کورتە پانوراما مێژوویا کوردستانێ  (ژ نیاندەرتال هەتا ئیسلامێ)

 پشكا ئێکێ

 پەسار شاڵی

ژبەری (75) هزار سالا، مروڤێ (نیاندەرتال) کۆ ئێک ژ جورێ مروڤێ کەڤنە بناڤێ (هومو)، ل سەر خاکا کو نوکە دبێژنێ کوردستان، ژیایە و چەندین شکەفتێن وێ کربوونە مال و مەزەل بۆ ژیان و خوپارستنێ ژ گیانەوەرێت درندە و سەقایێ دژوار ل وەرزێ زڤستانێ و بۆ ماوێ هزاران سالا ل ناڤدا ژیابوو، ئێک ژوان شکەفتا یا بناڤ و دەنگ، شکەفتا (شانەدەر)ە ل دەڤەرا بادینان، ل چیایێ برادووست، کو ئێکە ژ زنجیرا چیایێت زاگروس. 

ل ناڤ بەینا سالا (1957 – 1961) زایینی، هەستی و کلوخێن سەرێ ڤی جورە مروڤى هاتنە دیتن، ل سەر دەستێ زانا (راف سولیکی) ب هاریکاریا تیمەکێ ئەمریکی ژ زانکویا کولومبیا ل وەلاتێ ئێکگرتیێت ئەمریکا، د دیڤدا چەندین هەستی وکلوخێن دی لسەر دەستێن چەند تیمەکێن زانستی یێن بریتانی هاتنە دیتن، ژ وانا و یا ژهەمیا نویتر هاتیە دیتن، مروڤێ نیاندەرتالا بناڤێ (Z) کو مروڤەکا نیاندەرتالا مێ بۆ، هەر وەسا فلمەکێ زانستی ودووکومێنتاری ل سەر هاتە چێکرن ژلایی کومپانیا (نێتفلیکس) کو بو جارا ئێکێیە سەروجاڤێن وێ، بشێوەکی زانستی ب هاریکاریا کومپیوتەرا زیرەک و تەکنەلوجیا نوی دروست بکەن، ئەڤ ژنکا (Z) یا نیاندەرتال چەندیدن سیمایێت مروڤایەتیێ یێن جوان ل دەڤ هەبوون و زانایێ شینوارا (رالف سولیکی) د پەرتووکا خودا یا بناڤێ (شانیدر شعب الزهور الاول) ئەوا هاتیە وەرگێران ژ زمانێ ئینگلیزی بۆ زمانێ عەره‌بی ژ لایێ (ماموستا عبدالله شالی و ماموستا عثمان رضا)، دیاردکەت کو ئەڤ مروڤێن نیاندەرتال ئەوێ ل شکەفتا (شانەدەر) ژیاین ژ بەری دەهان هزار سالا، مریێت خۆ ل گەل گولا د ڤەشارتن و ئەڤ زانیاریە دیاربوو ل سەر دیتنا توڤەکێ زێدە یێ گولا کو هاتیە دیتن ل ناڤ گورێت واندا ل شکەفتا (شانەدەر)، ئەڤ چەندە دیاردکەت کو ئەو مروڤە هەست نازکبوون، هەروەسا رێز ل مریێت خۆ دگرتن و جهەکێ تایبەت هەبوو ل ناڤ هەستێت وان دا!.

وەک شکەفتا (شانەدەر)، چەندین شکەفتێن دی یێت هەین ل سەر خاکا کوردستانێ کو هەمان سیما و تایبەتمەندیێن شکەفتا شانەدەر یێت هەین، لەورا نەدویرە چەند کومێن دی یێ مروڤێ نیاندەرتال لێ ژیابن بشێوەکێ جودا ژ نیاندەرتالێن شکەفتا (شانەدەر)، ژ وان شکەفتا ژی و بۆ نموونە شکەفتا (هزار مێرد) ل رۆژهەلاتێ باژێرێ سلێمانیێ و شکەفتا (هەسارێ) ل گوندێ (شیفیێ) لدەڤەرا نێروە ل بادینان. ل دویف بوچوونا مە، دویر نینە شکەفتا (هەسارێ) مروڤێ نیاندەرتال لێ ژیابن، چونکە شکەفتەکا ئاسێیە و ل دەوروبەرێت وێژی ئاڤەکا زێدە یا هەی ژ بەر پرانیا کانی و جوکا ل وێ دەڤەرێ، هەروەسا نێچیر وکومکرنا خارنێ و درەختی نەئاستەنگ بوو، بەلکو یا بەردەست بوو. ئەز باوەر دکەم ل دەمه‌کێ نەدویر، دێ بدەهان ژ ڤان جورە شکەفتا یێن کو مروڤێ نیاندەرتال ل ناڤ ژیابن ل چیایێن کوردستانێ، دێ هێنە دیتن و ڤەکولینێن زانستی دێ ل سەر هێنە کرن.

دا پێکڤە پالەکێ ل دەمی بدەین و شینوارەکێ دی ل سەر خاکا کوردستانێ ببینین، ئەۆژی ژ شینوارێت سەیر و سەمەر ل دەڤەرێ و هەر وەسا ل ناڤ مێژویا مروڤایەتیێ ژی. ئەز باوەر دکەم پشتی کولان و ڤەکولین ل ڤی شینواری هاتیە کرن ژ لایێ تیمێ ئەلمانی ل سالا (1995) زایینی، دێ نڤيسينا چەندین بابەتێن مێژوویا دەڤەرێ یا کەڤن جارەک دی و سەروژنوی دێ هێنە نڤیسین و زەلال کرن؛ ئەو شینوارە بناڤێ (گرێ کوپەک) دهێتە نیاسین، کو بزمانێ تورکی دبێژنێ (GÖBEKLITEPE) و دکەڤیتە باکورێ روژۆهەلاتێ باژێرێ (ئورفە) بدویراتیا (20 كم)، ناڤێ وێ یێ کەڤن ئدییسا بوو. ئاڤاكرنا ڤی شینواری کو وەسا دیارە پەرسگەهـ بوو، شێوێ ئەندازیاریا وێ گەلەک سەیر و سرنجراکێشە، کەڤناتیا وێ گەلەک ژ پیرامیتێن مسرێ کەڤنترە، چونکە دەمێ ئاڤاکرنا وێ دزڤرت بۆ نێزیکی (10) هزار سالا ژ بەری زایینێ. ئەوا بۆ مە دیاردبت ژ وان وێنێت گیانەوەرێن ل سەر دنگ و ستینکێن وێ پەرستگەهێ هاتینە چێکرن و وێنەکرن و هەروەسا شێوازێ پەرستنێ و روییێ بەرێ ئاڤاهیا وێ بەرەف باشورێ روژهەلاتێ ئەردیە، کو خەلکێ وێرێ یێ وی سەردەمی دیتنەکا تایبەت بۆ ئایین وپەرستنێ هەبووە، هەروەسا ئەو ل هیڤیا تشتەکێ مەزن بوون کو دێ رویدەت و ژ ئەگەرێ وێژی دێ تشتەک ژ ئەسمانی هێتە خوارێ و دێ دونیایێ وێرانکەت! هەتا نوکە ئەڤ چەندا بوری ژ کویراتیا مێژوویا ئەردێ کوردایە.

ل ناڤ ڤێ پانوراما کورت ژ مێژویا کوردستانێ و ژ بەری شارستانیەت پەیداببت ل سەر روییێ ڤی ئەردی، پەنجەرەک بۆ مە ڤەدبت ژ جەرگێ مێژویا ئاینێن دەڤەرێ و بۆ مە دیاردبت کو چیایێ (جودی) ئەوێ دکەڤیتە نێزیکی باژێرێ شرنەخێ ل دەڤەرا هەکاری کو دکەڤیتە ناڤ جەرگێ کوردستانێ، پیروزیەک تایبەت یا هەی لدەف وان ئایین و مەزهەبا ب تایبەت ئایینێ ئیسلامێ، چونکە ناڤێ وی چیای یێ د ناڤ قورئانێدا هاتیە گۆتن و گەمیا پێغمبەر (نوح) لسەر راوەستیایه‌ و لوێرێ مایه‌ پشتی ئاڤا توفانێ هاتیە خوارێ و مروڤایەتی دیسا ژ وێرێ بەلاڤبوو.

هێدی هێدی مروڤ ل سەر خاکێ کوردستانێ و ل ناڤ دۆڵ و چیایێت وێ زیدەبوون و قەیرانا جهی پەیدابوو، لەورا توخمەک ئانکو جینەک ژوان بەرەڤ دەشتێت باشوورێ میزوبوتامیا چوون و پشتی دەمەکێ درێژ شارستانیەتەک و هزرێت پێشکەفتی بۆ وی سەردەمی پەیدابوون ب ناڤێ (سومەری). باژێر و دەولەت ئاڤاکرن، گەلەک شینوارێن سەیر و سەمەر ل دویف خۆ هێلان و زمان و چیروک و چیڤانوکێن خۆ نڤیسین لسەر دەپێن تەقنێ کو دبێژنێ (نڤیسینا میسماری)، ئەوژی نێزیکی (4) هزار سالا ژبەری زایینی پەیدابوو. ل ڤى سەردەمی هندەک زانایێت زمان و شینوارێن کەڤن یێن بیانی، شیان زمانێ سومەری بخوینن و بۆمە دیار دبت کو سەدان ووشەیێن نێزیکی ئێک ل زمانی کوردی و سومەریدا یێت هەین، ئەو ووشە هەم بفونیتیکێ و هەم بمەرەمێ گەلەک نێزیکن ژ ئێک.

داجارەکادی ل ناڤ پانوراما مێژوویێ بزڤرینە خاکا کوردستانێ. ل توخیبێ چیایێ ئارارات و پاشی وەرە خارێ بەرەف باشوور بۆ هەکاری هەتا دەریاچکا وانێ دەرباز دکەی بەرەف دەڤەرا بادینان و چیایێ گارە، باشی بەره‌ف رۆژهەلات هەتا ئورفایێ خلاس دکەی بەرەف ئامەدێ و ل دیفدا بەرەف رۆژهەلات تا دگەهیە نێزیکی دەریاچکا ئورمیێ، مللەتەک پەیدابوو ژ خرڤەبوونا دەهان هوز و گروپێن مەزن کو سەدان خێزانێت بهێز و شیان ل خۆ گرتبوو، ئەڤ گروپێن هە پتر ژ (2000) سالا بەری زایینێ ژ قەفقاز و ئوروپا بەره‌ف خاکا دەولەمەند کو دبێژنی کوردسنان هاتبوون و ئاکنجیبوون و هێدی هێدی تێکەلی ئێک بوون و دەرئەنجام، هێزەکا موکم و شارستانیەتەکا پێشکەفتی هاتە ئاڤاکرن ب ناڤێ: (هوری HURRIAN)، پێشکەفتن دگەلەک بیاڤاندا هەبوو، وەک: کەلتور و هونەر و هوزان و چاندن. هەژی گوتنێیە کو کەڤنترین هوزان و ئاواز هەتا نوکە هاتیە دیارکرن، ڤەدگەریت بۆ شارستانیەتا (هوری)، ئەو هوزانا بزمانێ هوری، ل شینوارێت (ئاگاریت) نێزیکی لاذقیە ل سوریا هاتبوو دیتن. ل بوارێ سەربازی، پێشەسازی، ئابوری و حوکومرانیێ یا پێشکەفتی بوو و کاریگەریەکا باش ب سەر مللەتێن دەوروبەردا هەبوو، مینا ئاشوری و میزوبوتامیا. زانایێن بیانی، ناڤێ وان کربوو (فێرسێن زیرەک) یان (فێرسێن مەرجانی)، ئەو ئێکەم مللەتبوون عەرەبانا جەنگی یا کو هەسپ دکێشیت بکارئینان و هێزا تایبەت یا جەنگاوەرێت عەرەبانێت هەسپا دامەزراندن و ل جەنگێت خۆ بکار دئینان، لەورا زۆربەیا رۆژهەلاتا ناڤین ئێخستن بن دەست وەلاتێ خوفە و بۆ ماوێ (500) سالا حوکمرانی ل زۆربەیا باشورێ رۆژهەلاتا ناڤین دکر..، مللەتێ هوری ئێک ژ بابکێت رەسەنێ مللەتێ کوردن.

ل سالێن (2199 – 2119) ژ بەری زایینێ، ل رۆژهەلاتا کوردستانا ئەڤرو، کەرکوک هەروەسا هەولێر (ئەربیل) تا سومەر و ئەکەد و بابل، کەتە بن دەستى مللەتەکێ بناڤێ کوتی یان (جوتی) کو ل زنجیرا چیایێت زاگروس دژیان و بۆ ماوێ (80) سالا ئەوان ئەو دەڤەرە ئێخستە بن دەستێت خوڤە، ئەوا کو بۆ مە روون و دیارە مللەتێ (جودی) یان کو (کوتی) ئێک ژ رهووریشالێت کەڤنێت مللەتێ کوردە.

نێزیکی سالا (1400) ژ بەری زایینێ، مللەتەک ئاری ژ ئەورپا هاتە کوردستانێ و لسەر خاکا وێ ئاکنجیبوو و تێکەلیەکا باش هاتە گرێدان د ناڤبەرا وان و بەشەکێ مەزن یێ مللەتێ کەڤنێ وێ دەڤەرێ کو ئەو ژی (هوری) بوون و پشتی بورینا چەندین سالان ژ تێکەلبوون و ل ئێک تێگەهشتنێ، بوونە ئێک مللەت بناڤێ (میتانی) و پێشکەفتنەکا باش بخۆڤە دیتن و هێزا وان یا سەربازی بهێزتر بوو و شیان سەرکەفتنێن مەزن بدەستڤە بینن لسەر ئاشوری و حوسیا و وانا ناچار بکەن کو سالانە باجەکا زۆر بدەن ژ زێر و زیڤی، هەروەسا ئمبراتوریەتا میتانی یا پێشکەفتی بوو ل چەندین بوارێن دی ژی دا و ژ وانژی: حوکمرانی،  بازرگانی، پەیوەندیین دوبلوماتی. ئەوان پەیوەندیێن باش لگەل فیرعەونێت مسرێ هەبوون.

 ل وی دەمی بەشک کێم ژ (هوریا) مابوون ل جهێت ئاسی لناڤ جەرگی چیایێت کوردستانێ و بئاسانی تێکەل نەدبوون ل گەل مللەتێن دی، هەروەسا ئەو گەلەک زیرەک و ئازابوون، شەرڤانێت قەهرەمان و خودان شیان بوون، دەورو بەرێن وان د گوتنە وان (مللەتێ نەیار) یان کو (نەدوست)..، ل سالا (1450) تا سالا (1350) ژ بەری زایینێ، ئمبراتورييەتا میتانی و هەمی گەلێن خاکا کوردستانێ تووشی شەرێن دژواربوون و کەتنە بن هێرشێن درندە یێ سوپایێ ئاشوریا ل رەخێ باشورڤە، هەروەسا لەشکەرێن حوسییا ژ لایێ روژهەلاتڤە، ئەوان هەردوو دەولەتا هەفپەیمانیەک گرێدابوو لناڤبەرا خۆ و مەرم ژێ ژناڤبرنا دەولەتا میتانی بوو.

ل دەوروبەرێ سەدەیێن (13) بەری زایینێ، پاشایەتیا (ئورارتوو) ل بەتەنێت چیایێ ئارارات ل سەر دەستێت مللەتێت (هوری – میتانی) و هوزێت چیایێت کوردسنانێ هاتە دامەزراندن، ل بەرامبەر هێرشێن توند و درندەیێت ئاشوریا راوەستیان و بەرگری ژ خاک و مللەتێن خو کرن. (ئورارتوو) شیا هەمی مللەتێن دەوروبەرێ چیایێ ئارارات بئێخیتە بن دەستهەلاتا خۆ و گەلەک دەما زۆر یا بهێزبوو و ئەردەکێ بەرفرەهە کەتە بن دەستێ وێڤە و سنوورێن وێ دەمەکی گەهشتنە قەوقازێ ژ لایێ باکورڤە و ژ رۆژهەلات ڤە گەهشتنە پشت دەریاچکا ئورمیێ، ژ لایێ رۆژئاڤاڤە گەهشتنە (سوریا) و ل رەخێ باشورڤە، گەهشتنە نێزیکی دیالا ئه‌وا ئەڤرو ل عیراقێ. ئمبراتوریەتا ئاشوری گەلەک یا تەنگاڤ بوو ژ بەر هێرشێن وان. (ئورارتوو) ژ لایێ پێشەسازیێ و چاندنێڤە یا بێشکەفتیبوو، جۆک و سولینێت ئاڤێ گەهاندبوونە گەلەک جها بشێوەکێ پێشکەفتی، هەروەسا ژ لایێ ئاڤاکرنا کەلهێت مەزن و ئاسێ، بۆ نموونە، کەلها وانێ و دیوارێت ئاسێ یێن ب بەرێن موکم و مەزن، یا بناڤ و دەنگ بوو. جەنگەک درێژ وتاری ل سالێن (1350 – 612) بەری زایینێ دروسببوو د ناڤبەرا (ئورارتوو) و ئمبراتوریەتا ئاشوری و چەندین پاشایەتی ودەولەتێن بچویک، کو پرانیا وان ژ هوزێن هوریا و میتانییا بوون. ل سەردەمێ شاهێ بناڤێ (ئارامی) شاهێ (ئورارتوو)ێ، ئەوی شیا هەمی مەملەکەتێن بچویک بکەتە بەشەک ژ (ئورارتوو) و هەروەسا بایتەختێ خۆ ل نێزیک دەریاچکا وانێ ئاڤاکر، هەروەسا ژ لایێ رۆژهەلاتێ ڤە بەردەوام ئاشوری دشەریدا بوون ل گەل ئمبراتوریەتا (میدیا) لەورا خاکا کوردستانێ کێم کێمە کەتە بن دەستێ ئاشوریاڤە. هەولێر (ئەربیل) بۆ ماوێ سەدان سالا کەتبوو بن دەستێ ئمبراتوریەتا ئاشوری و کربوونە پایتەختێ خۆ یێ ئایینی، (4) خودایێت وان لێبوون، ژوان ژی خودایێ وان یێ مەزن (ئاشور)، هەردەمێ شاهەک یان ئیمبراتورەک ئاشوری ڤیابا شەرەکی دەسپێبکەت ل گەل مللەتێن دەوروبەرێ خۆ، پێتڤی بوو جوبا کەلا هەولێرێ (ئەربیل) لپرسگەها (خودا ئاشور) حەج و تەواف کربا، داکو خوداوەند ژێ رازی ببا و ببیتە پشتەڤان بۆ سەرکه‌فتنێ و کوشتنێ و تالانکرنێ، هەروەسا داگیرکرنا مللەت و وەلاتێن دی.

مللەتێ (میدی) مللەتەکێ ئاریە ل سەدێن حەفتێ ژ بەری زایینێ هاتینە روژهەلاتێ کوردستانێ، سەرکردێ وان یێ بناڤ و دەنگ ناڤێ وی (دێوو DEIO) بوو، ئێکەم پایتەختێ میدیا ل (ئێکبادان) بوو، ئانکو (ئێک گرتن)، کو نوکە بوویە باژێرێ (هه‌مه‌دان) ل ئیرانا نوکە. ل دەوروبەرێ سالا (650) ژ بەری زایینێ، میدی گەلەک بهێزبوون، هێدی هێدی بەرەف رۆژهەلاتێ کوردستانێ ڤە هاتن و ئاشوری پالدان بۆ پشتێ و ئەردەکێ گەلەک ژ بن دەستێ وان ئینا ژدەرڤە. ل سەردەمێ شاهێ وان یێ زیرەک و خودان شیان (کی خسرو CYAXARES)، هێزه‌كا گەلەک موکم و مەزن هەبوو و هەڤپەیمانیەک گرێدا ل گەل شاهێ (بابل)، (نبوبولاسر) بۆ ژ ناڤبرنا ئیمبراتوریەتا ئاشوری و ل چەندین جەنکێن دژواردا ئاشوری شکاندن و پایتەختێ وان (نەینەوا) دورپێچ کر. ل سالا (612) ژ بەری زایینێ، میدییا و بابلیا (ئاشوری) ژناڤبرن و شکاندن هەتا هەتایێ. دەڤەرا روژهەلاتا ناڤین (الشرق الاوسط) لناڤ بەینا خو دابەشکرن و تەناهیەک ل وی دەمی کەتە دەڤەرێ بۆ دەمەکێ درێژ. هەڤپەیمانیا د ناڤبەرا ئیمبراتوریەتا میدیا و ئیمبراتوریەتا بابل موکومتر لێهات پشتی ژن ئینانەک لناڤ بەرا هەردوو بنەمالێت شاها دوروست بووی، کورێ شاهێ بابلیا (نەبوخوذنەسەر 605 – 562 بەری زایینێ) کچا ئیمبراتورێ میدیا (کی خسرو CYAXARES) خاست و مەهرکر، ناڤێ وێژی (ئامیدیا) بۆ. میدیا گەله‌ک شار و شاروچکە ئاڤا کرن و گەلەک گوند و باژێر نیژەن کرن و ناڤێ وان لسەر مایە هەتا ڤی سەردەمێ نوکەژی، ژوان بۆ نموونە (ئامەد) ئەوا کو نوکە عەرەب و تورک دبێژنێ (دیار بەکر). هەروەسا ژی (ئامێدی) کو هندەک ڤەکولەرێن کورد دبێژن ناڤێ وێ یێ کەڤن (ئاڤاهیا میدیا – AVAHYA MIDYA) بوو، بەلێ لگەل بورینا دەمی ناڤێ وێ ل سەر زمانێ کوردا بو (ئامێدی).

سوپایێ ئمبراتوریەتا میدیا ژ ئامیدیێ بەرەف باکوورڤە چوو و گەهشتە دەریاچکا وانێ و کەلها وێ ستاند، هەروەسا هەمی کەلهه‌ و باژێر و گوندێن پاشایەتیا (ئورارتوو – ئارارات) ئێخستنە بن دەستهەلاتا خۆڤە، سیستەمەکێ نوی دەینان بۆ ب رێڤەبرنا مللەتێن جیاواز ژ وان و ل هەر ویلایەت و دەڤەرەکێ کەسەک ژ خەلکێ وان جهان دکرنە حوکمران، بەلێ د بن دەستهەلاتا ئیمبراتوریەتا میدیا ڤە بوو. چ کەس بزۆری نەکرنە زەرەدەشتی و هەروەسا بیر و باوەرێن وان نەدگوهورین. سنوورێ میدیا ژ باشورێ قەفقازێ و دەریا رەش گەهشتە (دیالا)، ناڤەراستا عیراقا نوکە، ژ لایێ رۆژهەلاتڤە سنورێ وان گەهشتە خوراسان و رۆژئاڤایێ ئەفغانستانا نوکە، ژ لایێ رۆژئاڤاڤە، شیان بگەهنە هەمی باکوورێ سوریا نوکە و رۆژهەلاتێ ئەنادولێ کەتە بن دەستێ وان و گەهشتنە نێزیک سنورێ پاشایەتیا (لیدیا).    

ئەم گەهشتینە پەنچەرەکا گرنگ ژ مێژویا کوردستانێ ل ناڤ ڤێ پانوراما کورت، ل دوماهییا سەدێن شەشێ (600) ژ بەری زایینێ، مروڤەک گەلەک زانا و فەیلەسوف لناف مللەتێ میدی ل رۆژهەلاتێ کوردستانێ پەیدابوو، هندەک دبێژن پێغمبەر بوو و ناڤێ وی (زەرەدەشت) بوو، ئەوی هزر و بیرێن مروڤایەتیێ گوهورین و ئایینەک پەیداکر ل سەر بنەرتییا (باش و خراب) و د گوت: شەر ل ناڤبەرا تاریاتیێ و روناهیێدا دێ بەردەوام بیت هەتا رۆژا قیامەتێ. ئایینێ فەرمی یێ ئیمبراتوریەتا میدیا بوو زەرەدەشتی و ل ناڤ مللەتاندا بەلاڤ بوو.

ل پەنچەرەک نوی یا ڤێ پانورامێ: (کورەش CYRUS 559 – 530) ژ بەری زایینێ پەیدا دبت و گهورینێت ئێکجار مەزن ل دەڤەرێ دکەت و ئیمبراتوریەتا ژناڤدبه‌ت و رۆژهەلاتا ناڤین دئێخیتە بن دەستێ خوڤە، (مللەتێ جوهی – یەهودی) ئەوێت کو گرتیبوون ل پاشایەتیا بابل هەر ل سەر دەمى (نەبو خذ نەسەر) کو دگوتنێ (السبي البابلي)، ئازادکرن و هاریکاریا وان کر دا بزڤرنە وەلاتێ خۆ و ئیسرائیلێ  ئاڤا بکەن و جارەکا دی هەیکەلێ پێغمبەر سولەیمانی ئاڤاکەن، پشتی بابلیا خراب و وێرانکری. (کورەش) خارزایێ میدیا بوو، بابێ وی فارسە و دەیکا وی میدییە و ل ناڤ مالا خالێ خو یێ ئیمبراتورێ میدیا مەزن دبت و فێری خواندن و نڤیسینێ دبت، هەروەسا شێوازێ حوکمرانیێ نیشادده‌ن و ئەدەب و رەوشتێ مروڤایەتیێ وەردگرت ژ ئایینێ زەرەدەشتى و لسەر پەروەردە دبت، بەلێ دەمێ شینا بابێ خۆ گرتی کۆ ئەوژی والیێ میدیا بوو ل سەر ولایەتا (بارس – برسیس) ب وێ چەندێ رازی نەبوو و دژی خالێ خو یێ ئمبراتور (ئەستیاجس ASTYAGES) راوەستیا و دەستهەلاتا وی ئێخست و لسەر بنیاتێ شارستانییەتا میدیا دەولەتا خۆ دامەزراند و ناڤێ وێ بۆ ئیمبراتوریەتا (ئەخمینی – فارسی) و هەمی خاک و مللەت و دەولەت  و ئیمبراتوریەتێن ل دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین، ژ مسرێ هەتا جورجیا و تورکیا نوکە و گەلەک ژ خاکێ ئەغریقیا (یونان) یا نوکە و ئیران تورکومانستان و ئەفغانستان یێت نوکە، ئەڤ هەمی خاک و وەلاتە که‌تەنە ژێر کونترولا ڤێ ئمبراتوریەتا نوی، کوردستان ژی بوو بەشەک ژ وێ هەتا سالا (331) ژ بەری زایینێ.

ل کوژیەک دى یێ ڤی بابەتی، پەرتووکەک دیار و گرنگ گەش دبت ل ناڤ پەنچەرەک دی یا ڤێ پانورامایێ، ئەوژی مە دزڤرینت بۆ سالا (401) ژ بەری زایینێ، ل وێ سالێ لەشکەرەکێ یونانی (ئەغریقی) کو نزیکی (10) هزار شەرکەرا بوون، ل باشورى دەڤەرا بادینان پەیدابوون، ئەڤ سوپایە هاتبوو بۆ پشتەڤانیا میرەکێ ئەخمینی بناڤێ (کورەشێ بچویک CYRUS THE YOUNGER) ئەوی شەر دکر دژی برایێ خۆ یێ مه‌زن  بناڤێ (ئەزدەشێرێ دووێ كو ARTAXERXES II) ئیمبراتورێ ئەخمینیا بوو ل وی دەمی؛ ل شەرەکێ بناڤێ (کوناکسا) کو ل هەیڤا دووزدێ ل هەمان سال رویدا، کورەشێ بچویک هاتە کوشتن و لەشکەرێ وی شکەست و تەرا و بەرابوو، ژ بەری سوپایێ (10) هزار شەرکەرێن یونانێ بگەهنە وێرێ. سەرکردێ ڤی لەشکەری ناڤێ وی (کیاخوس) بوو، ل رویدانەکا نەدیار ژیانا خۆ ژ دەستدا و مر، ئەو سوپایە ما بێ سەر و بێ ئومێد بوو و سەرێ رێکا لێ بەرزەبوو، ئەو ل سەر خاکەکێ دوژمنن، ل هەمی رەخا تووشی هێرشێن درندە د بوون؛ بەلێ د ناڤ واندا گەنجەکێ یونانی خەلکێ (ئەسینا) هەبوو، خودان شیانێت مەزن بوون، زانا و فیلەسوف بوو، هەروەسا سەرکردەکێ ژێهاتی بوو و ناڤێ وی (زینوفون XENOPHON) بوو، سەرکردایەتیا وی لەشکەری وەرگرت و بریاردا وان (10) هزار سەربازا بزڤرینتە وەلاتێ یونانێ. زینوفون نە بتنێ شەرکەر و سەرکردە بوو، بەلکو مێژونڤێسیش بوو، ل سەر دەستێ فەیلەسوفێ یونانی یێ بناڤ و دەنگ (سقرات SOCRATES) خواندبوو؛ (زینوفون) ئەو شەر و رویدانە تومارکربوون و نڤێسیبوون ل ناڤ پەرتووکەکێ بناڤێ (رحلة العشرة آلاف مقاتل .ANABASIS) و ل ناڤ ڤێ پەرتوکێدا بەحسێ کوردا تێدا هاتبوو و نڤێسیە: گەلەک شەرکەرێت ئازا و زیرەک و چاڤنەترس و دژواربوون، دگوتنە وان (کاردوخ CARDUCHI). زینوفونی و لەشکەرێ وی رێکا خۆ ب شەر و زەحمەت ڤەکرن ل ناڤ ئاخا کوردستانێدا، هەر ژ گەلیێ زاخو هەتا هەکاری و شرنەخ، بەرەف دەریا رەش.   

ل دیتنەک دی ژ ڤێ پانورامایێ (ئسکەندەرێ مەکەدونی ALEXANDER THE GREAT 356 – 323) بەری زایینێ بۆ مە دیاردبت، سەرکردەکێ گەنجێ زیرەکێ چاڤنەترس و ئازا و  خوینگەرم، ل سەر رویێ ڤی ئەردی پەیدابوو، بەرامبەری ئیمبراتوریەتا (ئەخمینی – فارسی) راوەستیا، ل ماوەکێ کورت هەمی رۆژهەلاتا ناڤەراست ژ وان ستاند؛ ل هەمی جەنگێت خودا سەرکەفتیبوو. لەشکەرێ وی پشتی شام و مسر گرتی، هێدی هێدی بەرەف خاکا کوردستانێ هات، ل باشورێ دەڤەرا بادینان ل جهەکێ بناڤێ (گرێ ملا) کو بدروستی و سەدا سەد ئەم نەشێین دەست نیشان بکەین سنورێت وێ بارچا ئەردی یاکو شەر لسەر هاتیە کرن، بەلێ بێ گومان ئەم دشێین بێژین، دکەڤیتە باشورێ دەڤەرا بادینان، ل وێرێ مەزنترین جەنگ لناڤبەرا هەردوو لەشکەرا دا رویدا، ئەڤ شەرە دئێتەناسین ل سەر ئاستێ جیهانی، لناف مێژویێ ب شەرێ (گاگامێلا GAUGAMELA 331) ژ بەری زایینێ، کو رێکا مێژویێ گهوری و بەرەف ئاقارەکێ دی بر؛ (ئسکەندەرێ مەکەدونی) سەرکەفت ب زیرەکیا خۆ و هەمی خاکا کوردستانێ کەتە بن دەستێ لەشکەرێ وی. ئسکەندەری بدژواری شەرێ زەرەدەشتیا کر و هەولێت مەزن دان دا ئاینێ وان  ژ نافببەت، لەروا پەرتووکا ل دەف وان پیروز (ئاڤێستا) سۆت، کەلیسێت وان هەرفاندن، ئەف رەفتارێت (ئسکەندەرێ مەکەدونی) دیار دکر کو، ئەوی مروڤی نەشیا ببینت یان رازی بت کو مروڤەک یان هزرەک یان ئایینەک ژ وی پیروز تربت، یان مەزن تربت! بۆ ڤێ چەندێ گەلەک یێ نازک بوو و دویر نینە کێشەکا دەرونی هەبیت، وەکی گەلەک ژ ڤەکولینێن مێژوویی دیار دکەن. پشتی وی شەرێ مەزن (ئسکەندەرێ مەکەدونی ALEXANDER) بەرەف باژێرێ هەولێرێ (ئەربیل) چوو و دورپێچکر و  پشتی شەره‌کێ دژوار کەلها وێ ستاند و داگیر کر. ئەڤ سەرکردێ هندێ مەزن گەلەک نەما ل ژیانێ، ل تەمەنێ (32) سالی ل باژێرێ بابل ل سالا (323) ژ بەری زايينێ، ژ ئەگەرێ تایێت دژوار، ژیانا خۆ ژ دەستدا و مر و ئیمبراتورییەتا وی پارچە پارچە بوو و دابەشبوو ب سەر سەرکردێت وی یێت سەربازی. خاکا کوردستانێ کەتە بن دەستێ سەرکردێ وی یێ مەزن (سلوکس نیکاتو SELEUCUS. I. NICATOR358 – 281) و دەولەته‌ک مەزن بناڤی (ئیمبراتوریەتا سلوقی) کو هەتا سالا (63) ژ بەری زایینێ ما. ل وی دەمی دوو هێزێن مەزن ل هەردوو رەخێن کوردا، ل رۆژهەلات (ئیمبراتورییەتا پارثی 247 بەری زایینێ – 224 پشتی زایینێ)، هەروەسا ل رۆژئاڤا (ئیمبراتورییەتا رومانی) پەیدابوون؛ (روما)، سوریا و ئسرائیل و مسر و ئەنادول، ترکیا نوکە، داگیر کر و نێزیکی تخویبێن کوردا بوون، هەروەسا هێزا پارثییا ل باشور و رۆژهەلاتێ کوردستانی هێرشێن خۆ دەسپێکرن بەرەف رۆژهەلات ڤە هاتن.

ل باکورێ کوردستانێ و پشتی پەلخاندنا (ئمبراتوریەتا سلوقی) ژ لایێ پارثیا و هەڤرکێت وان رومانیا، پەنجەرەک دی ل وی دەمی ل ناف پانوراما مێژویا کوردستانێ بۆ مە ڤەدبت، ل وی دەمی (نەتەوا ئەرمەنی) کو جیرانێت کوردانە، بهێز کەتن و ئەردەک گەلەک مەزن ژ خاکا کوردستانێ داگیرکرن هەتا گەهشتنە دەریاچکا وانێ، بەلێ ئەڤە گەلەک نەکێشا؟، چونکە هەم (ئیمبراتورییەتا پارثی) ژ رەخەکێ و (ئمبراتوریەتا رومانی) ژ لایەکێ دیڤە ئەو ژ ناڤبرن و پەلخاندن و زڤراندنە جهێت وان ل باکورێ چیایێ ئاراراتێ، هەروەسا دابەش بوون ل ناڤبەرا هەردوو هێزێن مەزن وەکی چاوا وه‌لاتێ کوردا دابەش بووی. یا بۆ مە گرنگ ئەم بزانین کو ئەرمەن بنیاتێت وان هندەک هوزێت کەڤن یێن هندوئەورپینە، هاتنە باکورێ چیایێ ئاراراتێ، ل وێرێ ئاکنجیبوون ل سەر دەمێ پاشایەتیا (ئورارتو – ئارارات)، کو روخسەت دانە وان، لێ وێرێ بژین، هەروەسا بونە بەشەک ژ وێ دەولەتێ. وان ئەرمەنا پشکەکا زۆر ژ مێژوویا دەڤەرێ و ئەردەکێ بەرفرەهـ یێ مەملەکەتا (ئورارتو) بۆ خۆ بربوون و لێ ببوونە خودان، چونکە کورد بێ هێزو و کەمتەرخەم بوون!

ل دەوروبەرێ سالا (60) ژ بەری زایینێ هەتا ماوێ پتر ژ (250) سالان، يان كو ل دەوروبەرێ سالا (200) زایینی، خاکا کوردا بۆ مەیدانا جەنگەک درێژ و شەرێن دژوار، ل ناڤبەرا روما و پارثیا، ژ بەر کو (ئیمبراتورییەتا رومانی) یا سوربوو ل سەر گرتنا رێکا دپێژنێ (طريق الحرير) لەورا لەشکەرێ روما گەهشتە باشورێ دەریاچکا ئورمییێ، لێ ئیمبراتورییەتا (ساسانی) لەشکەرێ روما شکاند و پاشڤە بر هەتا گەهاندیە رۆژهەلاتێ خاکا کوردستانێ.

ل رۆژهەلاتا ناڤەراست هەروەسا ل باشوورێ ئەورپا و باکوورێ ئەفریقیا، ب شێوه‌یه‌کی فەرمی ل سالا (395) زایینی، ئیمبراتورییەتا رومانی بۆ دوو بەش، ئیمبراتورییەتا بیزەنتی هاتە شینا وێ، ل زۆربەی وان جها، پایتەختێ وێ بۆ (قستەنتینیا) کو دبیتە ئستەمبولا نوکە. ئایینێ وان بۆ (مەسیحییەت). ل وی دەمی ململانێیەکا دژوار ل باکوور و رۆژئاڤایێ خاکا کوردستانێ هەبوو د ناڤبەرا (ئیمبراتورییەتا بیزەنتی) کو وارسا روما بوو و  (ئیمبراتورییەتا ساسانی) کو ئایینێ وان زەرەدەشتی بوو، لەشکەرێ ساسانیا هێدی هێدی بەرەف رۆژئاڤا چوو، هێزێن بیزەنتی پالدان و شکاندن ل هەمی جەنگا، زۆربەیا ئەردێ کوردا و بەشک ژ ئانادولێ نێزیکی (230) سالا مان دبن دەستهەلاتێ وانڤە و بوونە بەشەک ژ (ئیمبراتورییەتا ساسانی).

ل وی چەرخی، ئانکو دێ شێین بێژین ل سالا (431) زایینی، دەرزەک مەزن کەتە ناف ئایینێ (مەسیحی) ژ بەر بیرو بۆچونێت راهب (نەستور NESTORIUS) کو لناڤبەرا سالا (428 – 431) زایینی بەتریارکێ کەنیسا قستەنتینیێ بوو. لەورا راهب و بەتریارکێن مەسیحیا ل سەر داخازا ئیمبراتورێ بیزەنتی (ثیودوسیوس یێ دووێ THEODOSIUS II 401 – 450) زایینی ل باژێرێ (ئەفسس) خڕڤەبوون و بریاردان ب دویرئێخستنا (راهب نەستور) و رەدکرنا بیروبۆچونێت وی بهەمی رەنگا. بەلێ ساسانیا ئەڤە ب دەرفەت دیت و بشتەڤانیا مەسیحیێن باوەرپێکریێت وی کرن ل ناڤ ئمبراتورییەتا خودا، ئەڤە مەرەمەکا سیاسی بوو، داکو دوژمنێ خۆ پتر ئالوزبکەت، ژ بەر ڤێ چەندێ مەزهەبێ (نەستوری) ل ناڤ کوردێن (مەسیحی) ل کوردستانێ گەلەک بەلاڤ بوو، هەروەسا لناڤ مللەتێن دی ئەوێن ل سەر ڤی ئەردی دژیان. کەنیسا نەستوری یان کو کەنیسا رۆژهەلات (كنيسة المشرق) هەتا نوکە ماینە و بەربەلاڤن ل کوردستانێ و دەورو بەرێ وێ، ئەڤەژی دزڤرت بۆ پشتەڤانیا ساسانیێت زەرەدەشتی.

زۆربەیا خاکێ کوردستانێ، پشتی سەدان سالا ژ بن دەستهەلاتا ساسانیا دەرکەفت، چونکە ل پایتەختێ بیزەنتییا (قستەنتین)ێ، ئمبراتورەکێ بهێز پەیدابوو و هاتە سەر دەستهەلاتێ و ناڤێ وی (هرقه‌لێ ئێکێ بووHERACLIUS I 610 – 641) زایینی، ئەڤی سەرکردەی شیا گهورینێت باش و مەزن و کاریگەر بکەت و لەشکەرێ بیزەنتیا زۆر بهێز بکەت و بەرەف رۆژهەلات و باشوورێ خاکا کوردستانێ ڤە بچیت. هێدى هێدی سوپایێ بیزەنتی پێشکەت و لەشکەرێ ساسانیا شکاند، گورزێ مەزن یێ هه‌رقه‌لی ل سەروان، ل نێزیک باشوورێ کوردستانێ – دەڤەرا بادینان بوو ل سالا (627) زایینی، کو ل شەرکێ دژوار نێزیکی باژێرێ مویسل (نەینەوا)، سوپایێ ساسانی – فارسی، هاتە شکاندن و ژناڤچوو.

پشتی سالا (610) زایینی، هێدی هێدی ب بەلاڤبوونا ئاینێ ئیسلامێ و دەرباز بوونا وێ ژ گزیرتا عەرەبی ل سعودیا نوکە ب رێیا هێرشان بۆ سەر هۆز و مللەتێن نە موسلمان و پشتی سەرکەفتنێت مەزن یێن هوزێن عەرەبی یێن موسولمان ل هەردوو جەنگێن ب ناڤ و دەنگ (یەرمووک) ب سەرکردایەتیا (خالد بن ولید) دژی سوپایی (روما بیزەنتی) و (قادسیە) ب سەرکردایەتیا (سەعەد بن ئەبی وەقاس) ل دژی سوپایێ ساسانی – فارسی، لەشکەرێ ئیسلامێ ل گەل هوزێن عەرەبا ئەوێن کراسێ ئاینێ ئیسلاما پیروز ل بەرخۆکرین، ب سەرکردایەتیا کەسەکێ بناڤێ (عیاض بن غەنم) ل رویبارێ دیجلە دەربازبوو و بەرەف خاکا کوردستانێ هات.

————————————————-

سەرچاوە: 

• راف سولیکی، شانیدر شعب الزهور الاول، ترجمة: الاستاذ عبدالله شالي والاستاذ عثمان رضا، مراجعة الدكتور حمه خورشيد، مطبعة شڤان، الطبعة الأولى، سنة 2018. 
• سفانته بيبو، الانسان النياندرتال في البحث عن الجينومات المفقودة، ترجمة: حسن العبري و حمد سنان الغيثي، الاردن: 2015.
• أحمد أمين سليم، تاريخ العراق – إيران – آسيا الصغرى، دار المعرفة الجامعية للطبع والنشر والتوزيع، (الإسكندرية: 2000).
• دونالد ولبر، إيران ماضيها وحاضرها، ت: عبد المنعم محمد حسنين، دار الكتاب المصري ودار الكتاب اللبناني، مطبعة نهضة مصر، ط2، (القاهرة: 1985).
• محمد أمين زكي، خلاصة تاريخ الكورد و کوردستان، ترجمة: محمد علي عوني، مطبعة السعادة، (القاهرة: 1939)،.
• أرنولد توينبي، تاريخ البشرية، ت: نقولا زيادة، الأهلية للنشر والتوزيع، ج1، ط3، (بيروت: 1988).
• د. بروفيسور مسعود م. كتاني، أصل الكرد وكردستان واصالة اللغة الكردية، مطبعة هاوار، (دهوك: 2002).
• فوكس وبرين، الإسكندر الكبير، ت: دار ومطابع المستقبل بإشراف رؤوف سلامة موسى، مؤسسة المعارف للطباعة والنشر، (بيروت: د.ت).
• نورمان ف. كانتور، التاريخ الوسيط: قصة الحضارة، البداية والنهاية، ترجمة: قاسم عبده قاسم، عين للدراسات والبحوث الإنسانية والاجتماعية، ج1، ط5، (د. م: 1997).
• کاوه‌ فريق شاوه‌لي ئاميدي، إمارة بادينان 1700 – 1842، دراسة سياسية اجتماعية ثقافية، مطبعة خبات، (دهوك: 2000).
• فرست مرعي، تاريخ التبشير المسيحي في کوردستان، مؤسسة حمدي للطباعة والنشر، (السليمانية: 2011).
• جواهر لال نهرو، لمحات من تاريخ العالم، ت: لجنة من الأساتذة الجامعيين، دار الآفاق الجديدة، (بيروت: 1983).
• جوزيف داهـ موس، سبع معارك فاصلة في العصور الوسطى، ت: محمد فتحي الشاعر، كلية الآداب، جامعة المنوفية، ط2، (د. م: 1992).
• محمد أمين زكي، خلاصة تاريخ كورد وكوردستان من أقدم العصور التاريخية حتى الآن، ت. محمد علي عوني، مطبعة صلاح الدين، ج1، ط2، (بغداد: 1961).
• په‌سار شالي، أهم الحروب التي خاضها أهالي العمادية (ئاميدي)، مجلة أقواس الفصلية، مطبعة کاوه‌، (السليمانية: نيسان 2013)، العدد 2، ص193.

Großes Schüler Lexikon, Heinz Aubeck, Buch und Zeit Verlangsgesellschaft mbH, (Köln: 2008), ISBN 978-3-8166-0561-4, P206; Ernst Klett Verlag, Michael Sauer, (Stuttgart: 2008), Printed in Germany, ISBN 978-3-12-443010-6, P34.