ژن وێنەیەکێ خودايى يه‌

كه‌وسه‌ر شه‌وكه‌ت

“المكان الذي لايؤنث، لايعول عليه.” (أبن عربي)

(١)

دیسان ژ ناڤ حەشامەتا وان ڕەڤی، خۆ د ناڤ پیشیدا ڤەشارت! د گەل دەرکەڤتنا ڕۆژێ چاڤێ وان ڤێ کەڤت و لێ خرڤە بوون، ئێک ژ وان گۆت:”من ب چاڤ دیت، دەمێ دوهی مەغرەب، ژ بن قورمێ دارێ دەرکەفتی، ئەو مارەکێ ڕەش بوو، نوزا چەوان بۆ ئەڤ جاندارە.” یێ دی گۆت:”نەفرەتێن ب سەرێ مە دهێن، ژ وێنە!” ئێکی دی گۆت:”سوند ب  خوداوەندی من دیت ئەو بۆمەک بوو فڕی سەر چەقێ دارێ.” دێمێ هەمیان تژی گومان و پرسیار بوو، هەر ئێک ژ لایێ خۆڤه‌ پرسیار د کەت،”چ تشتە؟” ل تالیێ دەنگەکی هات:” دبیت ئەو شەڕ و خرابی بیت خۆ ب نازکیێ…” هەمی ل سەر وێ چەندێ ڕێککەفتن، بەر ب پەرستگەها مەملەکەتێ ببەن، هەتا چارەیەکێ ببینن. دوی دەمیدا دەنگێن جودا بلند بوون، هندەکا گۆت:”ئەو ڕۆح نینە وەکی مە، وەسان نابیت بێژین مرۆڤە.” هندەکێن دی گۆت:”ئەم دشێن وێ بهێلین بۆ خزمەتکرنێ، دەست و پێ هەنە، هەلبەت دێ شێت کار کەت.” هندەکێن دی گۆت:”هوون بێژن بۆ سەرێ زەلامی پێڤە نینە!؟” پشتی دەمەکێ درێژ دەنگەکێ دی گۆت:”ئەم دشێین بێژین مرۆڤە، بەلێ بۆ ڤێ چەندێ ئەو دێ پێدڤی هندە گوهۆڕینا بیت، د لەشێ وێدا بهێنە کرن.” ئەڤێ هەمی قەرقەشێ، گەلەک دەم ڤەکێشا، ل وی دەمی ئەوێ هاتنوچوون د ناڤبەرا زیندانا پەرستگەهێ و زیندانا دەستهەلاتێ دکر. ئێڤارەکێ بەری ڕۆژ ئاڤا بیت، هند ژ هەبوونا خۆ بێزار بوو، بزاڤکر ب وی ئاسنێ د ناڤ دەستێ خۆ دا، لەشێ خۆ شەق بکەت، دا خۆ پشتڕاست بکەت، کا ئەوا د ناڤ وی لەشیدا چ یە و داویێ ب ڤێ هەمیێ بینیت!؟ د گەل ڕشتنا چپکێن خوونێ، تیشکا ڕۆژێ یا تامدای ب ڕەنگێ ئاگری بۆ گوڕیا ئاگری و د وێ پەنجەرەیا بچووکدا دەربازی ژۆر بوو، تێکدا هەر چار دیوار بوونە خۆدیک و وێنێ وێ د ناڤ خۆ دا بژکاند، دەنگەک ژ وێ تیشکا بوویە ئاگر بلند بوو و گۆت:” تو ژ هەستیێ پەراسوویا منی، هە گەر بشکێی، ئەوا د بژکیت دێ ڕۆحا من بیت.” نەکەس د وی دەنگی گەهشت و نەکەسێ سەدەما وێ تەرگا ژ نیشکاڤە باری زانی، هەر ئێکی د جهدا چاڤ و گوهێن خۆ گرتن.

(٢)

ژن د لەهییا ئەرستویدا.

حێبەتگرتی نەبە هەگەر ل سەر دەمێ نوو ئیشراقیەک دەنگێ خۆ بلند کەت و بێژیت ژن وێنەیەکێ خودێیە، برووسیەک ب پەرستگەهان ب کەڤیت و ڤایروسەک ب کەڤیتە ناڤ سەرمایەداریێ!

ڕەنگە هەگەر مرۆڤ بەرێ خۆ بدەتە دیرۆکا مرۆڤان، تشتەکێ وەکی پرسگرێکا ژنێ، هەلاویستی و ئالۆز و تێر گەنگەشە نەبینی، دێ بێژی پرسگرێکا وێ د گەل ڤەگێرانێن خەلقکرنێ سەرهەلدایە. هەر ژ وی دەمێ (لیلیت) ژ قورمێ دارێ دەرئێخستی و هەتا نها، هێش یا ل دۆر خۆ دزڤریت. ئەم نابێژین ئەڤ پرسە ل سەر دەمێ (سوقرات)ی دەربازی فەلسەفیێ بوویە دەمێ گۆتی:” ژ ژنێ نفش ژ دایک دبن و ژ فەلسەفێ ڕۆح.” چونکی ڕەهێن کێشەیێ کوورترن! لێ دێ ژ وێرێ ژۆر دا هێین، پێش (ئەرستو)ی مامۆستایێ وی (ئەفلاتوون) ل وێ باوەرێ بوو، کو زەلام جاندارەکێ کاملە و ژن یا کامل نینە و قابلی کەمالێ ژی نینە. بنیاتێ ڤێ پرسێ ب تەمامی (ئەرستو)ی دانا دەمێ هاوکێشەیا(هیولی و وێنە) دارشتی، ژن د خانەیا هیولیدا دانا کو کێمترە ژ خانەیا زەلام تێدا، دوپاتکر ئەڤ کێماسیە د پێکهاتا ژنێدایە، هەتا د پروسەیا سکسیدا بۆ زێدەکرنا نفشی،(ئەرستو) ل وێ باوەرێیە ڕۆح ژ زەلامییە، ژن نەشێت بێی زەلام نفشی زێدەکەت. یا ڕاست جاران مرۆڤ دبێژیت داڤا هەمی کێشە و تەڤنێن ئالوز نەمر ژ تەشیا(ئەرستو)ی بووینە و پاشی بووینە تەڤنەک چ سەر ناچنێ،  هەمی ژی د سەر مرۆڤایەتیێدا دهێنە ڕێسان. ئەڤ بەرەیێ (ئەرستو)ی هەمبەری ژنێ ڤەکری وەکی خۆ د جهدا نەما، بەلکی ژ چەرخەکی بۆ چەرخەکی گوهۆڕینێن مەزن و ێران ب سەردا هاتن.

فەلسەفەیا (یەهودیەت- مەسیحیەت) ل وێ باوەرێیە کو بەشێ دویێ ژ ڤەگێرانا چێکرنێ د (سفر تکوین ٢) ژ(العهد القدیم) هاتیە، کو خودێ مرۆڤ ل سەر شێوەیێ خۆ چێکریە، لێ د بەشێ دووڤدا هاتیە؛ کو خودێ ئادەم ل سەر هەمی چێکریا زاڵکر و حەوا ژ پەراسیا وی چێکر. قدیس(بولس)دهێت و ئەڤێ بیروکەیێ د (العهد الجدید)دا، د  ناڤ نامەیێن خۆ دا، دکەتە بنەمایەک بۆ دژاتیا ژنێ و دبێژیت:” سەرێ هەر زەلامەکی مەسیحە، و سەرێ ژنێ ژی زەلامە، نابیت زەلام سەرێ خۆ بنخێڤیت چونکی ئەو سوورەتێ خودێیە و ڕوومەتا وییە، ئەما ژن ئەو ڕوومەتا زەلامییە، چونکی زەلام نە ژ ژنێیە بەلکی ژن ژ زەلامییە.”

د چەرخێ سێزدێدا تەشیا تەڤنێ (ئەرستو)ی دوبارە هاتە زڤراندن، (توما ئەکوینی) ب ڕێسانا تەڤنێ خۆ ل دۆر جوداهییا ڕەهوڕیشالی د ناڤبەرا هەردو ڕەگەزاندا (ژن- زەلام) بەرێ بەرکا کێشێ دا ڕووکارەکێ نەدیار، هەژیە بێژم (توما ئەکوینی) بنیاتێ فەلسەفەیا خۆ ل سەر بیروکەیا (ئەرستو)ی ” ڕۆح لەشی پێک دئینیت.” دارشت، ب ڤێ بیروکێ دیوارەکێ بلند د ناڤبەرا (ژنێ و زەلام)یدا ئاڤا دکەت. دوڤدا (سیگموند فروید) دێ وی دیواری ڕەنگ کەت! (توما ئەکوینی) دوپاتیێ ل وێ چەندێ دکەت کو پێدڤیە ژن یا ڕادەستی زەلامی بیت، چونکی ئەقلێ زەلامی یێ تەمامە و ژن ب تنێ بۆ تەمامکرنا پروسەیا زێدەکرنێ، وەک هاریکارەک بۆ زەلامی خەلق بوویە!هەژیە بێژم ئەڤێن هەنێ هەمی خواندگەهێن فەلسەفی بوون و چ ژ وان خواندگەهان ڕازی نەبوو ژن د ناڤدا بخوونت.

ب هاتنا(دیکارت)ی وەچەرخانەک ب ڕووکارێ ئەڤ پرسێ دکەڤیت، (دیکارت) ب دارشتنا فەلسەفەیا خۆ تەڤرەکێ بهێز ل تەڤنێ ئەرستویەتییێ دەت و پرەکێ ئاڤا دکەت، ب وێ پرێ فەلسەفەیا ڕۆژئاڤای دەربازی نوویاتیێ دکەت، بەرێ بنیاتێ دیکارتیەتێ ل سەر بیروکەیا (دیکارت)ی:”جوداهی نینە د ناڤبەرا لەشی و ڕۆحێدا.” دهێتە ئاڤاکرن و ئەڤە ب خۆ برووسیەک بوو ب ئەرستویەتیێ کەڤتی، دیسان دیکارتیەت ل وێ باوەرێیە چ جوداهی نینە د ناڤبەرا دەماغێ ژنێ و یێ زەلامیدا، دیکارتیەت ئێکەم خواندگەهـ بوویە ژن قەبوولکری. ئەڤ برووسییا ژ بەرەیێ دیکارتیەتێڤە هاتی ب وێ هیڤیێ بوو ڕووناهیەکێ د گەل خۆ بینیت لێ (کانت، هیگل، جان جاک ڕوسو، شوبنهاور، کیرکیگارد، نیشە)ی دەست ژ ڕێسانا تەڤنێ ئەرستویەتیێ بەرنەدا.

 تەڤنێ پرسێ ل سەر دەمێ (مارکس)ی و (فێمنیزم)ێ ب ڕەنگەکێ دی دهێتە ڕێسان، ل تالیێ ژ بزاڤێن وان بۆ دەرخستنا ژنێ ژ بن جەنگێن وان بیروکەیێن زەلام کریە سەروەر و ژن ڕادەستکری، هەولێن وان بۆ هاندانا ژنێ کو ژ لایێ ئابوریڤە ئازاد بیت و گەهشتنا ژنێ بۆ وێ ویستگەها وان دەست نیشان کری و گەهشتنا پلە و پوست و کار و ڕەنگێ ژیارا زەلامی و بەشدارییا وێ د هەمی بیاڤاندا، ئەو گەمی بوو یا ب وێ هیڤیێ کو ژنێ ب گەهینتە کەنارەکێ ئارام، لێ سەربوورا جیهانا سەردەم دوپات دکەت کو دوبەرەکی دبیتە لایێ دی یێ هاوکێشێ، پرس کراسەکێ دی ل بەر خۆ دکر و خۆ ب ڕەنگێ:” ئەرێ ژن چ دخوازیت” زاڵ دکەت!؟

(٣)

ژن د لەهیا غەزالیدا.

ئاخا ڕۆژهەلاتی خۆدانا مەزنترین شارستەنیەتا و سەیرترین ئەفسانەیان، ل ناڤ ڕەهێن ڤێ ئاخێدا دێ بینی ژن ئەو مار بوویە یا گیا ژ گلگامشی ستاندنی و دیسان کەڤنترین شارستانیەت کو شارستانیەتا (ئاشور)یان بوویە د ناڤدا ژن ملکێ زەلامی بوویە و ژنا ملکێ زەلامەکی، یا ئازاد بوو؛ ڕاپێجان ڕەمزێ وێ ئازادیێ بوو، د ناڤ مەزنترین شارستانیەتێن ڤێ ئاخێدا، زەلامی ماف هەبوو ژنێ بکریت و بفڕوشیت هەتا مافێ کوشتنا وێ ژی هەبوویە! ژنێ و ماری پێکڤە گرێدانەکا موکم هەیە، پەیوەندیا ژنێ و ماری و ژنێ و تەڤنێ پەراسییا زەلامی دێ بۆ ئیشراقییان هێلین.

لێ ب دوماهیک هاتنا چەرخێ ئەفسانەیان و سەرهلدانا ڕەهێن فەلسەفێ ئەڤێ پرسێ ل ڕۆژهەلاتی وەسا ئالۆز سەرێ خۆ هەلنەدا، دبیت ئەڤە بۆ وێ چەندێ ڤەدگەڕیت کو بنیاتێ بیروکێ ژ لایێ(محمد) پێغەمبەریڤە (س. خ) ل سەر هەردوو ئایەتێن ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى) (رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحدة)بوویە. ل ڤێرە بۆ دەمەکێ درێژ چییەتیا ژنێ قەت بابەت نەبوو، بەلکی ئەو وەک هەڤپشکا زەلامی بوویە د هەر تشتیدا، هەتا دوماهیک گوتارا پێغەمبەری ئاماژە دان بوویە ب ژنێ، ئەو گوتارا دێ بتە بنیاتێ بیروکەیا ئیشراقیان، بۆ گرتنا وی دەرێ دوبارە هەمبەری ڤێ کێشێ ڤە دبیت، سەردەمێ ڤێ ئارامییێ و وێ هەڤپشکیێ ب دوماهیک دهێت، دەمێ چیڕۆکا ماری ڤێجارێ خۆ ژ ناڤ ئەفسانەیان ڕادکێشیتە ناڤ فەقهی.

(فارابی) ئەو فەیلەسوفێ د پتریا بوچوونێن خۆ دا وەکهەڤ د گەل ئەرستویەتیێ، د پرسا ژنێ دا تەمام دژ بوویە، (فارابی) ل وێ باوەرێیە چ جوداهی نینە د ناڤبەرا پێکهاتا ژنێ و زەلامیدا و د هاوکێشەیا (هیولی و وێنە) ب بەرفرەهی ل سەر ڕاوەستایە. لێ یا ڕاست جاران مرۆڤ وەسان هزر دکەت کا چەوان ل ڕۆژئاڤای سەرێ داڤا تەڤنێ کێشەیێن نەمر ژ مێشکێ (ئەرستو)ی بووینە، وەسان ل ڕۆژهەلاتی سەروکانییا کێشەیێن نەمر ژ کانیەکا وەکی وێ زاینە و بووینە لەهی و ب سەر مرۆڤایەتیێدا هاتینە! گەهشتنا فەلسەفەیا یونانی بۆ ناڤ جیهانا ئیسلامی ل سەردەمێ عەباسیان دەرگەهـ ل هەمبەری گەنگەشەکرنا گەلەک پرسان ڤەبوو، ژ وان وەکهەڤیا ژنێ و زەلامی، هەژیە دیار کەم پرسا چیەتییا ژنێ ل ڕۆژهەلاتی وەکی ڕۆژئاڤای یا گەرم نەبوو، بەلکی پرس د وەکهەڤیێدا سەرهەلدەت. بەرێ بنیاتێ ئەڤێ کێشەیێ ل سەر دەستێ (غەزالی) هاتیە ئاڤاکرن و ئەوی د بەرهەمێ خۆ (التبر المسبوك في نصحية الملوك) بیروکەیا خۆ ل سەر حەدیسا پێغەمبەری:” “ناقصات عقلٍ ودين.” داڕژت، ل بن پەردا ڤێ حەدیسێ (غەزالی) ژن هاڤێتە د ناڤ لەهیا خۆ دا، زێدەڕووی نینە هەگەر بێژین؛ هەتا ئەڤرۆ کەسێ ئەو وێرەکی و شیان نەبووینە ژێ دەربێخیت، هەر ب بەلگەیێ ڤێ حەدیسێ (غەزالی) د ناڤ هەمان بەر هەمێ خۆ دا، دیار دکەت کو دڤێت ژن ل بن فەرمان و چاڤدێریا زەلامیدا د ناڤ مالدا بمینیت، چونکی ژ بەر کێماسیا ئەقلێ وێ دڤێت ئێک وێ ب ڕێڤە ببەت و جاڤدێریێ لێ بکەت. هەر دیسان ئەوی تەکەزی ل وێ چەندێ کر کو نابیت زەلام گوهداریا ژنێ بکەت و ب بوچوونا وێ بکەت! (غەزالی) ب تەمامییا ئەقلێ زەلامی مافی دەت کو هەر دەما ڤیا دشێت ژنێ بەردەت و کومەکا دی یا مافان، ب کوورتی هەر ژ خوارنێ و هەتا نیکاحێ، ژن هاتە چارچوڤەکرن. هەر وەسان (غەزالی) د بەرهەمێ خۆ (احیاء علوم الدین) ئاماژەیێ ب وێ چەندێ دەت ژن عەبدەکا نازکە بۆ زەلامی، چونکی ل جەم غەزالی نیکاح جوونەکێ عەبدایەتیێ یە، دیسان ل جەم وی ژنێ مافێ ڕێڤەبرن و ئیمامەتییا گشتی ژی نینە!

ئەڤ لەهیە ل ڤێرە ڕانەوەستا، چەقەکێ خۆ بەر ب وەلاتێ فارسان هنارت، یێ کو پێشر ل سەردەمێ ئەفسانەیان ڕەوشا ژنێ ژ جهێن دی باشتر نەبوو، فەلسەفەیا (مەلا سەدرێ شیرازی) یا کو تێدا ئاماژە ب ئایەتەکێ دهێتە دان خودای جاندارێن جودا چێکرینە بۆ مەرەمێن جودا، کەس نوزانیت کەنگی و چەوان ئەڤ لایێ فەلسەفەیا شیرازی ب وی ڕەنگێ وان ڤیای هاتیە تەفسیر کرن، وەکی ئاگرەکی بەربیتە پیشەکێ هشک، هاتە بکارئینان، وەسان هاتە تەفسیر کرن کو شیرازی ژن ب گیانەوەر دایە وەسفکرن و خەلقکرنا وێ بۆ وێ چەندێیە ب تنێ زەلام خۆشیێ ژێ بەت!

سەرەرای وێ چەندێ کو بوونا (ئیبن ڕۆشد)ی د ناڤ فەلسەفەیا ئیسلامیدا، ڕک وەکی بوونا دیکارتیەتێ بوویە، ئەو ڕۆژە بوو یا مرۆڤ دبێژیت سۆپاس بۆ هەلاتنا وێ، فەیلەسوفێ قورتبی تەڤرێ خۆ ل تەڤنێ (غەزالی) دەت و وەچەرخان د فەلسەفەیا ئیسلامیدا ڕوودەت، لێ پرسا ژنێ د ناڤ فەلسەفەیا (ئیبن ڕۆشد) یدا جهەکێ وەسان مەزن نەگرتییە، هە ژیە بێژم سەرهلدانا پرسا ژنێ ل ناڤ جیهانا ئیسلامیدا، جهەکێ بەرفرەهـ لبن چەنگێ فقهی گرتیە نەک فەلسەفەیێ! هەگەر چەند ب کوورتی ژی بیت، لێ دۆر پرسا ژنێ (ئبن ڕۆشد) بیروکەیا خۆ ب ڕۆهنی دارشتیە، وەک بەرسڤەک بۆ جوداهییا چیەتییا ژنێ، دوپات دکەت کو ژن و زەلام ژ ئێک پێکهاتەنە و جوداهی ناڤبەرا چیەتییا واندا نینە، ئانکو ژ ئێک نەفسن! هەر ل دۆر ڤێ گەنگەشێ بەرسڤا ئەرستوی ژی ژ لایێ ویڤە هاتیە دان! (ئیبن ڕۆشد)ی ل سەر ڤێ بیروکەیێ، بنیاتێ دیتنا خۆ ل دۆر ژنێ دارشتیە، کو د هەمی لایەنێن دیتر دا ژنێ ب وەکهەڤا زەلامی دانیت، هەروەسا د کارو بارێن ڕێڤەبرنێدا، جوداهی نابینیت هەتا د ئیمامەتی و ڕێڤەبرنێ ژیدا. ب هیڤیا وێ چەندێ فەلسەفەیا فەیلەسوفێ قورتبی دەرگەهەکی ڤەکەت! لێ یا (غەزالی) دانای (ئیبن تەیمیە) و خواندگەهێن وی دهێن و ب بویاغا خۆ ڕەنگ دکەن، (ئیبن تەیمیە) ژن هەر ژ موویێ پرچا وێ، هەتا پییان ب هەمیڤە وەک عەورەت دیت و قەت نابیت دیار بیت!

ل تالیێ ژ بزاڤێن خواندگەهێن (ئیبن تەیمیە)ی و لایەنگرێن وان ئێک دووڤ یا دی بۆ دەرخستنا ژنێ ژ بن جەنگێن ئازادییا سەردەم و بیروکەیێن فێمینزمی بینە دەر، هەولێن وان بۆ هاندانا ژنێ کو ل بن ئەمرێ زەلامی بیت و د مالدا خۆ پاڕێزیت و ڕاپێچیت، گەهشتنا ژنێ بۆ وێ ویستگەها (غەزالی) دەست نیشان کری و وێ تێگەهشتنێ و کار و ڕەنگێ ژیارا زەلامی دڤێت، د هەمی بیاڤاندا ل بن پەردەیا(تاعەتێ زەلامی پاش تاعەتێ خودێ و پێغەمبەرییە)، دیسان ئەو گەمی بوو یا ب وێ هیڤیێ کو ژنێ بگەهینتە کەنارەکێ ئارام، لێ سەربوورا ئیسلاما سەردەم دوپات کەت کو دوبەرەکی دبیتە لایێ دی یێ وێ هاوکێشێ، دیسان پرس کراسەکێ دی ل بەر خۆ دکەت و خۆ ب ڕەنگێ پرسا ” ئەرێ ژن وەکی زەلامییە” زاڵ دکەت!؟

(٤)

ژن وێنەیەکێ خودایە.

هەگەر هەر ژ دەستپێکێ ئەم ئێکڕاست پرسیار ژ شێخێ ئیشراقێ بکەین، ئەرێ ژن ڕەمزێ جیهانا ماددی و شەهوەت و خرابکارییێ یە؟ یان هێرڤە بهێنە سەردەمێ نوو و پرسیار ژ (هۆشەنگ شێخ محەمەد)ی بکەین، مار ڕەمزە بۆ ژنێ؟ وەسان ژ هەردو لایان ئیشراقێ ئەم داناینە بەر زمانێ ڕەمزان! یا ڕاست هەر ئێکێ دەربازی بازنەیێ عرفانێ بیت، هەلبەت دێ ئێکڕاست خۆ ل هەمبەری جیهانەکا جودا بینیت، ئەو جیهانا ب ڕەمزان نەخشکری. ڕاستە زمانێ ڕەمزان تشتەکێ نوو نینە، هەگەر ئەم لێ ڤەبگەڕی دێ گەهینە سەردەمێ بەری پەیدابوونا ئەلف و بێییا ئاخڤتنێ، ئەڤە ژ لایەکی ژ لایێ دی ئاین و شارستەنیەتێن کەڤن د تژی ڕەمزن! پشتی ڤێ هەمییێ ژی د جیهانا سەردەمدا ڕۆژانە هەر ئێک خۆ دبینیت هەمبەری کومەکا ڕەمزان، ڕەمزێ چوونا ناڤ جیهانا خۆ یا ئیفترازی، ڕەمزێ چوونا ژۆرا مالێ، ڕەمزێ ڤەکەرنا نامەیان و….هتد. ئەرێ پەیوەندیا ئیشراقیان و بەرێ خۆ دانا ژنێ وەک ڕەمز د کیژ بازنەیێ ژ ڤان دایە، هەلبەت (هۆشەنگ شێخ محەمەد) د ئیشراقا نوودا هەتا ڕادەیەکی ڤی مژارێ ئێکلا دکەت.

لێ نها ل ڤێرە دشێم بێژم هەر ئێکێ ب خوازیت دەرباز جیهانا ئیشراقیان ببیت و د دیتنا وان بگەهیت، دەستپێکێ دڤێت ژ وێ نهالا هەمی خودیک ئێک، ببووریت! د ناڤ نهالا خۆدیکان هەمی مەرتەبێن بوونێ دهێنە نیشاندان، ل وێ نهالێ دەردۆرا مرۆڤی هەمی خۆدیکن، ڕەنگە د خۆدیەکەکێدا وێنەیێ چیا بیت و ئێک ئەسمان و ئێک دار و بەر و ئێک مار! ئانکو هەر تشت تو د ڤێ جیهانێدا بینی، لێ دەمێ تو د ناڤ وان خۆدیکاندا دزڤری هەر هەمی وێنە وێنەک بتنێیە!

هەگەر ئەم بچینە دەڤ ئیشراقیێن کەڤن، دێ بینن کو ئەو ژنێ ب مەرتەبەیەکا بوونێ دانن، (ئیبن عەرەبی) د ناڤ بەرهەمێ خۆ (الفتوحات المکیە) ب دڕێژی ل دۆر پرسا ژنێ ڕاوەستایە و دیسان بەرهەمێ خۆ یێ ناڤدار (فصوص الحکم) ب پرسا ژنێ ب داوی ئینایە، شێخێ مەزن بوونا ژنێ و دیسان ڤیانا وێ ب حەزەکا ئیلاهیڤە گرێدەت، بنەکوکێ بیروکەیا خۆ بۆ گۆتنا پێغەمبەری د حەجا خواتر خواستنێدا ڤەدگەڕینیت. هەژیە بێژم (هۆشەنگ شێخ محەمەد) د ئیشراقا نوودا ڤێ چەندێ ب ڕەنگەکێ جودا د داڕێژیت. ل نها دێ ڤەگەڕینە سەر مژارا ڕەمزان، ئەز ل وی سەدەمی ڕاناوەستم یێ عارف نەچاری بکارئینانا ڕەمزان کرین. دێ ئێکڕاست بەرب ئیشراقیێن نوو هێم، چونکی ئەو ژ مە د خوازن، ئەم ماری ل جهێ وی بهێلین ئەو ژی تەجەلیەکە و چ کێشە د گەل نینن، مژار ل جەم وان ژ ماری دەربازی ڕەمزی دبیت.

سەرەرای وێ چەندێ کو (هۆشەنگ شێخ محەمەد) بیروکەیا خۆ ل دۆر ژنێ، هەر ل سەر بنیاتێ (ژن ژ پەراسییا زەلامییە) دانیت، لێ ئەز دشێم بێژم ئەوی ئەڤ بیروکەیە ب ڕەنگەکێ دی دەربازی  ئیشراقا نوو کریە، ب وی ڕەنگی کو هەگەر زەلام بوون بیت ڕۆحا وێ بوونێ ژنە، ئانکو د دیتنا ویدا ژن وێنەکێ ئیلاهییە ب شکەستنا وی وێنەی ڕۆحا بوونێ قابلی بژکاندنێیە. هەر ل دۆر زمانێ ڕەمزان (هۆشەنگ شێخ محەمەد) دیتنەکا جودا هەیە، ئەو وەسان دیار دکەت کو ڕەمز د جیهانا ڕۆحانیدا جودایە ژ جیهانا مادی، هەگەر ئەم د جیهانا مادیدا بەرێ خۆ بدەینە زمانێ ڕەمزان، دێ بینن ئەو زمانەکێ ڤەبەری و سادەیە، ئانکو یێ نزمە. لێ هەگەر ڕەمز ب واتا وێ یا دەستپێکی ئانکو ڕەسەن وەرگرین، دێ بینن ئەو هەلگرا گەهاندنا پەیامەکێ یە، ئەو دوپات دکەت کو دجیهانا ڕۆحانیدا مەرجە ڕەمز ببیتە هەلگرێ وێنەیێن جیهانا ئەسمانی، چونکی بوون هەمی کەلیمەیە، ب ڕەمزەکی بەرجەستە بوویە. هەژیە بێژم (هۆشەنگ شێخ محەمەد) ئەڤێ چەند د ناڤ تەئوویلکرنا شعرێن کلاسیکدا ئاشکەرا دکەت، هەگەر ئەم ڤەبگەڕینە سەر تەئویلا وی بۆ شعرێن (مەلایێ جزیری) دێ بینن کو (سەلوا) ڕەمزەکە ژ ڕەمزێن ئیلاهی، ئاماژەیەکە کو خودێ یێ د ناڤ ژنەکێدا تەجەلی دبیت، ئانکو دەرکەڤتنا خۆدای د ناڤ وێنەیەکێ خەلقکریدا.  وەسان ب دیتنا وی ژن د فورمێ خۆ دا ژنە، مێیەکە؛ بەلێ د هەقیقەدا خۆ دا ئەو هەم وێنەیەکە بۆ ڕەنگڤەدانا ئیلاهی و هەم ژی ئەو ڕەمزە یێ د وێدا مرۆڤ دشێت دەربازی جیهانا بلند ببیت و بگەهیتە مەرتەبا دیتنا جوانیا وێ جیهانێ. ل ڤێرە (هۆشەنگ شێخ محەمەد) بەرێ مە دەتە وێ چەندێ، کو ڕەمز هەگەر ب واتا خۆ یا ڕەسەن بهێتە وەرگرتن، هاوکێشە دێ ب ڤی ڕەنگی بیت، ژن د ئێک دەمیدا هەلگرا دوو ڕەهەندایە: ئێک خۆدا تێدا خۆ تەجەلی دکەت کو هەلگرا ڕۆحا خودێیە و ڕەهەندێ دی وێنەیەک مرۆڤییە وەک هەر وێنەکێ دی یێ دیار، ئانکو وێنەیێ نەدیارێ خودێ د ناڤ وێنەیەکێ دیار دا ئێکدو دگرن و ئانکو ئەو ئێکگرتنە د وی وێنەیدا کامل دبیت. وەسان هەگەر ژن ببیتە ڕەمز ل جەم (هۆشەنگ شێخ محەمەد)ی، ئەڤ ڕەمزە وەحەدەتا هەردوجیهانا بەرجەستە دکەت. ب دیتنا وی هەقیقەتا ڕەمزان دەرگەهە بۆ چوونا ناڤ یوتۆبیا بلند، بۆ ڤێ ژی دڤێت فێری زمان و ئەلف و بێیێن وێ جیهانێ بین و هەم ژی شعور پێ بکەین.هەژیە بێژم کو(هۆشەنگ شێخ محەمەد) دیار دکەت کو جیهانا نزم یا ب ڕەمزێن جیهانا بلند هاتیە نەخشکرن، بۆ ڤێ ژی ڕەمز ب واتا خۆ یا ڕەسەن نە دهێنە ڕەتکرن و نە ژی تەفسیرکرن، بۆ تێگەهشتنێ ئەو تەئویلێ دخوازیت.

هەروەسان ئەز دشێم ل ڤێرە دیار بکەم کو (هۆشەنگ شێخ محەمەد) ل وێ باوەرێیە کو ژن ئەو وێنەیە یێ کو مرۆڤ دشێت د ناڤ وێدا جەمالا ئیلاهی ب سوورەتەکێ کامل بەرجەستە بکەت، ئانکو وێنەیێ ژنێ پتر ژ هەر وێنەیەکێ دی شیایە ڕەنگڤەدانا وێ جەمالێ بکەت. (هۆشەنگ شێخ محەمەد) ڤێ چەندێ د ناڤ شعرێن کلاسیکدا باشتر دیار دکەت. 

نە ب تنێ ژن وەک ڕەمز د دیتنا (هۆشەنگ شێخ محەمەد) یدا جوداهی هەبوویە، بەلکی دیتنا وی ل دۆر حەدیسا “ناقصات العقل و الدین.” ژی جوداهی هەبوو، ئەو ل وێ باوەرێیە هەگەر ئەم ب خوازی باس ل نەقس و کەمالێ بکەین، دڤێت ئەم دەستپێکێ هەم بزانین ئەو نەقس و کەمالە د کیژ بازنەیدایە و هەم ژی بزانین پیڤەرێن مە بۆ وێ نەقس و کەمالێ چ نە.  (هۆشەنگ شێخ محەمەد) ل دۆر کەمالێ ل سەمتا ئیشراقا کەڤن دهێت، کو هەمی مرۆڤان ب گشتی بێ جوداهی قابلەیەت هەیە ب گەهنە کەمالێ، ئانکو ب گەهنە مەرتەبەیا (مروڤێ ڕەسەن)، هەمبەری ڤێ ژی هەمی مرۆڤ قابلی نەقسێ ژینە، بەلێ ل ڤێرە پیڤەرێ وی بۆ نەقس و کەمالێ (مەعریفە)یە، ئانکو ب دیتنا وی خودێ ب تنێ هەلگرێ مەعریفا کاملە. (هۆشەنگ شێخ محەمەد) دێ دیار کەت چونکی ئارمانج ژ بوونێ (کەشفا کەنزا مەخفیە) و مرۆڤ ب ڕێکا مەعریفێ دێ گەهیتە وێ کەنزێ، وەسان دێ بازنە یێ بەردەوام بیت، ب ئەڤێ چەندێ هەم دین و هەم ئەقل ژی ل جەم چ مرۆڤان کامل نابن، بۆ ڤێ ژی سەربۆرا مرۆڤێ سەردەم باشترین بەلگەیە، چونکی بەردەوام مەعریفە و زانست د پێشڤەچوون و داهێنانێ دانە، وەسان دیار دبیت کەس ژ لایێ ئەقل و دینیڤه‌ یێ کامل نینە.

ژ دیتنا ئیشراقیێن نوو بۆ مە دیار بیت، کو بابەت د چارچوڤەیێ (دینی- فەلسەفی) ب تنێ دا نەمایە، بەلکی میراتێ خۆی ژی تێکەلی بابەتی دبیت و (هۆشەنگ شێخ محەمەد) ل وێ باوەرێیە کو نوکە د سەردەمێ نوو دا، ئێک نەشێت ل دۆر پرسەکا ب ڤی ڕەنگی تشتەکی بێژیت هەگەر، (دەمی و جهی) بەرچاڤ وەرنەگریت، ئەوی سەردەمێ  بابەت د ناڤبەرا (فەلسەفە و دین) یدا، سەردەمێ ئیمپراتوریەتان بوویە، ئانکو جیهان د ناڤبەرا دوو سەنتەراندا بوو. لێ چونکی سەروکانیێن حیکمەتا ئیشراقێ، ئاینەک و کەلتورەک و زمانەک ب تنێ نینە، دا ئەم د جهەکیدا ئاسێ بینین و د زاویەکێ بتنێڕا بەرێ خۆ بدەینێ. دەمێ ئەم ڤەدگەڕینە سەر میراتێ خۆ، ل وێرە دێ ئاشکەرا کەین، کا ئەسلێ میراتێ مە وەسان بوو یان پەردەیەک ژ وان دویان کەڤتیە بەر!؟ 

ب ئەڤی ڕەنگی چەوان هزر بکەین، ژن د میراتێ مە دا چەوان بوو، یان د میراتێ مە دا تشتەکێ جودا ژ ئەوا مە دیارکری هەیە؟ ل دۆر ڤێ چەندێ (هۆشەنگ شێخ محەمەد) دوپاتیێ ل ئەڤێ چەندێ دکەت و وەسان دبینت هەگەر ئەم ڤەبگەڕینە سەر میراتێ خۆ(عرفانا خۆیی)، دێ بینن کو بابەت جودایە، ژنێ ویلایەت کریە و ژن شیایە بیتە(خودایار) و ژنە ڕوودانا پەیدا دکەت، ئەوێ هێزێن دیار و نەدیار هەنە، هەر ب وان هێزان خواندنێ ددەتە نوویاتیێ، ئانکو ئەو سەروکانیا حیکمەتێ بوویە، وێنەیێ جوانیێ و عەشقێ بوویە. بۆ ڤێ چەندێ (هۆشەنگ شێخ محەمەد) د ناڤ میراتێ خۆیی ژ داستان و لاوک شعرێن کلاسیک، باس ل حیکمەت و شیان و شەهرەزای و وێرەکییا ژنێ کرییە. ئەو دوپات دکەت کەلتۆرەک خۆدان ئەڤ میراتە بیت، ب ڤی ڕەنگی ئێک نەشێت د ناڤ وی کەلتۆریدا بهێت ژنوو پرسیارێ ل چیەتیا ژنێ بکەت و ل نەقس و کەمالا ئاقلێ وێ بگەڕیت.

ئانکو ب ئەڤی ڕەنگی و بۆ وێ چەندێ ئەم باشتر د دیتنا ئیشراقێ ل دۆر ژنێ بگەهین، دڤێت وێ بکەین یا ئیشراقیێن نوو دخوازن، ڤەبگەڕینە سەری و ڕەهێن ڕۆناهییێ د ناڤ میراتێ خۆییدا کەشف بکەین. هەر دیسان هەگەر ئەم گەهشتینە دەستپێکێ، دڤێت بزانین دێ چەوان ژوردا هێین، بۆ وێ چەندێ دەمێ بلند دبینە ڤە، د کێشەیا مە دورستنەکری دا نە هەلنگڤین. ل دۆر ڤێ چەندێ (هۆشەنگ شێخ محەمەد) ل وێ باوەرێیە ئەوا دهێتە دیتن کێشە، د ئەسلدا کێشە نەبوویە، بەرئاقل نینە هێزەکا ڕەها کێشەکێ یان شەڕ و خرابیەکێ خەلق بکەت، دەمێ ئەم دبینن کو ژن مەقامەکێ بوونێیە، وی دەمی دڤیت ئەم تێبگەهین، کو ئەوێ وەکی هەر مەقامەکێ دی دولا هەنە(خێر و شەر- باش و خراب- جوان کرێت) ئەڤە ئەو ڕووینە یێن ئەم د هەر وێنەیەکێ بوونێدا دبینن، لێ دبنەرەتدا هەر هەمی ئێکە، ئانکو هەر هەمی چاکییە، لێ ئەم ب تەفسیرێن جودا تەفسیر دکەین. ل دووڤ ڤێ هەکە ژن د مەقامێ مومکن ژیدا بیت د لایەکێ دیدا بوونا وێ واجبە و ئەم دێ ڤێ چەندێ د ناڤ عرفانا خۆیدا باشتر بینن، ئانکو ئەم دشێن وەسان تێبگەهین هەگەر ژن دەرد بیت د هەمان دەمیدا دەرمان ژی هەر ئەوە، یان هەگەر شەڕ بیت خێر ژی هەر ئەوە! ئەڤ گرێدانە پەیوەندیەکا وجودییە، ئانکو ئەو هەر ئەو شەر و دەردە ڕێکە بۆ ڕزگاربوونێ و (هۆشەنگ شێخ محەمەد) د تەئویلا چیرۆکا (مەم و زینێ) دا ڤێ چەندێ دیار دکەت .

ل داویێ ئەم دشێن وەسان بێژین کو ئیشراقیێن نوو ل وێ باوەرێنە کو دیتنا فەلسەفەیا یونانی و دیتنا دینی ل ڕۆژهەلاتی ل دۆر ژنێ کێشەیەک دورستکریە د بنیاتدا نەبوویە، بۆ وێ چەندێ ئەم ڤێ بزانین مەرجە ئەم ژنێ د مەقامێ وێ یێ هەقیقی دا کو وێنەیەکێ ئیلاهییە بینن و هەر دیسان هەگەر ئەم ڤەبگەڕینە سەر میراتێ خۆی دێ بینن بابەت ب ڕەنگەکێ جودایه‌.

مفا ژ ئەڤان ژێدەران هاتیە وەرگرتن.

• ابن عربي، الفتوحات المكية، ضبطه و صححه، أحمد شمس الدين، ج1.
• ابن عربي، فصوص الحكم، تحقيق و تعليق، د. أبو العلا عفيفي، مكتبة الازهري.
• ابن رشد، الكشف عن مناهج الادلة في عقائد الملة، قدمه و علق عليه، أحمد شمس الدين.
• ابي حامد الغزالي، التبر المسبوك في نصيحة الملوك، ضبطه و صححه، أحمد شمس الدين.
• فراس السواح، لغز عشتارالالوهة المؤنثة و اصل الدين و الاسطورة.
• نزهة براضة، الانوثة في فكر ابن عربي، ط1 2008.
• أ.د.  امام عبدالفتاح امام، أفلاطون و المراة، ط2، 1996.

*ئه‌ڤ بابه‌ته‌ پشكه‌كه‌ ژ پرۆژه‌یه‌كێ مه‌زنتر یێ ڤه‌كولینێ.