ته‌حسین ئیبراهیم دۆسكى
پێشگۆتن:
دیرۆكنڤیسێ ناڤدار صدیق ده‌مه‌لووجى د كتێبا خۆ (إمارة بهدینان) دا ده‌مێ به‌حسێ زیره‌كى و بیرتیژییا خه‌لكێ ده‌ڤه‌را بادینان دكه‌ت، كه‌سه‌ران ڕادهێلت ل سه‌ر بێتالعییا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ و گرنگینه‌دانا ده‌وله‌تا ئۆسمانى ب پێشدابرنا وێ و خه‌لكێ وێ ژ لایێ مه‌ده‌نییه‌ت و زانینێ ڤه و دبێژت: گه‌له‌ك كه‌سێن خودان به‌هره و بلیمه‌ت ژ خه‌لكێ بادینان هه‌بووینه، ئه‌گه‌ر ده‌لیڤه بۆ وان هاتبادان ئه‌و دا كارێن مه‌زن پێشكێش كه‌ن، به‌لێ ژ به‌ر كو كه‌سێ پویته ب وان نه‌دایه به‌هره‌یێن وان مرینه و چو مفا ژ وان نه‌هاتییه دیتن، وه‌ك نموونه ژى ل سه‌ر هندێ كو مرۆڤێن زیره‌ك و هه‌ژى ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌بووینه، ئه‌و به‌حسێ كه‌سه‌كى دكه‌ت ب ناڤێ (ئه‌حمه‌د سامى خاكى) و هنده‌ك زانینێن كێم د ده‌رهه‌قێ وى دا ڤه‌دگێڕت و دبێژت: ((ئه‌و بووبوو سه‌رۆكێ ئه‌نجوومه‌نێ ڕێكخستنێن شوورایا ده‌وله‌تێ (ده‌وله‌تا ئۆسمانى) و وى روتبه‌یا بالا وه‌رگرتبوو، كو بلندترین روتبه‌یه د ده‌وله‌تێ دا پشتى وه‌زاره‌تێ..)).
| ده‌مه‌لووجى ب خه‌م ڤه ئاشكه‌را دكه‌ت كو گه‌له‌ك به‌هره‌دارێن وه‌كى (ئه‌حمه‌د سامى خاكى) ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌بووینه ئه‌گه‌ر ڕێ ل به‌ر وان هاتبا ڤه‌كرن ئه‌و دا وه‌كى وى لێ ئێن و زێده‌تر ژى. |
ده‌مه‌لووجى دده‌ته دیاركرن كو ئه‌ڤ ئه‌حمه‌ده كوڕێ زه‌لامه‌كێ هه‌ژار بوو دگۆتنێ: مه‌لا محه‌مه‌د، و خه‌لكێ گوندێ (زێوا شێخ پیرمووسى بوو، ئه‌و دكه‌فته ڕۆژئاڤایێ گوندێ بامه‌ڕنێ ب دویراتییا میله‌كى، ئه‌و ل مویسلێ بنه‌جهبووبوو و وه‌ك خزمه‌تكار ل خانا مه‌زن كار دكر، و ده‌مێ ئه‌و زاڕۆك وى ب ڕۆژێ كار دكر و ب شه‌ڤێ قورئان ژ به‌ر دكر، و به‌ر ب زانینێ ڤه چوو، و تركى و فارسى ل نك حه‌سه‌ن ئه‌فه‌ندى كوڕێ سه‌لیم به‌گێ فه‌خرى دخواند، پاشى ئه‌و چوو به‌غدا و خۆ گه‌هانده والییێ وێ مدحه‌ت پاشایى، و كه‌فته د خزمه‌تا وى دا، پاشى د گه‌ل وى چوو سته‌نبۆلێ و ل وێرێ د كارێن ده‌وله‌تێ دا پیشكه‌فت و بوو ئێك ژ زه‌لامێن ده‌وله‌تێ یێن بژاره(1).
پشتى ڤه‌گێڕانا ڤان زانینان ده‌مه‌لووجى ب خه‌م ڤه ئاشكه‌را دكه‌ت كو گه‌له‌ك به‌هره‌دارێن وه‌كى (ئه‌حمه‌د سامى خاكى) ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌بووینه ئه‌گه‌ر ڕێ ل به‌ر وان هاتبا ڤه‌كرن ئه‌و دا وه‌كى وى لێ ئێن و زێده‌تر ژى، به‌لێ ژ به‌ر نه‌بوونا ده‌لیڤه‌یێ بۆ وان ئه‌و مان شڤان و گاڤان، یان ژ برسان دا مرن!
ئه‌ڤ زانینێن ده‌مه‌لووجى ل دۆر ڤێ كه‌ساتییێ دده‌ته مه گرنگییا خۆ هه‌یه؛ ژ به‌ر كو ده‌مه‌لووجى ل سه‌ر ده‌مێ ئۆسمانییان ئێك ژ ڕێڤه‌به‌رێن ئیدارى بوو و وى پازده سال ژ ژییێ خۆ ل ده‌ڤه‌را بادینان بۆراندبوون، و ده‌مه‌كى ئه‌و ڕێڤه‌به‌رێ ناحییا داوودییێ بوو ئه‌وا دكه‌فته ب ڕه‌خ گوندێ زێوا پیرمووسى ڤه، وارگه‌هێ مالباتا ئه‌حمه‌د سامى. و ئاشكه‌رایه كو ده‌مه‌لووجى خه‌لكێ باژێڕێ مویسلێ بوو یێ ئه‌حمه‌د سامى لێ هاتییه سه‌ر دنیایێ و هنده‌ك سالێن گرنگ ژ ژییێ خۆ لێ بۆراندین، و ئه‌و ب كه‌ساتى و مالباتێن مویسلێ یێ شاره‌زا و ئاگه‌هدار بوو، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌ڤ زانینێن وى داینه مه گرنگییا خۆ هه‌یه، وه‌كى مه گۆتى.
پشتى ئه‌ڤ زانینێن ده‌مه‌لووجى یێن كێم د ده‌رهه‌قێ ئه‌حمه‌د سامى دا به‌رى چه‌ند سالان مه د كتێبا وى دا دیتین، بۆ مه بووبـوو مه‌ره‌ق كو زێده‌تر ڤى كه‌سى بنیاسین و زانینان ل دۆر وى ب ده‌ست خۆ بێخین، و پشتى گه‌ڕیان و ڤه‌كۆلینێن مه یێن به‌رده‌وام و درێژ د بیاڤێ دیرۆكا زانا و ناڤدارێن ده‌ڤه‌را مه دا، ئه‌م شیاین كۆمه‌كا به‌لگه‌نامه‌یێن ئه‌رشیفێ ئۆسمانى ل دۆر ڤى كه‌سى په‌یدا بكه‌ین(2) و ژین و سه‌رهاتییا وى ب ڕه‌نگه‌كێ تمامتر و به‌رفره‌هتر بزانین، و ئه‌نجام ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه‌یه یا نوكه ل به‌ر ده‌ستێ خوانده‌ڤان، هیڤیدارین ئه‌و خزمه‌ته‌كا بچویك بت بۆ دیرۆكا مه.
گوند و مالباتا ئه‌حمه‌د سامى:
ئێك ژ گرنگترین زانینێن دیرۆكنڤیس صدیق ده‌مه‌لووجى داینه مه ل دۆر ئه‌حمه‌د سامى ئه‌ڤه‌یه: ئه‌حمه‌د سامى خه‌لكێ گوندێ زێوا پیرمووسییه، و ئاشكه‌رایه كو ئه‌ڤ گونده ئێكه ژ گوندێن عه‌شیره‌تا دۆسكییان یێن زێده كه‌ڤن و به‌رچاڤه.. ڕاسته دیرۆكا ڤى گوندى وه‌كى یا پترین گوند و ده‌ڤه‌رێن مه حه‌تا نوكه ل به‌ر مه به‌رزه و ڤه‌شارتییه، به‌لێ هه‌بوونا مه‌زارێ شێخ (پیرمووس)ى ل ڤى گوندى هندێ دگه‌هینت كو دیرۆكا ڤى گوندى یا كه‌ڤنه، و ئه‌گه‌ر ڕاست بت – وه‌كى د هنده‌ك ژێده‌ران هاتى- كو ئه‌ڤ (پیرمووسه) ئێك ژ خه‌لیفه‌یێن شێخ ئیسلامێ هه‌كارى بت ئه‌وێ ل سالا (1098 ز) مرى و ل گوندێ دێره‌شێ هاتییه ڤه‌شارتن، دڤێت هه‌ر چو نه‌بت دیرۆكا ڤى گوندى بۆ به‌رى پتر ژ هزار سالان بزڤڕت.
ئێك ژ مالباتێن ناڤدار یێن گوندێ زێوه‌یێ ئه‌و مالباته یا ب ناڤێ مالمه‌لایان هاتییه نیاسین، ژ به‌ر كو ئه‌و پتر ژ دوسه‌د سالان بوو هژماره‌كا زێده یا مه‌لایان د ناڤ دا په‌یدابووبوون، و ئه‌حمه‌د سامى یێ كو ئه‌م د ڤێ نڤیسینیا خۆ دا دێ به‌حس ژێ كه‌ین، ژ لایێ نه‌سه‌با خۆ ڤه، ژ ڤێ مالباتێیه.
بنیاتێ ڤێ مالباتێ، وه‌كى ب ڕێكا ده‌ڤى دئێته ڤه‌گوهاستن، ژ گوندێ كێسته‌یا به‌روارى بالایه، و ئاشكه‌رایه كو گوندێ كێسته ئێك ژ گوندێن مه‌زن یێن ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا، و ل سه‌ر ده‌مێ میرنشینا بادینان ئه‌و ئێك ژ سه‌نته‌رێن زانینێ بوو ل ده‌ڤه‌رێ؛ ژ به‌ر كو مه‌دره‌سه‌یه‌كا ناڤدار لێ هه‌بوو. و ئاشكه‌رایه ئه‌و گوندێ مه‌دره‌سه لێ هه‌با شێخ و زانا و فه‌قییان قه‌ست دكرێ، له‌و میر و حاكمان ژى گرنگى پێ ددا.
ئه‌ڤ مالباته به‌رى پتر ژ دوسه‌د سالان (به‌لكى ل ده‌ستپێكا سه‌دسالا نۆزدێ زایینى) بووبوو چار پارچه: پارچه‌یه‌ك ل جهێ خۆ یێ ئه‌سلى مابوو كو گوندێ كێسته‌یه، و پارچه‌یه‌كا دى به‌ر ب باژێڕێ زاخۆ ڤه چووبوو و مه‌زنێ وێ شێخ یووسف بوو، ئه‌وێ مالباتا یووسفییان یا ناڤدار ل ده‌ڤه‌رێ بۆ دئێته پالدان، چه‌قه‌ك ژێ به‌ر ب ده‌ڤه‌را بامه‌ڕنێ و زێوه ڤه چووبوو و مه‌زنێ وێ فه‌ق مووس بوو، چه‌قه‌ك ژى به‌ر ب گوندێ بێسفكێ ڤه چووبوو و مه‌زنێ وێ مه‌لا عه‌بدللاهـ بوو.
ئه‌ڤ مالباته وه‌كى گه‌له‌ك مالباتێن ده‌ڤه‌رێ بنیاتێ خۆ بۆ عه‌بباسییان ڤه‌دگێڕینن، و دبێژن: سنسلا باب و باپیرێن مه بۆ خه‌لیفه‌یێ عه‌بباسى (الواثق بالله) دزڤڕت(3).
دیاره چه‌قێ مالباتا مالمه‌لایان یێ كو ل گوندێ زێوه بنه‌جهبووى هه‌ر زوى بوویه دو پارچه: پارچه‌یه‌ك یێ مایه ل گوندێ زێوه و حه‌تا نوكه ژى ل ڤى گوندینه و پێ دئێنه نیاسین، پارچه‌یه‌ك ژى چووبوو باژێڕێ مویسلێ، و ل وێرێ بنه‌جهبووبوو، و هه‌ر چه‌نده دوونده‌ها ڤێ پارچه‌یێ (یان ڤى بابكى) نوكه یێن بووینه مویسلى ژى، به‌لێ ئه‌و ب ئاشكه‌رایى دبێژن: ئه‌م خه‌لكێ گوندێ زێوه‌یا پیرمووسینه و ئه‌م ژ مالمه‌لایاینه.
هه‌ر چه‌نده حه‌تا نوكه چو زانینێن موكوم د ده‌ست مه دا نینن كانێ مه‌زنێ وى بابكى كى بوو یێن بۆ جارا ئێكێ قه‌ستا مویسلێ كرى و بۆچى ئه‌و به‌ر ب مویسلێ ڤه چووبوو، به‌لێ هزرا من بۆ هندێ دچت كو مه‌لا محه‌مه‌د خاكى یێ زێوه‌یى (بابێ ئه‌حمه‌د سامى) دێ ئێكه‌مین كه‌س بت ژ ڤێ مالباتێ چوویه مویسلێ و چوونا وى په‌یوه‌ندى ب چوونا شێخ طاهرێ نه‌قشبه‌ندى (یێ بامه‌رنى ڤه) هه‌یه.
شێخ طاهر خه‌لیفه‌یێ شێخ خالدێ شاره‌زوورى بوو د طه‌ریقه‌تا نه‌قشبه‌ندى دا، و ئه‌و ده‌مه‌كى ل ئامێدییێ بوو، ل وى ده‌مى په‌یوه‌ندى د ناڤبه‌را میر و میرزاده‌یێن مالباتا میران دا یا نه‌خۆش بوو، و هه‌ڤڕكى یا دژوار بوو، و بنیاتێ هه‌ڤڕكییێ بۆ سالا 1798 دزڤڕت ده‌مێ ئیسماعیل پاشایێ ئێكێ مرى و به‌رى هنگى وى شیره‌ت كربوو كو كوڕێ وى یێ بچویك محه‌مه‌د طه‌یار پاشا ل جهێ وى ببته میر، به‌لێ ده‌مێ ئه‌و مرى ماقویل و زانایێن ئامێدییێ شیره‌ت گوهاڕت ب هێجه‌تا هندێ كو محه‌مه‌د طه‌یار یێ بچویكه و ب كێر میراتییێ نائێت، و وان برایێ وى مراد پاشا ل جهێ وى كره میر.
دیاره مه‌لا یه‌حیایێ مزوورى و مه‌لا قاسمێ مایى و شێخ طاهرێ نه‌قشبه‌ندى ژ وان بوون یێن پشتا مراد پاشایى گرتى، محه‌مه‌د طه‌یار پاشا ب ڤێ چه‌ندێ رازى نه‌بوو، و پشتى چه‌ند ڕویدانێن درێژ ل ڤێرێ ده‌لیڤه ده‌ست ناده‌ت ئه‌م به‌حس ژێ بكه‌ین، محه‌مه‌د طه‌یار پاشا – وه‌كى دئێته گۆتن- د زیندانێ دا مر، و گۆتگۆتك به‌لاڤبوون كو ل سه‌ر بناخه‌یێ فه‌توایا مه‌لا یه‌حیاى و شێخ طاهرى میرى ئه‌و یێ ژه‌هر داى! هه‌ر چاوا بت ده‌مێ ئیسماعیل پاشایێ دویێ كوڕێ محه‌مه‌د طه‌یار پاشایى بوویه میر، وى ڤیا تۆلا خۆ ژ وان شێخ و مه‌لایان ژى بستینت یێن دژى بابێ وى ڕاوه‌ستیان، و ئه‌و بوو وى چاڤێن مه‌لا قاسمێ مایى ئینانه‌ده‌ر، و مه‌لا یه‌حیا ژ ده‌ڤه‌رێ كره ده‌ر و چوو به‌غدا، و شێخ طاهر چوو مویسلێ.
پشتى شێخ طاهرێ نه‌قشبه‌ندى چوویه مویسلێ ته‌كیایا خۆ ل وێرێ دانا، و ئه‌و ما ل وێرێ حه‌تا ل سالا 1842 مرى. یا به‌رئاقل ئه‌وه هنده‌ك دویكه‌فتییێن وى ژى ژ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ به‌ر ب مویسلێ ڤه چووبن و خۆ گه‌هاندبنه وى.. و ئه‌ز دویر نابینم كو مه‌لا محه‌مه‌د خاكى یێ زێوه‌یى ئێك ژ وان كه‌سان بت، هه‌ر چه‌نده حه‌تا نوكه چو ده‌لیل ل سه‌ر ڤێ گۆتنێ د ده‌ست من دا نینن ژى!
مه‌لا محه‌مه‌د خاكى یێ زێوه‌یى:
چو زانینێن وه‌سا ل دۆر مه‌لا محه‌مه‌دێ بابێ ئه‌حمه‌د سامى د ده‌ست مه دا نینن، به‌لێ ژ ژیاننامه‌یا ئه‌حمه‌د سامى یا وى ب خۆ نڤیسى، هه‌ر وه‌سا ژ گۆتنێن ده‌مه‌لووجى، هنده‌ك زانینێن كێم ل دۆر وى ئه‌م دشێین بنه‌جهـ بكه‌ین.
جارێ ژێده‌رێ مه یێ ئێكێ كو ژیاننامه‌یا ئه‌حمه‌د سامییه، موكومتره و پتر جهێ باوه‌رێیه؛ چونكى ئه‌و كوڕێ وییه و پتر یێ نێزیكى وییه، پشتى هنگى ده‌مێ ئه‌م گۆتنێن وى و یێن ده‌مه‌لووجى هه‌ڤبه‌رى ئێك دكه‌ین بۆ مه دیار دبت كو هنده‌ك شاشى و تێكه‌لبوون د گۆتنێن ده‌مه‌لووجى دا هه‌نه؛ ژ به‌ر كو ل هنده‌ك جهان وى مه‌لا محه‌مه‌د و كوڕێ وى تێكه‌لى ئێك كرینه!
| ئه‌حمه‌د سامى دبێژت: ((ناڤ و شوهره‌تا من ئه‌حمه‌د سامى ئه‌فه‌ندییه، بابێ من محه‌مه‌د خاكى ئه‌فه‌ندى كوڕێ عیسایى، سه‌رۆكێ ڕێڤه‌به‌رییا جزادانێ بوو ل مه‌حكه‌مه‌یا ده‌ستپێكێ یا حه‌له‌بێ)). |
ده‌مه‌لووجى وه‌سا ب مه دده‌ته زانین كو خاكى ناسناڤێ ئه‌حمه‌د سامییه، به‌لێ ژ به‌لگه‌نامه‌یێن ئۆسمانى (و ئێك ژ وان ئه‌حمه‌د سامى ب خۆ ل دۆر دانه‌نیاسینا خۆ نڤیسییه) دئێته زانین كو (خاكى) ناسناڤێ مه‌لا محه‌مه‌دییه، ئه‌حمه‌د سامى دبێژت: ((ناڤ و شوهره‌تا من ئه‌حمه‌د سامى ئه‌فه‌ندییه، بابێ من محه‌مه‌د خاكى ئه‌فه‌ندى كوڕێ عیسایى، سه‌رۆكێ ڕێڤه‌به‌رییا جزادانێ بوو ل مه‌حكه‌مه‌یا ده‌ستپێكێ یا حه‌له‌بێ)).
ده‌مێ ده‌مه‌لووجى دبێژت: وى (یه‌عنى: ئه‌حمه‌د سامى) ناسناڤێ خۆ كربوو خاكى وه‌ك پالدان بۆ خاكێ (ئاخێ) بۆ هندێ دا ئه‌و بده‌ته زانین كو ئه‌و مرۆڤه‌كێ (عیصامییه) ب خۆ دخوڕت نه كو ب باب و باپیرێن خۆ؛ چونكى بابێ وى مرۆڤه‌كێ هه‌ژار بوو.. دبت ئه‌ڤ گۆتنه بۆ بابێ وى مه‌لا محه‌مه‌دى بزڤڕت نه بۆ وى، بابێ وى مه‌لا محه‌مه‌د كوڕێ فه‌قیره‌كێ زێوه‌یى بوو دگۆتنێ: یووسف، و دیاره ئه‌و مرۆڤه‌كێ عامى و نه‌خوانده‌ڤان ژى بوویه، كوڕێ وى مه‌لا محه‌مه‌د ژ زاڕۆكینییا خۆ ژ گوندێ خۆ ده‌ركه‌فتییه، و قه‌ستا مویسلێ كرییه ل نك شێخێ خۆ شێخ طاهرێ نه‌قشبه‌ندى یێ بامه‌ڕنى، و ل مویسلێ خۆ وه‌ستاندییه و زانین ب ده‌ست خۆ ئێخستییه، حه‌تا بوویه مه‌لایه‌كێ موجاز، هه‌ر وه‌سا بوویه فه‌رمانبه‌ره‌كێ ده‌وله‌تێ ژى، و ئێك ژ وان كارێن كه‌فتینه ده‌ستێ وى ئه‌و بوو ئه‌و بووبوو سه‌رۆكێ ڕێڤه‌به‌رییا جزادانێ (یا جنایاتێ) ل مه‌حكه‌مه‌یا ده‌ستپێكێ یا باژێڕێ حه‌له‌بێ. مه‌عنا: به‌رى ئه‌حمه‌د سامى، بابێ وى مه‌لا محه‌مه‌د مرۆڤه‌كێ (عیصامى) بوو و ئه‌و ب خه‌باتا خۆ شیابوو بگه‌هته پله‌یه‌كا باش د ده‌وله‌تێ دا، له‌و وى ناسناڤێ خۆ كربوو خاكى!
خاكى وه‌كى ژ پێشناڤێ وى (مه‌لا) ئاشكه‌را دبت، مه‌لایه‌كێ موجاز بوو، وى سێ زمان دزانین: عه‌ره‌بى و فارسى و توركى، ژ بلى كوردییێ، و وى ده‌رس ژى ددانه شاگرده‌یان، و كوڕێ وى سامى ئێك ژ فه‌قییێن وى بوو، وه‌كى دێ به‌حس ژێ كه‌ین.. ژ بلى ڤان زانینێن كێم ئه‌م چو ژ مه‌لا محه‌مه‌د خاكى نزانین، و تشتێ دى یێ ئه‌م مسۆگه‌ر دزانین ئه‌وه ئه‌و ل سالا 1259 مشه‌ختى (كو دكه‌فته به‌رانبه‌ر 1843 ز)، ده‌مێ كوڕێ وى ئه‌حمه‌د هاتییه سه‌ر دنیایێ، ئاكنجییێ باژێڕێ مویسلێ بوو.
ئه‌حمه‌د سامى ل عیراقێ:
أ- فه‌قیاتییا وى:
تۆمارێن ژیاننامه‌یا زانایان (سجل العلماء) ئێك ژ به‌لگه‌نامه‌یێن گرنگه د ناڤ ئه‌رشیفێ ئۆسمانى دا، و گرنگییا ڤان تۆماران ژ هندێ دئێت زانایان ب خۆ (هه‌ر وه‌سا زه‌لامێن ده‌وله‌تێ) ژیاننامه‌یێن خۆ دنڤیسین، و هه‌ر تشته‌كێ په‌یوه‌ندى ب ژیانا وان یا علمى یان یا فه‌رمانبه‌رییێ ڤه هه‌ى وان د به‌رسڤا هنده‌ك پسیاران دا دگۆت یێن ژ وان دهاتنه‌كرن، و ده‌مێ ئه‌م ل ڤان تۆماران دزڤڕین، ئه‌م دبینین پشكه‌كا مه‌زن ژ وان زانا و فه‌رمانبه‌ران كوردن.
ئێك ژ وان كه‌سان یێن ژیاننامه‌یا خۆ نڤیسى ئه‌حمه‌د سامى بوو، و بۆ دانه‌نیاسینا كه‌ساتییا وى، ل ڤێرێ ئه‌م دێ گرنگترین وان زانینان ڤه‌گوهێزین یێن وى ل دۆر ژیانا خۆ نڤیسین(4).
ل دۆر دانه‌نیاسینا خۆ سامى دبێژت: ((ناڤ و شوهره‌تا من ئه‌حمه‌د سامى ئه‌فه‌ندییه، بابێ من محه‌مه‌د خاكى ئه‌فه‌ندى كوڕێ عیسایى، سه‌رۆكێ ڕێڤه‌به‌رییا جزادانێ بوو ل مه‌حكه‌مه‌یا ده‌ستپێكێ یا حه‌له‌بێ، ل ڕۆژا بیست و سێیى هه‌یڤا (ربیع الأول) ژ سالا 1259(5) ئه‌ز ل باژێڕێ مویسلێ یێ هاتیمه سه‌ر دنیایێ)).
ل دۆر سه‌روبه‌رێ فه‌قیاتى و خواندنا خۆ دبێژت: ((من ده‌ستپێكێن صه‌رف و نه‌حوا هه‌ر سێ زمانان، و ئوصوول و قاعیده‌یێن نڤیسین و داڕشتنێ ل نك بابێ خۆ خواندن، هه‌ر وه‌سا من علمێ صه‌رف و نه‌حو و فقهـ و حیساب و مه‌نطق و ته‌فسیر و ئه‌ده‌بییات و تاریخ و چه‌ند علمه‌كێن دى ژى ل مزگه‌فت و مه‌دره‌سه‌یێن مویسلێ خواندن، وه‌كى جامعا جه‌مشید و مه‌دره‌سه‌یا ئه‌حمه‌دییه و پاشا، به‌لێ من ئیجازه وه‌رنه‌گرت؛ ژ به‌ر كو به‌رى ئه‌ز خواندنا خۆ تمام بكه‌م من ده‌ست ب كارێ دیوانى كر..)) یه‌عنى: ئه‌و بوو فه‌رمانبه‌رێ ده‌وله‌تێ.
هێژایى گۆتنێ كو ل دۆر ڕه‌نگێ خواندنا وى صدیق ده‌مه‌لووجى ئاشكه‌را دكه‌ت كو وى ل خانا مه‌زن خزمه‌ت دكر، ب ڕۆژێ وى كار دكر و ب شه‌ڤێ قورئان ژ به‌ر دكر و به‌ر ب علمى ڤه دچوو، و وى توركى و فارسى ل نك حه‌سه‌ن ئه‌فه‌ندى كوڕێ سه‌لیم به‌گێ فه‌خرى دخواند.
ژ ڤێ گۆتنا وى دئێته زانین كو دبت ده‌مێ ئه‌و زاڕۆك بارێ ئابۆرى یێ مالا وى یێ نه‌خۆش بت، له‌و هێشتا ئه‌و زاڕۆك وى ب ڕۆژێ ل به‌ر خانا مه‌زن یا باژێڕى كار دكر و ب شه‌ڤێ علم ل مزگه‌فت و مه‌دره‌سه‌یان دخواند، و دیاره پشتى ئه‌و بوویه نیڤ زه‌لام و وى تێرا خۆ زانین په‌یداكرى، وى ده‌ست دا كارێ ده‌وله‌تێ و بوو فه‌رمانبه‌ر له‌و وى خواندنا خۆ ب شێوه‌یه‌كێ ره‌سمى تمام نه‌كر، و ئیجازه وه‌رنه‌گرت.
ب- ده‌ستپێكا كار و وه‌زیفه‌یێن وى د ده‌وله‌تێ دا:
د ژیاننامه‌یا خۆ دا ئه‌حمه‌د سامى به‌حسێ گه‌له‌ك ژ وان كار و وه‌زیفه‌یێن ده‌وله‌تێ دكه‌ت یێن ئه‌و پێ ڕابووى و دیرۆكا هه‌ر كار و وه‌زیفه‌یه‌كى ئاشكه‌را دكه‌ت، و كانێ د هه‌ر وه‌زیفه‌یه‌كى دا راتبێ وى چه‌ند بوویه، ل ڤێرێ ئه‌م دێ ئیشاره‌تێ ده‌ینه هنده‌ك ژ وان.
ل سه‌رى ئه‌و دبێژت: ل سالا 1275 (به‌رانبه‌ر 1859 ز) ده‌مێ عه‌مرێ من شازده سال ئه‌ز كه‌فتمه د خزمه‌تا ده‌وله‌تێ دا و ئێكه‌مین جار من ل (مه‌جلس ته‌حریراتا قه‌له‌مێ مویسلێ) خزمه‌ت كر.
پاشى ل ده‌ستپێكا سالا 1278 (به‌رانبه‌ر 1861 ز) ئه‌ز بوومه كاتبێ دیوانا قائمه‌قامییا دیوانییێ یا كو هاتییه له‌غووكرن، و ل ده‌ستپێكا سالا 1279 ئه‌ز هاتمه دامه‌زراندن وه‌ك كاتب ل ته‌حریرات و مه‌جلسا سه‌نجه‌قا كه‌ربه‌لائێ ب راتبێ پێنجسه‌د قرووشان.
پاشى ل ده‌ستپێكا سالا 1281 (1864 ز) ئه‌ز ل قه‌له‌مێ ته‌حریرا ئه‌ملاكان هاتمه دامه‌زراندن ئه‌وا ل (باب العالي) هاتییه ڤه‌كرن ب راتبێ هزار قرووشان. و ل ده‌ستپێكا سالا 1284 ئه‌ز وه‌ك (مومه‌ییز) بۆ ته‌حریراتێن ئه‌نادۆلێ هاتمه دامه‌زراندن ب راتبێ دو هزار قرووشان.
ج- د ناڤبه‌را مویسل و به‌غدا و سته‌نبۆلێ دا:
مه گۆت: ئه‌حمه‌د سامى ل باژێڕێ مویسلێ هاتبوو سه‌ر دنیایێ و زانینا خۆ ژى ل وێرێ وه‌رگرتبوو، و ل وێرێ وى ل شازده سالییێ ده‌ست ب كار و وه‌زیفه‌یێن ده‌وله‌تێ كربوو.
ژ ڤان زانینێن ئه‌حمه‌د سامى ب خۆ دده‌ته مه ل دۆر وان كارێن وى كرین و دیرۆكا وان كاران، گومان دكه‌فته د ئێك ژ وان زانینان دا یێن ده‌مه‌لووجى دده‌ته مه، ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌یه: ده‌مه‌لووجى ئاشكه‌را دكه‌ت كو ئه‌حمه‌د سامى ژ مویسلێ چووبوو به‌غدایێ و خۆ گه‌هاندبوو والییێ وێ مدحه‌ت پاشایى، و كه‌فتبوو د خزمه‌تا وى دا، پاشى د گه‌ل وى چوو سته‌نبۆلێ و ل وێرێ د مه‌نصب و وه‌زیفه‌یێن ده‌وله‌تێ دا پێشكه‌فت حه‌تا بوویه ئێك ژ زه‌لامێن ده‌وله‌تێ یێن بژاره(6).
به‌لێ ژ گۆتنێن ئه‌حمه‌د سامى ب خۆ دئێته زانين كو چوونا وى بۆ به‌غدایێ، و وه‌رگرتنا وى بۆ هنده‌ك كار و مه‌نصبان ل وێرێ به‌رى هاتنا مدحه‌ت پاشایى بوو؛ چونكى ژێده‌رێن دیرۆكى ئاشكه‌را دكه‌ن كو مدحه‌ت پاشا ل ده‌ستپێكا سالا 1869 و حه‌تا گولانا سالا 1872 ز والییێ به‌غدایێ بوو(7)، به‌لێ ئه‌حمه‌د سامى ئاشكه‌را دكه‌ت كو ل سالا 1861 ئه‌و كاتبێ قائمه‌قامییا دیوانییێ بوو ل سه‌نجه‌قا حلله ئه‌وا سه‌ر ب ویلایه‌تا به‌غدایێ ڤه، و ل سالا د دویڤ دا ئه‌و كاتب ته‌حریرات بوو ل سه‌نجه‌قا كه‌ربه‌لائێ ئه‌وا سه‌ر ب به‌غدایێ ڤه، و ل ڤێ دیرۆكێ هێشتا مدحه‌ت پاشا نه‌هاتبوو به‌غدایێ.
هه‌ر وه‌سا ئه‌حمه‌د سامى ئاشكه‌را دكه‌ت كو ل سالا 1864 (به‌رى مه‌دحه‌ت پاشا بێته به‌غدایێ ب پێنج سالان) وى ل قه‌له‌مێ ته‌حریرا ئه‌ملاكان كار دكر، ئه‌وا ل (باب العالي) ل سته‌نبۆلێ هاتییه دامه‌زراندن.
ل وى ده‌مێ ئه‌حمه‌د سامى ل مویسلێ مصطه‌فا نوورى پاشا والییێ مویسلێ بوو، و ل سالا 1860 ئه‌حمه‌د ته‌وفیق پاشا ل جهێ وى بوو والییێ مویسلێ، و ئه‌و بوو والییێ به‌غدایێ ل جهێ عومه‌ر پاشایى یێ كو دبێژنێ: (السردار الأكرم)، و پشتى چه‌ند هه‌یڤه‌كێن كێم مصطه‌فا نوورى پاشا ژ ویلایه‌تا به‌غدایێ هاته عه‌زلكرن و داخوازكرن بوو سته‌نبۆلێ(8).
ل سه‌ر ڤى بناخه‌یى ئه‌ز دویر نابینم چوونا ئه‌حمه‌د سامى ژ مویسلێ بۆ به‌غدایێ، پاشى چوونا وى ژ به‌غدایێ بۆ سته‌نبۆلێ، په‌یوه‌ندى ب والییێ مویسلێ مصطه‌فا نوورى پاشایى ڤه هه‌بت، و هزر پتر بۆ هندێ دچت كو ئه‌ڤ والییه ده‌مێ ژ مویسلێ چوویه به‌غدایێ ئه‌حمه‌د سامى د گه‌ل خۆ بربت، و پشتى هنگى ده‌مێ ئه‌و والى ژ به‌غدایێ چوویه سته‌نبۆلێ وى ئه‌حمه‌د سامى د گه‌ل خۆ بربت، یان پشتى چووى هنارتبته ب دویڤ ڕا، و گرنگیدانا والییێ مویسلێ ب وى و گرێدانا وى پێڤه ژ به‌ر زیره‌كییا وى بوویه بۆ ڕێڤه‌برنا كاروبارێن ره‌سمى یێن ده‌وله‌تێ.
هه‌ر چاوا بت ئه‌حمه‌د سامى ده‌مێ هێشتا یێ گه‌نج و ژ به‌ر وان هیڤى و ئارمانجێن بلند یێن وى هه‌ین، ئه‌و د ناڤبه‌را سالێن 1860-1864 ژ مویسلێ چوو به‌غدایێ، پاشى ژ وێرێ چوو سته‌نبۆلا پایته‌خت و هێدى هێدى د كار و وه‌زیفه‌یێن خۆ دا پێشڤه‌چوو.
ئه‌حمه‌د سامى ل سته‌نبۆلێ:
ل دۆرێن سالا 1281 مشه‌ختى (به‌رانبه‌ر 1864 ز) ئه‌حمه‌د سامى ژ به‌غدایێ به‌ر ب سته‌نبۆلێ ڤه چوو و ل وێرێ ژ به‌ر زیره‌كى و هیممه‌تا وى یا بلند ڕۆژ بۆ ڕۆژێ ئه‌و د مه‌نصبان دا پێشكه‌فت حه‌تا گه‌هشتییه پێگه‌هه‌كێ بلند.. و ئه‌و د ژیاننامه‌یا خۆ دا به‌حسێ گه‌له‌ك ژ وان كار و مه‌نصبان دكه‌ت یێن ئه‌و گه‌هشتییێ، ل ڤێرێ ده‌لیڤه ده‌ست ناده‌ت ئه‌م وان هه‌مییان بێژین، ب تنێ دێ ئیشاره‌تێ ده‌ینه هنده‌ك ژ وان.
ل دووماهییا سالا 1284 مشه‌ختى (1868 ز) و بۆ جارا ئێكێ ئه‌و ژ فه‌رمانبه‌رییا ڕێڤه‌به‌رییان به‌ر ب یا وه‌زاره‌تان ڤه هاته بلندكرن و ل دیوانا وه‌زاره‌تا مالییه‌تێ بوو موهدار (كاتبێ خه‌تمێ)، پشتى هنگى ب دو سالان ئه‌و چه‌ند هه‌یڤه‌كان بوو هاریكارێ ڕێڤه‌به‌رێ چاپه‌مه‌نییان (مه‌طبووعاتان)، پاشى بوو هاریكارێ ڕێڤه‌به‌رێ ئه‌ملاكان ل شاره‌دارییا سته‌نبۆلێ.
ل سالا 1871 ئه‌و بوو به‌رپڕسێ نڤیسینا ڕاپۆرتان ل ویلایه‌تا حه‌له‌بێ، هه‌ر وه‌سا ل ویلایه‌تا ئه‌درنه، پاشى ل سالا 1872 بوو سه‌رۆكێ دادگه‌ها بازرگانییێ ل به‌یرووتێ و هنگى راتبێ وى (4750) قرووش بوو. هه‌ر وه‌سا پشتى هنگى ئه‌و بوو سه‌رۆكێ دادگه‌ها بازرگانییێ ل ویلایه‌تا رۆسجق ئه‌وا دكه‌فته ده‌ڤه‌را بولقان (ل باكۆرێ بولغاریا یا نوكه).
ل سالا 1875 ئه‌و وه‌ك نڤیسه‌ر (كاتب) ل ویلایه‌تا ئه‌رزرۆمێ هاته دامه‌زراندن و ل سالا د دویڤ دا ئه‌و بوو سه‌رۆكێ نڤیسه‌ران ل دادگه‌هێن بازرگانییێ ل سته‌نبۆلێ، و هه‌ر ل وى ده‌مى ئه‌و ئه‌ندامێ ئه‌نجوومه‌نێ بازرگانى و چاندنێ ژى بوو.
ل نیسانا 1879 بوو ڕێڤه‌به‌رێ كاروبارێن حقووقى ل وه‌زاره‌تا دادییێ، و حه‌تا 1882 ژى ده‌مێ وى ژیاننامه‌یا خۆ بۆ تۆمارا ده‌وله‌تێ یا ره‌سمى نڤیسى ئه‌و ل سه‌ر ڤى كارى بوو.
لادان و ڤه‌گوهاستنا وى ژ هنده‌ك كارێن وى:
ل درێژییا سالێن كارێ وى د مه‌نصبێن ده‌وله‌تێ دا كو نێزیكى پێنجى سالان بوون، و ژ به‌ر كو ئه‌و -ب شاهده‌ییا پتر ژ وه‌زیره‌كى- كه‌سه‌كێ زیره‌ك و ژێهاتى بوو، پتر ژ جاره‌كێ نه‌خۆشى و گرفتارى ژ لایێ هنده‌ك كه‌سێن نه‌حه‌ز و حه‌سوید ڤه بۆ وى په‌یدابووینه، ل ڤێرێ دێ به‌حسێ دو ژ وان گرفتارییان كه‌ین.
گرفتارییا ئێكێ:
ئه‌و ب خۆ د ژیاننامه‌یا خۆ دا به‌حس دكه‌ت، كو ل دۆرێن سالا 1872 ده‌مێ ئه‌و سه‌رۆكێ دادگه‌ها بازرگانییێ ل ویلایه‌تا رۆسجق، والى بڕیار دا وى ژ كارێ وى لاده‌ت و ڤه‌گوهێزته جهه‌كێ دى، ب ڕاستى ژى والى ئه‌ڤ چه‌نده كر، له‌و بۆ ده‌مێ چه‌ند هه‌یڤه‌كان ئه‌و ژ كارێ وى هاته‌لادان.
ئه‌گه‌را ڤێ لادانێ – وه‌كى ئه‌و دبێژت- نه ژ به‌ر خه‌مسارییا وى بوو د كارێ وى دا، به‌لكى ژ به‌ر رژدییا والییێ رۆسجقێ عاصم پاشایى بوو كو ئه‌و بێته لادان؛ ژ به‌ر كو ئه‌حمه‌د سامى ل وى ده‌مى هنده‌ك گۆتارێن ڕه‌خنه‌یى د ڕۆژنامه‌یا (ئه‌وراقێ حه‌وادث) دا به‌لاڤكربوون، و والى هزر كر كو ئارمانجا ئه‌حمه‌د سامى ژ ڤان ڕه‌خنه‌یان ئه‌و و ڕێڤه‌به‌رییا وییه، له‌و وى داخواز كر ئه‌حمه‌د سامى ژ كارێ وى وه‌ك سه‌رۆكێ دادگه‌ها بازرگانییێ بێته لادان، و وه‌زیرێ بازرگانییێ قه‌بوول پاشایى به‌رهنگارییا بڕیارا والى نه‌كر ژ به‌ر كو ئه‌و هه‌ردو هه‌ڤالێن ئێك بوون، هه‌ر چه‌نده وى دزانى كو والى یێ نه‌هه‌قه ژى.
پشتى هنگى ده‌مێ ئه‌حمه‌د سامى مه‌سه‌له بۆ وه‌زیرى زه‌لالكرى، وه‌زیرى داخواز ژ وى كر ئه‌و ببته سه‌رۆكێ دادگه‌ها بازرگانییێ ل به‌یرووتێ، به‌لێ ئه‌حمه‌د سامى ل به‌ر نه‌هات، و گۆتێ: تێرا من هه‌یه تو مه‌زبه‌ته‌یه‌كێ بۆ (باب العالي) بنڤیسى تێدا بێژى كو ئه‌ز یێ هه‌قم.. و وه‌زیرى داخوازا وى بۆ وى ب جهئینا!
گرفتارییا دویێ:
ده‌مێ ئه‌حمه‌د سامى ل وه‌زاره‌تا دادییێ كار دكر وه‌ك ڕێڤه‌به‌رێ كاروبارێن حقووقى مه‌حكه‌مه‌یه‌ك ل سه‌ر هاته ڤه‌كرن كو وى د گه‌ل كه‌سه‌كێ دبێژنێ: ئلیاس ره‌سسام ئه‌فه‌ندى پاره ب ڕه‌نگه‌كێ نه یێ دورست وه‌ك به‌رتیل ژ دو كه‌سان وه‌رگرتینه: ئێك ب ناڤێ ئۆغۆب و یێ دى ب ناڤێ ئلیاس تۆبچى، به‌رانبه‌ر دانا دو باوه‌رنامه‌یێن سه‌خته بۆ وان؛ دا ئه‌و هنده‌ك كار و وه‌زیفه‌یان د سلكێ قه‌زایێ دا وه‌رگرن.
ل سه‌ر ڤى بناخه‌یى (ئددعائا گشتى) داخواز كربوو ئه‌حمه‌د سامى بێته جزادان و حوكمكرن، پشتى ئه‌ندامێ دادگه‌ها ته‌مییزێ ئیبراهیم به‌گێ دویچوونا ڤێ مه‌سه‌له‌یێ كرى بۆ وى ئاشكه‌رابوو كو سامى ئه‌فه‌ندى هنده‌ك خه‌له‌تى و سستى و (موخاله‌فا ته‌علیماتان) یا كرى به‌لێ مه‌سه‌له‌یا وى نه‌گه‌هشتییه هندێ كو ئه‌ڤ كارێ وى ببته تاوانه‌كا قانوونى یا هه‌ژى هندێ كو بێته دادگه‌هكرن، له‌و داخوازا (ئددعائا گشتى) هاته ره‌دكرن، و ئه‌و نه‌هاته مه‌حكه‌مه‌كرن، و ئه‌ڤ راپۆرتا وه‌زاره‌تا دادییێ ل 6 ربیع الأول 1308 (19 چرییا پێشییێ 1890 ز) هاتبوو (ته‌صدیقكرن)(9).
ئه‌ندامێ ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌وله‌تێ:
به‌لكى ئه‌ڤه بلندترین روتبه و پله‌یا وه‌زیفى بت یا ئه‌حمه‌د سامى گه‌هشتییێ د كارێ خۆ یێ ره‌سمى دا، و ئه‌ڤه پشتى گرفتارییا بۆرى بوو یا بۆ وى چێبووى ئه‌وا مه به‌حس ژێ كرى، ده‌مێ ئه‌و ڕێڤه‌به‌رێ كاروبارێن قانوونى ل وه‌زاره‌تا دادییێ.
پشتى دادگه‌ها ته‌مییزێ بڕیار داى كو وى چو تاوانێن قانوونى نه‌كرینه پێتڤى ب هندێ بكه‌ت ئه‌و بێته دادگه‌هكرن، به‌لێ ژ به‌ر كو وى هنده‌ك كارێن وه‌سا یێن كرین دئێنه هژمارتن مایتێكرن د كاروبارێن وه‌زاره‌تا دادییێ دا بڕیار هاته‌دان كو یا باشتر ئه‌وه ئه‌و ژ كارێ وى بێته ڤه‌گوهاستن، له‌و پشتى هنگى ل چارده‌ى هه‌یڤا ره‌بیعولئاخرا سالا 1312 (به‌رانبه‌ر 14 چرییا پێشییێ 1894 ز) فه‌رمانه‌كا سولتانى ده‌ركه‌فت كو ئه‌و ببته ئه‌ندامێ ڕێڤه‌به‌رییا پادشاهانى (دائره‌یا مه‌له‌كى) یا (ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌وله‌تێ)(10).
صدیق ده‌مه‌لووجى دبێژت: (ئه‌و بووبوو سه‌رۆكێ ئه‌نجوومه‌نێ ڕێكخستنێن شوورایا ده‌وله‌تێ..)، به‌لێ به‌لگه‌نامه‌یێن ئه‌رشیفێ ئۆسمانى ئاشكه‌را دكه‌ن كو ئه‌و ئه‌ندامێ ڤێ ئه‌نجوومه‌نێ بوو، نه كو سه‌رۆك بوو، و هه‌ر چاوا بت ئه‌ندامه‌تییا ئه‌نجوومه‌نێ ژى هنگى مه‌نصبه‌كێ بلند بوو، ئه‌ڤ ئه‌نجوومه‌نه ئێك ژ گرنگترین ده‌زگه‌هێن قه‌زائى و ئیدارى یێن ده‌وله‌تا ئۆسمانى بوو، ئه‌و ل سالا 1868 ل سه‌ر زه‌مانێ سولتان عه‌بدلعه‌زیزى هاتبوو دامه‌زراندن و سێ كارێن وێ یێن گرنگ هه‌بوون:
– به‌رێخۆدانا مه‌سه‌له‌یێن ئیدارى یێن ده‌وله‌تێ، وه‌كى وان گازنده‌یێن خه‌لك ژ ده‌زگه‌هێن حوكمه‌تێ دكه‌ن.
– پێشكێشكرنا پێشنیازان ل دۆر قانوونان، و كاركرنا د گه‌ل ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران ل دۆر دانانا پرۆژه‌یان.
– چاڤدێرییا ڕێكخستنا ده‌زگه‌هێن حوكمه‌تێ و پێشڤه‌برنا ڕێڤه‌به‌رییا مه‌ركه‌زى.
ئه‌ڤ ئه‌نجوومه‌نه ل سه‌ر ده‌مێ ده‌وله‌تا ئۆسمانى تمامكه‌ر بوو بۆ ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران و ئه‌نجوومه‌نێ مه‌بعووسان (په‌رله‌مانى).
ده‌مێ ئه‌و د ڤى كارى دا و ل موحه‌ره‌ه‌ما سالا 1316 (1898 ز) راتبێ وى هاته بلندكرن بۆ ده‌هـ هزار قرووشان و ئه‌و بلندترین راتب بوو وى وه‌رگرتى.
خانه‌نشینییا وى:
هه‌ر ژ چرییا پێشییێ یا سالا 1898 حه‌تا سالا 1908، یه‌عنى: نێزیكى ده‌هـ سالان ئه‌حمه‌د سامى ئه‌فه‌ندى ئه‌ندامێ ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌له‌تا ئۆسمانى بوو، پشتى ڕاگه‌هاندنا مه‌شرووطییه‌تا دویێ و لادانا سولتان عه‌بدلحه‌میدى ژ سه‌ر ته‌ختێ حوكمدارییێ، هنده‌ك گوهۆڕینێن مه‌زن د ده‌وله‌تا ئۆسمانى و ده‌زگه‌هێن وێ دا چێبوون و گه‌له‌ك كه‌س ب هێجه‌تا پشته‌ڤانییا ده‌سهه‌لاتا بۆرى ژ سه‌ر كارێن وان هاتنه لادان، و دیاره ئه‌حمه‌د سامى ئێك ژ وان بوو یێن ل سه‌ر ده‌سهه‌لاتا سولتان عه‌بدلحه‌میدى هاتینه هژمارتن، له‌و دیوانێ حه‌ربێ عورفى (دادگه‌ها له‌شكه‌رى) بڕیارا ده‌رێخستنا وى ژ كارى و نه‌فیكرنا وى دابوو.
د ئه‌رشیفێ ئۆسمانى دا به‌لگه‌نامه‌یه‌ك هه‌یه و د بنیات دا ئه‌و نڤیساره‌كه ژ وه‌زاره‌تا ناڤخۆیى بۆ سه‌رۆكاتییا ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌وله‌تێ(11) داخوازا تێدا هاتییه‌كرن كو ئه‌و هنده‌ك روهنكرنان بده‌نه وان ل دۆر ژیاننامه‌یا سامى به‌گێ كو ئێك ژ ئه‌ندامێن ڕێڤه‌به‌رییا مه‌له‌كى یا ئه‌نجوومه‌نێ شوورایێ بوو، پاشى ل بیستێ هه‌یڤا ته‌باخێ هاتبوو ده‌رێخستن ژ كارێ وى و خانه‌نشین بووبوو، ژ به‌ر كو د به‌رسڤا وه‌زاره‌تا مالییه‌تێ دا هاتییه كو چو به‌لگه‌یێن ره‌سمى د ده‌ست وان دا نینن هندێ بگه‌هینن كو ئه‌ڤ كه‌سه یێ هاتییه خانه‌نشینكرن، له‌و پێتڤییه ئه‌و زانینێن د مه‌له‌ف و تۆمارێن وى دا هه‌ین هه‌مى بۆ وه‌زاره‌تێ بێنه هنارتن.
د به‌رسڤا ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌وله‌تێ دا بۆ ڤێ نڤیسارا وه‌زاره‌تێ هاتییه(12) كو سامى ئه‌فه‌ندى ئه‌ندامێ ڕێڤه‌به‌رییا مه‌له‌كى یا ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌وله‌تێ بوو، و راتبێ وى ده‌هـ هزار قرووش بوون، و ل 6 شه‌عبانا سالا 1326 (به‌رانبه‌ر 1 ته‌باخا 1908 ز) ئه‌و ژ كارى ده‌ركه‌فتییه ژ به‌ر وان كێمكرنێن ل سه‌ر ئه‌ندامێن ئه‌نجوومه‌نێ هاتینه‌كرن.. و چو زانین د ده‌ست ئه‌نجوومه‌نێ دا نینن ل دۆر وى حوكمێ ژ دیوانێ حه‌ربێ عورفى ده‌ركه‌فتى د ده‌رهه‌ق ڤى كه‌سى دا.
د به‌لگه‌نامه‌یه‌كا دى دا كو (موزه‌كیره‌یه‌كه ژ ڕێڤه‌به‌رییا گشتى یا تۆمارا ئه‌حوالان ل وه‌زاره‌تا ناڤخۆیى) هه‌ر بۆ ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌وله‌تێ ل دۆر سامى ئه‌فه‌ندى، رۆهنكرنه‌كا زێده‌تر هه‌یه(13)، ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌یه ئه‌و داخوازێ ژ ئه‌نجوومه‌نێ دكه‌ن كو ئه‌و وان ب ڕه‌نگه‌كێ به‌رفره‌هـ ئاگه‌هدار بكه‌ن ب وان زانینێن په‌یوه‌ندى ب ژیانا سامى ئه‌فه‌ندى ڤه هه‌ی، ئه‌وێ به‌رى نوكه ئه‌ندامێ ئه‌نجوومه‌نێ شوورایا ده‌وله‌تێ، پاشى پشتى ڕاگه‌هاندنا مه‌شرووطییه‌تێ و ب بڕیارا دیوانێ حه‌ربێ عورفى هاتییه نه‌فیكرن، كانێ كه‌نگى و چاوا وى ده‌ست ژ كارى به‌ردایه، و ده‌قێ بڕیارا دیوانێ حه‌ربێ عورفى چ بوویه، بۆ هندێ دا (موعامه‌لاتێن) گرێداى ب ژیانا وى ڤه بێنه تمامكرن، به‌لێ به‌رسڤا ئه‌نجوومه‌نێ ل سه‌ر ڤێ داخوازێ د ده‌ست مه دا نینه.
ژ ڤان به‌لگه‌نامه‌یان دئێته زانین كو ئه‌حمه‌د سامى ئێك ژ وان گه‌له‌ك كه‌سان بوو یێن دیوانا حه‌ربا عورفى یان دادگه‌ها عه‌سكه‌رى یا كۆمه‌لا ئتتحاد و ته‌ره‌قى داناى بۆ دادگه‌هكرنا هه‌ر ئێكێ وان ڤیاى ب هێجه‌تا پشته‌ڤانییا سولتان عه‌بدلحه‌میدى و نه‌یاره‌تییا مه‌شرووطییه‌تێ گونه‌هبار بكه‌ن، و ڤێ دادگه‌هێ حوكم ب لادانا ئه‌حمه‌د سامى ژ كارێ وى كربوو، هه‌ر وه‌سا دادگه‌هێ فه‌رمانا نه‌فیكرنا وى ژى دابوو، به‌لێ ژ وان به‌لگه‌نامه‌یێن حه‌تا نوكه د ده‌ست مه دا هه‌ین نائێته زانین كانێ ئه‌و بۆ كیژ جهى هاتبوو نه‌فیكرن، هه‌ر وه‌سا مه چو ژ ژیانا وى پشتى سالا 1908 نه‌زانییه، و كانێ ئه‌و كه‌نگى و ل كیڤه مرییه.
پله و نیشانێن وى وه‌رگرتین:
ئه‌حمه‌د سامى ل شازده سالییا خۆ و ب دورستى ل سالا 1275 (به‌رانبه‌ر 1859 ز) بۆ جارا ئێكێ و ل باژێڕێ مویسلێ وه‌ك فه‌رمانبه‌ر ده‌ست ب كارێن ده‌وله‌تێ كربوو، و حه‌تا سالا 1326 (به‌رانبه‌ر 1908 ز) یه‌عنى: نێزیكى پێنجى سالان، ئه‌و ئێك ژ زه‌لام و فه‌رمانبه‌رێن ده‌وله‌تێ بوو، و د ڤان سالێن درێژ دا، وه‌ك ڕێزگرتن بۆ خه‌بات و خزمه‌تا وى یا به‌رچاڤ بۆ ده‌وله‌تێ، گه‌له‌ك پله و نیشان بۆ وى هاتبوونه‌دان، و دووماهى نیشان وى وه‌رگرتین نیشانا مه‌جیدى یا پله‌یا ئێكێ بوو ل ده‌هى خزیرانا سالا 1894، و نیشانا ئۆسمانى یا بالا ژ پله‌یا ئێكێ ل نه‌هى چرییا پێشییێ ژ سالا 1896، و ئه‌ڤه بلندترین نیشان بوو د ده‌وله‌تا ئۆسمانى دا بۆ فه‌رمانبه‌ران بێته‌دان.
ئه‌حمه‌د سامى یێ شاعر و نڤیسه‌ر:
ده‌مه‌لووجى ده‌مێ به‌حسێ ئه‌حمه‌د سامى دكه‌ت دبێژت: بیرا من ل گه‌نجه‌كێ گوندى دئێته‌ڤه ژ گونده‌كێ به‌هدینان په‌یدابووبوو و ژ به‌ر زیره‌كى و شاره‌زاییا خۆ ئه‌و گه‌هشتبوو گۆپیتكا مه‌زنى و سه‌رفه‌رازییێ، و ئه‌و ئێك ژ وان كه‌سانه یێن زه‌مان شانازییێ پێ دبه‌ت.. و ئه‌و ڤى تشتى دبێژت؛ ژ به‌ر وان پله و مه‌نصبێن سامى گه‌هشتییێ د كارێن ده‌وله‌تێ دا، و وان نیشانێن وى ژ سولتانى وه‌رگرتین، یێن مه به‌حس ژێ كرى، به‌لێ تشتێ دى یێ ده‌مه‌لووجى به‌حس ژێ نه‌كرى، و ژیاننامه‌یا سامى ئه‌وا د ئه‌رشیفێ ئۆسمانى دا هاتییه پاراستن وێ چه‌ندێ بۆ مه به‌رچاڤ دكه‌ت ئه‌ڤه‌یه: ژ بلى كو ئه‌حمه‌د سامى ئێك ژ زه‌لامێن ده‌وله‌تێ یێن چه‌له‌نگ بوو، ئه‌و شاعر و ئه‌دیب و نڤیسه‌ر ژى بوویه، و ب ڕاستى ئه‌ڤه بۆ خودانى گرنگتره؛ ژ به‌ر كو ئه‌و پشتى مرنا وى ژى دمینت.
ئه‌حمه‌د سامى د ژیاننامه‌یا خۆ دا ئاشكه‌را دكه‌ت كو ئه‌و ب توركى و عه‌ره‌بى و فارسى دئاخڤت و
| ئه‌حمه‌د سامى د ژیاننامه‌یا خۆ دا ئاشكه‌را دكه‌ت كو ئه‌و ب توركى و عه‌ره‌بى و فارسى دئاخڤت و ب توركى و عه‌ره‌بى دنڤیست، و تشتێ به‌رچاڤ ئه‌وه ئه‌و به‌حسێ زمانێ كوردى ناكه‌ت! |
ب توركى و عه‌ره‌بى دنڤیست، و تشتێ به‌رچاڤ ئه‌وه ئه‌و به‌حسێ زمانێ كوردى ناكه‌ت! و دبت ژ به‌ر كو ئه‌و ل مویسلێ هاتبوو سه‌ر دنیایێ و زاڕۆكینییا خۆ ل وێرێ ده‌رباس كربوو، و ده‌مێ هێشتا ئه‌و یێ گه‌نج ئه‌و به‌ر ب به‌غدا و سته‌نبۆلێ ڤه چووبوو وى كوردى نه‌زانى بت.
ل دۆر نڤیسینێن خۆ ئه‌و ئاشكه‌را دكه‌ت كو وى نامیلكه‌یه‌كا چاپكرى هه‌یه ل بن ناڤێ (خلاصة الكلام في مآثر الإسلام) و هه‌ر چه‌نده ناڤێ وێ ب عه‌ره‌بییه ژى به‌لێ ئه‌و ب زمانێ توركى یا هاتییه نڤیسین.
دانه‌یه‌كا ئه‌صلى یا ڤێ كتێبا وى د كتێبخانه‌یا سوله‌یمانییێ دا یا پاراستییه ل سته‌نبۆلێ ل بن هژمارا (273232) و وێنه‌یه‌كێ وێ د ده‌ست مه دا هه‌یه، و ئه‌و ژ (76) به‌رپه‌ڕان پێك دئێت، و ل سته‌نبۆلێ یا هاتییه چاپكرن، و هه‌ر چه‌نده سالا چاپكرنێ ل سه‌ر نینه ژى، به‌لێ دڤێت ئه‌و به‌رى سالا 1882 بت؛ چونكى ل ڤێ سالێ ئه‌حمه‌د سامى به‌حسێ وێ دكه‌ت و دبێژت: ئه‌و یا چاپكرییه.
ناڤه‌ڕۆكا كتێبێ ل دۆر دیاركرنا وان ده‌لیل و نیشانان دزڤڕت یێن هندێ دگه‌هینن كو ئه‌و قاعیده‌یێن ئیسلامێ داناین ئه‌ون بووینه ئه‌گه‌را پێشڤه‌چوونا شارستانییێ.
هه‌ر وه‌سا ئه‌حمه‌د سامى (ل سالا 1882) ئاشكه‌را دكه‌ت كو وى گه‌له‌ك گۆتار و شعرێن سیاسى و ئه‌ده‌بى یێن به‌لاڤكرى ژى هه‌نه، و كو وى ئه‌ڤ به‌رهه‌مێ خۆ د دو ڕۆژنامه‌یان دا به‌لاڤكرینه:
یا ئێكێ: ڕۆژنامه‌یا (أوراق الحوادث) یا توركى، و ئه‌و ئێكه‌مین ڕۆژنامه‌یا حكوومى یا توركى بوو ل سالا 1840 ده‌ست ب به‌لاڤكرنێ كربوو ل سته‌نبۆلێ.
یا دویێ: (الجوائب) و ئه‌و ڕۆژنامه‌یه‌كا عه‌ره‌بى بوو ل سالا 1861 ده‌ست به‌لاڤكرنێ كربوو ل سته‌نبۆلێ.
و ئاشكه‌رایه كو به‌رهه‌مێ ئه‌حمه‌د سامى یێ شعرى و گۆتارێن وى یێن سیاسى و ئه‌ده‌بى ب عه‌ره‌بى و توركى د ڤان هه‌ردو ڕۆژنامه‌یان دا به‌لاڤ دبوون.
و ئه‌حمه‌د سامى پشتى ڤێ گۆتنێ پتر ژ بیست سالان ژیایه، و مسۆگه‌ر نوكه وى به‌رهه‌مه‌كێ زێده‌تر نڤیسییه و به‌لاڤكرییه، به‌لێ مخابن ئه‌م پێ دئاگه‌هدار نینین، و ئه‌گه‌ر هات و ئه‌و به‌رهه‌مێ وى هاتبا كۆمكرن، دا كه‌ساتییا وى یا علمى و ئه‌ده‌بى پتر بۆ مه ئاشكه‌را بت.
ژێده‌ر:
1- صدیق الدملوجي: إمارة بهدینان، الموصل 1952، ص 55-56.
2- ئه‌و ژى ب ڕێكا هه‌ڤالێ مه ڤه‌كۆله‌ر و ئه‌رشیفزانێ چالاك سه‌یدا عه‌بدللاهـ ده‌میر، یێ كو به‌رده‌وام د ڤێ ده‌لیڤه‌یێ دا ده‌ستێ هاریكارییێ بۆ مه درێژ دكه‌ت، سوپاسییه‌كا ژ دل بۆ وى پێشكێش دكه‌ین.
3- مه‌حفوظ العباسی: العباسیون بعد احتلال بغداد، ط 1، بغداد 1990، ص 131-132.
4- ئه‌ڤ به‌لگه‌نامه ل بن ناڤ و هژمارا (27 – 10 – 20 ŞD COA. SAİD) یا پاراستییه، و دیرۆكا نڤیسینا وێ 21 (ربیع الأول) 1299 مشه‌ختییه (به‌رانبه‌ر 9/2/1882 ز).
5- ئه‌ڤ دیرۆكه دكه‌فته به‌رانبه‌ر 22/4/1843 ز.
6- صدیق الدملوجي: إمارة بهدینان، ص 56.
7- عباس العزاوي: تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد 1955، 7/159.
8- عباس العزاوي: تاریخ العراق بین احتلالین، 7/128.
9- ئه‌ڤ زانینه د وێ به‌لگه‌نامه‌یێ هاتینه یا ل بن ناڤ و هژمارا (2-10/27 ŞD SAİD) هاتییه پاراستن.
10- به‌لگه‌نامه‌یا (3-10/27ŞD SAİD ).
11- به‌لگه‌نامه‌یا (10-10/27 BOA. ŞD SAİD).
12- به‌لگه‌نامه‌یا (14-10/27 BOA. ŞD SAİD).
13- به‌لگه‌نامه‌یا (11-10/27 BOA. ŞD SAİD).
