بەر پێشكەتنا نوو بگرن. هەر ل رەوشا رۆژهلاتا ناڤین وەك نموونە بنێرە، دێ ئەڤ راستیە پتر دیار بیت. سەرهەڤیا كەڤنەشۆپیێ و ژەنگیبوونا دیرۆكێ ب سەرهلدان و بهارەكێ ناهێتە گوهەڕین، هەروەك نموونە ل بهارا كوردی و ئەرەبی بنێڕە. لەورا ئەڤ رەوشە، نكاریت لۆژیكا دیرۆكێ ل سەر پاشخانەكا هەژار درست بكەت.
حەزێن بێ هشمەندی نكارن دیرۆكێ ئاڤا بكەن، چونكو ئەگەر هشمەندی نەبیت، دێ ئالاڤێ ئاڤاكرنا حەز و باوه‌ریا دیرۆكێ ژی یا لەنگ بیت، لەورا دڤێت رەخنا كوورا ئەزموونێن بێ هشمەندی بهێتەكرن، چونكو ئەگەر هشمەندی نەبیتە ئەلەمێنتێ ماتریالێ نژنینا دیرۆكێ، دێ دیرۆكەكا سەختە هێتە ئاڤاكرن، ئێدی دەما هیڤیێن سەختە ژی ل سەر دیرۆكێ دهێنە ئاڤاكرن، هنگی گەل ل هەمبەر پێشكەتن و پێشهاتان هاڤی دبیت.
گەلۆ ئەگەر ملەتێ كورد كار نەكەت، دكاریت بهێتە گوهه‌ڕين؟ ئەگەر ئەم گوهەڕینان بخوازین، دڤێت ژ گوهه‌ڕينا رێكا نێڕينا خوە یا تشتان دەسپێبكەین. ل ڤی دەمی، دوودلیا بازنیا تەڤگەرێن جڤاكی، رێگریا وەرارێ دكەت، ئەڤ یەكە ژی پتر ب ڤەكۆلینێن سۆسیۆلۆگی زەلال دبیت. دیارە دوو ئاستەنگێن گەلەك گرینگ “نرخاندنا دوهی و ئالۆزی و دەسنیشانا نە یەكگرتنا هەردەما بزاڤێن سیاسیێن كورد”، ل بەر سینگێ مەنە. راستە د مەژیێ هشمەندیا هنگی يا كوردان دا، خەبات و گازندە ژ رەوش و دووبەرەكیا كوردان هەبوویە، بەلێ پا پتر وەك ئەنجام و نەبوونا دەسنیشانا ئەگەران بوویە، راستە ئەم دخوازین فێلان ل دیرۆك و دێمۆكراتیێ بكەین، بەلێ پا ل داویێ پرۆسێس بەروپشت دبیت. لەورا “ئەوێ دیرۆكێ ناسنەكەت، ئەو نەچارە دیرۆكێ دوباره بكەت/ ماركس”(24). ئها ل ڤێرێ دپرسین، گەلۆ چاخێ ئەم پرسیارێن نە دیرۆكی، ژ دیرۆكا خوە دكەین، پا چما ئەم ل بەندا بەرسڤێن دیرۆكی دمینین؟! ب ڤێ یەكێ، ئافراندنا دیرۆكێ ب نفشەكی دهێتەكرن، كو ژ راستیێن دیرۆكێ ب دوور نەكەڤیت.
گراڤا دیرۆكێ
بێژە من تو چەوا دیرۆكا خوە دنڤیسی، ئەز دێ پێشبینیا سروشتێ حەزا هێزا تە كەم
گەلۆ ئەم دكارین ژ دیرۆكا خوە بڕه‌ڤين/ دەركەڤین؟ ئەرێ مرۆڤ دكاریت د پێڤاژۆیا مرۆڤاهیێ دا، جهی بێی دیرۆك بگریت؟ گەلۆ ما دیرۆك دكاریت بێی فەلسەفە، ژ گەمارا خەوێ هشیار ببیت؟ ئەرێ ژ بیركرنا دیرۆكێ، ژ حەزێ یان ژ نەفرەتێ‌یە؟ ئەرێ دیرۆك كۆمەكا بوویەرێن بێواتە و مەبەستن؟
ئەرێ مرۆڤ دكاریت ل هەمبەر “تێكچوونا هەستێن دیرۆكی” چ بكەت؟ ژیانێ پێدڤی ب خزمەتا دیرۆكێ‌یە، لێ هەرچەوا دیرۆكێ پێدڤی ب چاڤدێری و خواندنێ‌یە، وسا ژی پێدڤی ب پاككرن و رەخنێ‌یە، چونكو فامكرنا دیرۆكێ دخوازیتە ئەقلێن رەوشەنگەر، ئازاد و خوەیی بریار.
| د سەر هندێ را، كو دیرۆكا مە یا پڕی تراژیدی و داستانە، بەلێ هەر نڤیسینا دیرۆكا مە ب خوە، جۆرەكێ تراژیدی و داستانانە. دیرۆك ب خوە ژی، پەروەردەكرنا حەز، رۆل و هەلوەستانە. |
ب سەرهەڤیا تراژیدیێن مە خویا دبیت، مە نكاریە بوون و هەبوونێ گرێدایی تەڤگەرا دیرۆكێ بكەین، چونكو هەبوونا بوونەوەری ب سایا هشمەندی ب خوەیاتی خوە درست دبیت. ب ڤی ئاوایی، مرۆڤ دكاریت ئەلەمێنت و پێكهاتێن جڤاكی، ل بەر رۆناهیا دیرۆكێ راڤە بكەت، چونكو دیرۆك شۆپەكا فەلسەفیە، واتە و بهایان ب كۆنتێكستێن جڤاكی ڤە گرێددەت. بنێرە ئەو دیرۆكا ب نەزانەبوون هاتیە خواندن و رەخنەكرن، ئەنجامێن نێگاتیڤ بەرهەمئانینە. ژ بەر هندێ، پڕانيا بەرهەمێن ڤی ئەقلی خرشبووینە. ئها ئەڤ پاشخانە، بووینە هێڤنێ رستنا تەڤنێ ئەقلێ ڤێ دەڤەرێ، كو هزرەك بەرهەمئانیە ژ هەستێن هشمەندیا دیرۆكی ڤەدەرە. ئێدی ئەڤ تێكهلیا دگەل لاشێ جڤاكی دبیتە مژارا دیرۆكێ، چونكو “ئەو دیرۆكا ئەم پرۆسێسە دكەین یان ئەوا دنڤیسین، ئەو ب خوە نە ئارێشەكا زانستیە، بەلكو كێشە ئەقلكرنە/ پاول فاین”(25). ئێدی دیرۆكا مە، دیرۆكا زیزبوونا هشمەندیا كەڤنەشۆپیا دەڤەرێ‌یە، لەورا ئەم نكارین كلیل، فۆرم و واتەیێن دیرۆكێ ژی فام بكەین.
د سەر هندێ را، كو دیرۆكا مە یا پری تراژیدی و داستانە، بەلێ هەر نڤیسینا دیرۆكا مە ب خوە، جورەكێ تراژیدی و داستانانە. دیرۆك ب خوە ژی، پەروەردەكرنا حەز، رۆل و هەلوەستانە. تاكو ئەو گەنگەشێن ئیرۆ ژی ئەم ل سەر تەڤ ئارێشێن خوە دكەین، د كووراتیا خوە دا گەنگەشێن ل سەر تێگەهێ دیرۆكێ‌نە.
گەلۆ دەما ل دەسپێكا سەد سالا بۆری، كوردان تەڤگەر كرین، دوورهێلێ هنگی چ ساخلەتێن دیرۆكی هلگرتبوون؟ ئەگەر دیرۆك ب خوە فەلسەفە و رێكا تێهزركرنێ بیت، پا دیرۆكا مە ژی ئاڤاهیەكێ ژ واتەیێ ڤالا نینە، پا گەلۆ بۆچی هشمەندێن مە، پشتا خوە ددەنێ دیرۆكێ؟ بنێرە ئەم سەرەدەریێ دگەل دیرۆكێ وەك هژمارتنا دەمی دكەین. دیرۆك ب خوە راڤەكرنە، راڤەكرنەكا بسەرێكڤە گرێدایی. لەورا “بێژە من تو چەوا دیرۆكا خوە دنڤیسی، ئەز دێ پێشبینیا سروشتێ حەزا هێزا تە كەم”(26).
راستە “دەم بابێ تەڤ راستیانە/ مێكاڤیلی”(27)، بەلێ ئەز باوه‌رم كورد گەلێ داویێ‌یە ل هەمبەر دیرۆكێ ژ خەو راببیت! لەورا هشمەندیا مە، هێشتا ل قووناغا بەری مێكاڤیلی‌نە/ چەرخێ ناڤینە!
گەلۆ چما ئەم ژی ب چاڤێ گومانێ، ل ژێدەرێن دیرۆكا خوە نانێڕين؟ باشە ئەگەر دیرۆك مە فێر نەكەت و ئەم ژی پێكۆلا فێركرنا دیرۆكێ نەكەین، پا دیارە ئەم هێلێن هەڤتەریبین، لەورا قەت ناگەهینە هەڤ؟! لەورا پڕانيا هزرمەند و فیلۆسۆفان، ب چاڤێ گومانێ ل پێڤاژۆیێ/ دیرۆكێ نێریە. ما كێ بزاڤ كریە، دیرۆكا مە ب ئاوایەكێ بابەتی شرۆڤە بكەت، تا نوكە نڤیسینا ڤێ دیرۆكێ ب رەنگەكێ چيڕۆك، پەسن یان دژهەڤ هاتیە نڤیسین. ب گەلەمپەری، دڤێت كار بۆ هشمەندیا دیرۆكێ/ “مرۆڤ، دەم و جهی” بهێتەكرن، داكو بكارین گۆتارا خوە دگەل بوویەرێن دیرۆكێ بگونجینین. هەروها دڤێت خواندن و شرۆڤەكرنێن مە، فۆرمەكێ گەهشتنا مە بۆ تێگەهشتنا ئالاڤێن گۆتارا دیرۆكی بن، چونكو ئەڤ یەكە ژی ب فرەهكرنا كوژیێ نێڕينا دیرۆكێ دهێتەكرن، بەلێ پا دیسان تا نوكە ژی كەسەكی ڤەكۆلینەكا رژد ل سەر پێكهاتێن دیرۆكا كوردی نەكریە. دیارە ئەڤ ئارێشە ژی، نە بەرهەمێ ئیرۆ و دوهی‌نە، بەلكو ژ كووراتی و سەرهەڤیا دیرۆكا مە و دەڤەرێ دهێن. ئها ل ڤی چاخی، ئەم دێ كەڤینە سەر ریتم و شۆپا درستا “هشمەندیا دیرۆكێ/ العروی”(28).
| مخابن ئەم د تارستان و كورەهیا دیرۆكێ دا دژین، ئارێشێن مە ژی ئەنجامێن نەخوەشیێن مە یێن دیرۆكی‌نە، چارەسەری ژی تەنێ ب رێفۆرم و رێنیسانسا هزری و ئەقلی دهێتە كرن. |
بنێرە یاپانیان نە گۆت بەختێ مە رەشە، بەلكو “ب ئاڤاكرنا مرۆڤێ خوە، تۆلا خوە ژ دیرۆكێ ڤەكر و گەلێ خوە ژی پێشدابر/ رایشاور”(29). ئەرێ چما گۆتارێن مە یێن دیرۆكی، دگەل بوویەرێن دیرۆكی ل هەڤناكەن؟ ب ڤێ یەكێ، ئەو گەلێن هشمەندی ب قووناغ و دیرۆكێ نەبیت، دێ چەوا كارن سەرەدەریێ دگەل دەرفەتێن دیرۆكێ كەن. ب ڤان ئەگەران، دیرۆكا مە نكاریە ب هێلێن راست بچیتە پێش، بەلكو ل دۆر خوە زڤریە و ل داویێ ژی ژ خوە خواریە. ئێدی تێگەهشتنا دیرۆكێ گاڤەكە بۆ دارێژتنا دیرۆكێ. ب ڤێ یەكێ، ئەم تەڤگەرا دیرۆكێ ل گۆر قانوونێن زانستی ناپیڤین، لەورا هەرتم دبینە قوربانێن دیرۆكێ ب خوە.
ئێدی گرێدانا كریار و دیاردا دیرۆكێ، كارێ سەرەكیێ دیرۆكنڤیسانە، ئانكو “داكو ئەم خوە وەك دیرۆك ژ رابردویی رزگار بكەین، دڤێت ئەم ب كووری هەر تشتێ رابردوی ڤەكۆلین/ ڤولتێر”(30). “مرۆڤ بوونەوەرێن دیرۆكی‌نە و دیرۆك ب خوە ژی، ناڤبەینەكا مەزنا د ناڤبەرا بوون كەسی و بوونا سروشتی دایە”(31).
تێهزركرن د ئارێشه‌يێن مەزن دا، ب خوە تێهزركرنەكا گەردوونیە. لەورا ئیرۆ مرۆڤ نكاریت ل پرسگرێكێن خوە، ژ دەرڤەی باندۆرا جیهانگەریێ بنێریت، چونكو بێی ڤێ یەكێ ب كورەهیا دیرۆكێ دهێتە بناڤكرن. مخابن ئەم د تارستان و كورەهیا دیرۆكێ دا دژین، ئارێشێن مە ژی ئەنجامێن نەخوەشیێن مە یێن دیرۆكی‌نە، چارەسەری ژی تەنێ ب رێفۆرم و رێنیسانسا هزری و ئەقلی دهێتەكرن. دیارە د رەوشەكا هوسا دا بوو، لەورا “رۆپسپیر داخوازا پەرستنا ئەقلی دكر”(32).
بەرلین 2024.08.22
ژێده‌ر:
1- قیس ماضي فرو ـــ المعرفة التأریخیة في الغرب/ مقاربات فلسفیة و علمیة و أدبیة ـــ منشورات مرکز دراسات الوحدة العربیة، ط ،1بیروت ــ لبنان،2013، ص98.
2- پول ڤیین ـــ أزمة المعرفة التأریخیة/ فوکو و ثورة في المنهج ـــ ترجمة و تقدیم: ابراهیم فتحي، موٴسسة الاهرام للنشر و التوزیع، القاهرة ـــ مصر،1998، ص27.
3- عبداللە العروي ـــ ثقافتنا في ضوء التاریخ ـــ المرکز الثقافي العربي، ط ،1بیروت ـــ لبنان،1997، ص124.
4- د. ومیض جمال ـــ الجذور السیاسیة و الفکریة و الاجتماعیة للحرکة القومیة العربیة (الاستقلالیة) في العراق ـــ مرکز دراسات الوحدة العربیة، ط ،3بیروت ــ لبنان،1986، ص33.
5-جورج هیغل ـــ محاضرات في فلسفة التاریخ، العقل في التاریخ ـــ ترجمة: إمام عبدالفتاح إمام، دار التنویر، ط،3 ، بیروت ــــ لبنان، 1983، ص77.
6- د. محمد فتحي ـــ نماذج من الفلسفة السیاسیة ـــ مکتبة القاهرة الحدیثة، القاهرة ـــ مصر،1961، ص158.
7- محمد جدیدي ـــ الحداثة و ما بعد الحداثة في فلسفة ریتشارد رورتي ـــ الدار العربیة للعلوم ناشرون، ط ،1الجزائر العاصمة ــ الجزائر،2008 ، ص188.
8- د. محمد المصباحي ـــ لیو شتراوس: التحالف بین الفلسفة و الدین بوصفە مخرجا لأزمة الحداثة السیاسیة ـــ منشورات الاختلاف، ط ،1الجزائر، 2012، ص285.
9- علاءالدین الاعرجي ـــ أزمة التطور الحضاري في الوطن العربي/ بین العقل الفاعل و العقل المنفعل ـــ مطبوعات إي للکتب، ط ،5لندن، 2015، ص.145
10- جورج هیجل ـــ محاضرات في فلسفة التأریخ ـــ ترجمة: إمام عبدالفتاح، ط ،1دار الطلیعة، بیروت ــ لبنان، 1983، ص77.
11- جیوفانا بورادوري ـــ الفلسفة في زمن الإرهاب/ حوارات مع یورغن هابرماس و جاک دریدا ـــ ترجمة: خلدون النبواني، المرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، ط ،1بیروت ـــ لبنان،2013، ص32.
12- المولدي عزدیني ـــ فلسفة الحس التاریخي عند نیتشة ـــ مجموعة موٴلفین/ فلسفة التاریخ/ جدل البدایة و النهایة و العود الدائم ـــ دار الروافد الثقافیة/ ناشرون، ط ،1بیروت ـــ لبنان،2012، ص.219
13- یحیی سعید قاعود ـــ أطروحات فوکویاما و هانتنغتون و النظام العالمی الجدید/ دراسة تحلیلیة مقارنة ـــ مرکزالبیان للبحوث و الدراسات، سعودیة ــ الریاض، ص.28
14- هاشم یحیی ــ المفصل فی تاریخ الفلسفة ــ دار الکتب العلمیة، ط ،1بیروت ـــ لبنان،2017، ص178.
15- هاشم یحیی ــ المفصل فی تاریخ الفلسفة ــ دار الکتب العلمیة، ط ،1بیروت ـــ لبنان،2017، ص177.
16- إسماعیل مهنانة ـــ الوجود و الحداثة/ هیدغر في مناظرة العقل الحدیث ـــ منشورات الإختلاف/ دار الأمان، ط،1 رباط ــ المغرب، 2012، ص209.
17- إسماعیل مهنانة. ژێدەرێ بەرێ، بپ177.
18- د. عبدالکریم عنیات ـــ قراءة نیتشة للفلسفة الیونانیة/ مذکرة مقدمة لنیل درجة الماجستیر في الفلسفة، جامعة منتوري، کلیة العلوم الانسانیة و العلوم الاجتماعیة/ قسم الفلسفة، الجزائر،2009، ص35.
19- البخاري حمانة ـــ فلسفة الثورة الجزائریة ـــ دار الروافد الثقافیة ــ ناشرون، ط ،1بیروت ــ لبنان،2012، ص15.
20- محمد جابر الانصاري ـــ العرب و السیاسة: أین الخلل؟/ جذر العطل العمیق ـــ دار الساقي، ط ،1بيروت ـــ لبنان، 1998، ص55.
21- محمد جابر الانصاري ـــ العرب و السیاسة: أین الخلل؟/ جذر العطل العمیق ـــ دار الساقي، ط ،1بيروت ـــ لبنان، 199، ص55.
22- فتحي التریکي و رشیدة التریکي ـــ فلسفة الحداثة ـــ منشورات مرکز الإنماء القومي، بیروت ــ لبنان، 1992، ص80.
23- زهیر الخویلدي ـــ تشریح العقل الغربی/ مقابسات فلسفیة فی النظر و العمل ـــ دار الروافد الثقافية ـــ ناشرون، ط ،1بيروت ـــ لبنان 2013، ص341.
24- منصور بختي دحمور ـــ فلسفة الثورة/ روٴیة من واقع المجتمع الجزائری ـــ منشورات زخة الشهب للنشر الالکترونی، ط ،1الجزائر، 2019، ص82.
25- د. محمد شوقي الزین ـــ سوٴال التاریخ عند میشال دو سارتو/ من الفکرة المجردة الی الممارسة الفعلیة ـــ مجموعة موٴلفین/ فلسفة التاریخ/ جدل البدایة و النهایة و العود الدائم ـــ دار الروافد الثقافیة/ ناشرون، ط ،1بیروت ـــ لبنان، 2012 ، ص.435
26- هاني عواد ـــ تحولات مفهوم القومیة العربیة/ من المادي الی المتخیل ـــ الشبکة العربیة للأبحاث و النشر، ط،1بیروت ــ لبنان، 2013، ص75.
27- د. عبداللە العروي ـــ أزمة المثقفین العرب تقلیدیة أم تاریخیة ـــ ترجمة: د. ذوقان قرقوط، الموٴسسة العربیة للدراسات و النشر، ط ،1بیروت ـــ لبنان، ،197ص29.
28- محمد بوجنال ـــ تاریخانیة عبداللە العروي بین المد الیساري المارکسي و المد العولمي المحافظ ـــ مجموعة مؤلفین/ جدل البدایة و النهایة و العود الدائم ـــ دار الروافد الثقافیة ــ ناشرون، ط ،1بیروت ـــ لبنان، 2012، ص .546
29- سلمان بونعمان ـــ التجربة الیابانیة/ دراسة في أسس النموذج النهضوي ـــ مرکز إنماء للبحوث و الدراسات، ط،1 بیروت ـــ لبنان، 2012، ص131.
30- د. مفید الزبیدي ـــ المدخل الی فلسفة التاریخ ـــ دار المناهج للنشر و التوزیع، ط ،1عمان ـــ الاردن،2006، ص131.
31- فهد حسین ـــ المثقف و أفق الانعتاق ـــ منشورات دیموزی، للطباعة و النشر و التوزیع، ط ،1دمشق، 2019، ص12.
32- د. مفید الزبیدي ـــ المدخل الی فلسفة التاریخ ـــ دار المناهج للنشر و التوزیع، ط ،1عمان ـــ الاردن، 2006،ص48.
