عەلی ئۆرەماری
ماستەر ب زانستێن ئابۆری
فاکتەرێ ئابۆری ژ فاکتەرێن گرنگە د ژیانا هەر مرۆڤەکیدا و گومان ژی تێدا نینە كو ئەو کەسێن ژ لاوازییا گرفتێن دارایی دنالن، زێدەتر تووشی گرفتێن خۆگۆنجاندنێ دبن د ناڤبەرا کاری و پێدڤيیێن ژیانا رۆژانەدا، و هەر رەفتارەکا ئەنجام ددەت ژی پالنەرەک یێ ل پشت هەی، ئەو پالنەر چ برس بیت وەک پێدڤیيەکا سەرەتایی بۆ بەردەوامبوونا ژیانێ، یان رەفتار ب خۆ بیت د وێنەیێ چالاکيیەکا بکارئینانا زەڤلەکان دا وەک (هێزا کاری) یان بکارئینانا شیانێن هێزێ وەک داهێنانەکا (مێشکى) و هەردوو ژی ب ئارمانجا وەرگرتنا کرێ(دراڤ)ەکی دهێن بەرامبەر وێ چالاکيیێ، دا بشێت پێدڤییەکا سەرەتایی یان یا فسیۆلۆجی پێ دابین بکەت و ژ گرفتێن برسێ رزگار ببیت، ل سەر ڤی بنگەهی هەبوونا ژینگەهەکا باش یا کاری، د تێگەهەشتنا هەبوونا یاسایێن تایبەت ب رێکخستنا کرێکاری و خودانکاری، هندەک پالنەرێن ئەرێنینە بۆ کێمکرنا هەستێن تەنگاڤيیێ و گڤاشێن دەروونی ل نک هەر مووچه‌خۆرەکی و د مژارا مە دا ل نک هەر کارمەندەکی د کەسایەتيیا مووچه‌خۆرەکیدا.
ل گۆر ڤێ هەڤکێشێ پەیوەنديیەکا راستەوخۆ د ناڤبەرا خودانکاری و کرێکاری دا هه‌يه، د ڤى بابەتیدا مەبەستا مە ( کارمەند و حکومەت) یان مووچه‌خۆر و دەزگایێن حكومه‌تا هەرێما کوردستانێ نە، ئەرێ حكومه‌تا هەرێمێ شیایە پابەند بیت ب وێ گرێبەستا کۆمەلایەتی – یاسایێن بەرکار یا د ناڤبەرا دەزگایێن وێ و کارمەندێن وێ دا هه‌ى؟ شیایە ب پێی یاسا و رێنمایێن هەیی مووچه‌یێن وانا د دەمێ خۆدا بۆ دابین بکەت بۆ پێشئێخستنا شیانێن کارمەندێن خۆ؟ چەند شیایە گرنگيیێ ب شياندنا شیانێن وان بدەت؟ هه‌تا چەند شیایە ژینگەهەکا ل بار یا رازیبوونا کاری ب رێکا سیستەمێ هاندەرێن دراڤی (حوافز مادیة) دروست بکەت؟ شیایە نێزیک ببیت ژ هنگافتنا ئارمانجێن چنینا کارێن باشتر و ببەرهەمتر؟ ئەرێ ئەگەر مووچه‌خۆر د گرفتا گيرۆبوونا وەرگرتنا مووچه‌یدا بژیت و هیچ هاندەرەکێ مادی بۆ داهێنان و دەمژمێرێن وی یێن زێدەتر وەرنەگریت، دێ شێت کارێن باشتر و داهێنانێن نوی د کارێ خۆدا کەت؟
هەلبەت هەر چاڤدێرەکێ د ڤان چەند سالێن دووماهيیێدا چاڤدێرییا چالاکيیێن ئابۆری و ژیانا خەلکی کربیت ب تایبەت ئەوێن داهاتێ وانا پشتبەستنێ ل سه‌ر مووچه‌یی دکەن دێ ب سانەهی بۆ دیار بیت کۆ ب مخابنیڤە هەرێما کوردستانێ بۆ زێدەتر ژ یازدە سالانە د قەیرانەکا ئابۆریدا دنالیت و ل جهێ حكومه‌تا هەرێمێ پێنگاڤێن چارەسەرکرنێ د بەرژەوەنديیا مووچه‌خۆرێن خۆدا بهاڤێژیت، مووچه خۆر یێن کرینە کەرەستە و سیاسەتێ ب ژیانا وان دکەت و گرانییا بارێ ئابۆری ژ حكومه‌تەکا بێ پلان و بەرنامە ڤەگوهاستيیە سەر مللێن مووچه‌خۆرێن خۆ. حكومه‌تا هەرێمێ نەشیایە ژینگەها ل بار یا کارکرنێ بۆ مووچه‌خۆرێن خۆ دابین بکەت، لێبڕینێن ب زۆری ب ناڤێ پاشکەفت و کێمکرن و گیرۆبوونا مووچه‌یێن وان هندەک وەختان بوویە دیاردەیەکا بەردەوام و زێدەتر ژ یازدە سالانە وەک قەیرانەکا بێ چارەسەری دهێتە دیتن، د ڕەوشەکا هۆسادا ئەو خێزانێن پشتبەستنێ تنێ ل سه‌ر مووچه‌ی دکەن وەک داهات، دێ چەوا سەرەدەريیێ ل گەل بدەستڤەئینانا پێدڤیێن سەرەتایى یێن ژیانێ کەن، ئەرێ ئەگەر نەشیا وان پێدڤییان ب دەست خۆڤە بینن، دێ چ باندۆر ل سه‌ر لایەنێ دەروونی و جڤاکيیێ وی هەبیت؟ کەنگی دێ شێت ژ وان پێدڤییان دەرباز بیت و چیتە د قۆناغەکا دى کۆ پێویستییا وێ ب هندەک پێدڤيیێن دی هەیە، وەک هەستکرن ب هەبوونا خۆ وەک کەسەکێ بهێز و پێویستی ب خێزانێ و ئێمناهیيێ هەیە و پاشان دەرباز ببیت هه‌تا دگەهیتە ئارمانجێن خۆیی و هەمی پێدڤيیێن خۆ هنگافتبن، ئەڤەیە یا زانایێ دەروونی یێ ئەمریکی ئه‌براهام ماسلۆ – A . Maslow (1908- 1970) بيردۆزا خۆ یا ناسیار ب بيردۆزا هەرەما ماسلۆ یا پێدڤییان (Maslow’s hierarchy of needs) ل سالا 1943ی دەرێخستی، و بيردۆز ب ناڤێ وی هاتیە ناسکرن (هەرەم ماسلۆ) ئانکۆ سێگۆشەیا ماسلۆیی، پێدڤيیێن مرۆڤی تا دگەهیتە هنگافتنا ئارمانجێن خۆیی بۆ پێنچ ئاستان دابەش دکەتن.
| ل گۆر دابەشکاريیا ماسلۆیی، پیدڤیێن مرۆڤی یێن بنگەهی یان یێن سەرەتایی ژ بۆ بەردەوامبوونا ژیانی، پێدڤيیێن فسیۆلۆجی نە، مینا: ( خوارن، ڤەخوارن، گەرماتی، بانەهی، سیکس). |
ماسلۆ بيردۆزا خۆ (هەرەما ماسلۆ) بۆ پێنچ ئاستان دابەش کریە، ب ڤی ڕەنگێ ل خوارێ:
1- پێدڤیێن فسیۆلۆجی.
2- پێدڤیيێن ئێمناهيیێ و پاراستنێ.
3- پێدڤیيێن جڤاکی.
4- پێدڤيیێن رێزلێگرتنێ.
5- هنگافتنا ئارمانجێن خۆیی.
هەرەما ماسلۆ يا پێدڤییان
ل گۆر دابەشکاريیا ماسلۆیی پیدڤیێن مرۆڤی یێن بنگەهی یان یێن سەرەتایی ژ بۆ بەردەوامبوونا ژیانی، پێدڤيیێن فسیۆلۆجی نە، مینا: ( خوارن، ڤەخوارن، گەرماتی، بانەهی، سیکس)، داكو بژیت و ژ برسێ زگار ببیت هەمی تاک ب رەهایی پێویستیيا وان ب ڤان پێدڤيیێن فسیۆلۆجی هەیە، بۆ بدەستڤەئینانا وان پێدڤییان، مرۆڤ هێزا خۆ یا مەژی و زەڤلەکان ب کار بینیت دا د بەرامبەردا کرێیەکی وەربگریت و ب رێکا هێزا کڕینا وێ (دراڤ) کرێیا مەزاختنا هێزا کاری، وان پێدڤيیێن سەرەتایی ب دەست خۆڤە بینیت، و هه‌تا دگەهیتە ئاستەکی ژ تێربوونا پێدڤيیێن فسیۆلۆجی، ژ نوى دەربازی پێدڤيیێن ئێمناهیيێ دبیت، مینا خانی و جلوبەرگان ل سه‌ر ئاستێ کەسی و ل سه‌ر ئاستێ کاری ژینگەهەکا جهگیر یا کاری و ئێمناهییا د کاریدا، بدەستڤەئینانا بیمەیێن ساخلەميیێ و گەرەنتیيێن خانەنشینبوونێ، بدەستفەئینانا وان پێدڤییان، ژ نوى دەربازی قۆناغا سێیێ دبیت بۆ بدەستڤەئینانا پێدڤيیێن جڤاکی مینا پێدڤيیێن گرێدانا پەیوەنديیان ل گەل یێن دی ل کاری و دەرڤەی کاری، و ل گەل رێکخستنێن نەفەرمی، ئەوێن دهێنە هژمارتن جۆرەک ژ پێدڤیێن تێربوونا جڤاکی یێن کرێکاران یان کارمەندان، پاشان دەربازی بدەستڤەئینانا پێدڤیێن هەستکرنا باوەریبخۆبوون وەک مرۆڤەکی ب هێز و خودان دەستهەلات و بدەستڤەئینانا هند هاندان و بەخشینان ل سه‌ر وان کارێن باش يێن ئەنجام دایین و ل قۆناغا پێنجێ یا هەرەما ماسلۆی ئەو ژی بدەستڤەئینانا وان پێدڤيیێن ل هەر چوار قۆناغێن پێشيیێ بدەستڤەئینان دگەهیتە قۆناغا هنگافتنا ئارمانجێن خۆیی کۆ هەمیشە تێکۆشان بۆ دکر، د قۆناغا گۆپيتكێ دا خۆ دبینیت مرۆڤەکێ دیار د ناڤا جڤاکیدا و بزاڤێن وی بۆ سەلماندنا مرۆڤەکێ خودان شیان هنگافتینە (عسیری، 2022: 16).
هەڤکێشەیا د ناڤبەرا کرێکاری و خودانکاریدا هه‌يى، کۆ د مژارا مە دا کارمەند و حكومه‌ت جهێ وان دگریت، خالەکا گەلەک گرنگ هه‌يه، دبێژنێ (رازیبوونا کاری – الرضى الوظيفي)، رازیبوونا کارێ دەستەواژەیەکا گرێدایە ب لایەنێن دەروونیڤە، کارمەند چەند یێ رازییە ژ ژینگەها کاری و بۆ زانینا ژینگەها کارمەند تێدا کار بکەت چەند یا دروست و گونجایە، دوو پيڤەر دهێنه ب کار ئینان:
1- رازیبوونا ل سه‌ر ژینگەها کاری.
2- دەمژمێرێن کاری و رازیبوونا ل سه‌ر کرێیا کاری.
ئەڤ هەردوو پیڤەرە د چارچۆڤێ گرێبەستێن کاری ل کەرتێ تایبەت دا دهێنه گەنگەشە کرن و رێکەفتن ل سه‌ر دهێنه کرن و د کەرتێن گشتیدا (حکومی) دا ب پێی گرێبەستا کۆمەلایەتی ئەگەر هەبیت و یاسایێن تایبەت ب کارانڤە دهێنه هەموارکرن (الدعمي، 2021: 49)، کۆ ل هەرێما کوردستانی ژی کار ب یاسایا کاری یا عیراقێ یا سالا 2015 دهێته کرن ( المجلس النرویجی للاجئین، 2023: 1). ل گۆر تیۆريێن هەر ئێک ژ ( تایلۆر –Taylor، و فێبه‌ر – Feber، رازیبوونا ب کارێ کارمەنديیێ بەندە ب رێکەفتنا ل سه‌ر کرێيێن کاری و بەخشینێن دراڤی یێن هاندنێ ڤه بۆ دەمژمێرێن زێدە و داهێنانێن کرێکار یان کارمەند د ئەرکێن خۆدا ئەنجام ددەت و گەرەنتیێن خانەنشینبوونێ ( فاطمة و بن عمر، 2021: 543).
کارتێکرنا گیرۆبوون و کێمکرنا مووچه‌یێ کارمەندی ل سه‌ر دەروون و پەیوەنديیێن وی یێن جڤاکی
| ژدەستدانا مووچه‌ی، دبیتە ئەگەرێ تێکچوونا ره‌وشا دارایی یا مووچه‌خۆرى و ئه‌ڤ چه‌نده باندۆره‌كا خراب ل سه‌ر ساخلەميیا وى یا فیزیکی و دەروونی دروست دکەت و کەسایەتیيا وی لاواز دبیت. |
هەر تێکچوونەکا د وان هەردوو پیڤەرێن د سه‌ریدا بهێتە کرن، دەرهاڤێژن وێ بۆ کرێکاری و خودانکاری ب خرابی زڤڕن، دەستبرن بۆ گوهۆڕينان د دەمژێرێن کاری و نەپێگیریکرن د رۆژێن دانا مووچه‌یدا و نەپەیڕەوکرنا به‌خشينێن هاندانێ بۆ مووچه‌خۆری ب تێکچوونا ژینگەها کاری دهێتە هەژمارتن، ژدەستدانا مووچه‌ی، دبیتە ئەگەرێ تێکچوونا ره‌وشا دارایی یا وی، یا ژ لایێ خۆڤە باندۆرەکا خراب ل سه‌ر ساخلەميیا وى یا فیزیکی و دەروونی دروست دکەت و کەسایەتیيا وی لاواز دبیت (عسلیە و الطلاع، 2007: 658) ، دبیتە ئەگەرێ هندێ کۆ مووچه‌خۆر تووشی هندەک گڤاشێن دەروونی و فشارێن خێزانێ ببیت، کۆ وێڤەتر وەک ماسلۆی د رێزبەنديیا هەرەما خۆدا دانایین نەشێت پێدڤیيێن فسیۆلۆجی یێن رزگاربوون ژ برسێ دابین بکەت، وی چاخی چ ب بەرنامەیێ سەندیکایێن تایبەت یێن بەڕەڤانيیێ ژ مافێن کرێکاران دکەن، چ ژی وەک ئاریانێن دەروونی و ب کارەکێ هەرەمەکی دەست ب کەمپەینین نەدەوامکرنێ و خۆپێشاندانان و هه‌تا دگەهیتە مانگرتنا بەشەکێ مووچه‌خۆان ژ خوارن و ڤەخوارنی و د ئەگەرێ نەچارەسەرکرنێدا ئەو فشار هندەک ئاستێن دی ب خۆڤە دبینیت و گەلەک جاران ئەو خۆپێشاندانێن هەنێ بووینە هێڤێنێ رابوونەکا سەرتاسەری و حكومه‌ت پێ هاتینە ژکارئیخستن و راکرن.
خۆپێشاندانێن بەردەوام یێن پارێزگەها سلێمانیێ ب درێژییا سالان و مانگگرتنا 13 مووچه‌خۆرێن باژێڕێ سلێمانیێ ل دەستپێکا سالا 2025 ل بەرامبه‌رى ئۆفیسا نەتەوەيێن ئێکگرتی گرتینەبەر، دوو رەهه‌ندا ب خۆڤە دگریت، یا ئێکێ نەهاتنا دەزگه‌هێن پەیوەندیدارێن حكومه‌تا هەرێمێ بۆ چارەکرنا داخۆازيیێن مووچه‌خۆران، وەکی د یاسا کاریدا هاتیە هەموارکرن، و یا دووێ کۆ وەک دەرئەنجام دهێت پەنابرنە بۆ دەزگه‌هێن دەولەتی و داخۆازا گێڕانا رۆلێ وان یێ فشارئێخستنێ یە ل سه‌ر هه‌ردوو حكومه‌تێن هەرێمێ و عیراقێ و دیتنا رێ چارەسەرکرنان بۆ دانا مووچه‌یێن وان و هەمی ئەو شایستەیێن ژێ هاتینە بێ بەهرکرن.
هەلبەت ئەو فشارێن کرێکار و کارمەند دگرنە بەر بۆ بدەستڤەئینانا مافێن خۆ، تنێ زیان ب وان ب تنێ ناکەڤیت، بەلکی د بەرامبەردا خودانکار و حكومه‌ت ب خۆ ژی تووشی ئیفلیجبوونێ دبيت، وەکی کا چەوا د نهۆدا کەرتێ پەروەرده‌يێ ب شێوەیەکی تایبەت ل به‌رامبه‌رى ئیفلیجبوون و کەفتنێ دایە ل سلێمانیێ، کارتێکرنێن نەرێنی ل سه‌ر کێمبوونا بەرهەمئینانێ و بلندبوونا رێژەیا بێکاریيێ و وەک کریارەکا پێچەوانە ژی د زانستێن ئابۆریدا، دبیتە ئەگەرێ کێمبوونا داهاتێ تاکەکەسی و بلندبوونا رێژەیا هەژاريیێ د وەلاتیدا، بۆیە ئێک ژ گرنکترین ئەو یاسایێن دەولەت کاری ل سه‌ر دکەن، یاسایێن رێکخستنا کاری یە و گەرەنتیکرنا کرێ و شایستەیێن دارایێن کرێکار و مووچه‌خۆرێن وێیە و هەر ئالۆزیيەکا د ڤی دەرگەهیدا بهێتە دیتن،کارتێکرنەکا ئێكسه‌ر ل سه‌ر سەقامگیریيا دەولەتێ هه‌يه.
د یاسایا کاری یا عیراقێ ژمارە ( 15 ) یاسالا 2015 ێدا ل پشکا حەفتێ، مادەیا 53 ێدا هاتیە، ل دوماهییا هەیڤێ (30) رۆژان دڤێت مووچه بهێتەدان، زێده‌ترین دەمێ نەدانا مووچه‌ی ژ (5) رۆژان دەباز نەبیت ( الوقائع العراقیة، 2015: 28)، ب ئەگەرێ سەرپێچیکرنێ و نەدانا مووچه‌ی د دەم وەختێ دیاریکریێ خۆدا مووچه‌خۆری مافێ تۆمارکرنا سکالایێ ل سه‌ر وێ دەزگەهێ هەیە يا کاری تێدا دکەت و ب پێی یاسا، دڤێت سەرپێچیکار قەرەبوویا وان رۆژێن زیان ب کرێکاری یان مووچه‌خۆری کەفتی بدەت.
| کرێیا راستەقینە باندۆرا خۆ یا ئابۆری و جڤاکی ل سه‌ر مووچه‌خۆری هەیه، ئه‌و كرێ سەرجەمێ وان کالا و خزمەتێن کرێکارەک – مووچه‌خۆرەکينه يێ بشێت ب رێيا کرێ – مووچه‌یێ خۆ ب دەستڤە بینیت. |
ل هەرێما کوردستانێ رۆژێن هەیڤان مووچه‌خۆان وەک ناڤەڕاست د ڤان چەند سالێن دەربازبوويیدا د ناڤبەرا ( 40-45) رۆژاندایە و هندەک جاران ژی دەربازی 60 رۆژان بوویە، ب خواندنەکا ئابۆری، گیرۆبوونا دەمێ دانا مووچه‌ی ب واتەیا کێمکرنا مووچه‌یێ وی دهێت، دەما مووچه ژ 30 رۆژا دەرباز دبیت بۆ 45 رۆژان ئانکۆ مووچه‌یێ کارمەندەکی ل هەرێمێ ب 35% کێمتر لێهاتیە ژ مووچه‌یێ وی ئەگەر د دەمێ خۆدا وەربگریت، هەر ئەڤ کێمکرنا مووچه‌ی ب خۆ ژی دیسان گرفتن دی دروست دکەت، ئەگەر کێمترین مووچه ل هەرێما کوردستانێ کۆ ب 350000 هزار دینار هاتیە دەستنیشانکرن (المجلس النرویجي للاجئین، 2023: 10)، وەربگرین، هنگی ئەڤ مووچه‌خۆرە پشتی گیرۆبوونا مووچه‌یێ وی ب هەژار دهێتە نیاسین نەک مووچه‌خۆرەکێ خودان داهات، کۆ نەشێت پێدڤيیێن سەره‌تایی یێن ماسلۆی دیار کرین دابین بکەت.
مە د زانستێن ئابۆریدا چەندین جۆرێن کرێ(اجور) هه‌نه. ئێک ژ وان جۆرێن کرێێان کۆ بۆ کارمەندەکی خودان مووچه‌یەکێ مامناوەند بیت گرنگییا خۆ هه‌يه، ئەو ژی کرێیا راستەقینە(الاجر الحقیقي)يه، کرێیا راستەقینە هەم باندۆرا خۆ یا ئابۆری، هەم ژی باندۆرەکا جڤاکی ل سه‌ر مووچه‌خۆری ب خۆ هەیه، کرێ یا راستەقینە دهێتە پێناسەکرن ب سەرجەمێ ئەو کالا و خزمەتێن کرێکارەک – مووچه‌خۆرەک بشێت ب رێکا کرێ – مووچه‌یێ خۆ ب دەستڤە بینیت، ب ئانکۆیا هێزا کڕینا دراڤێ مووچه‌ی چەند پێ دهیت و چەند هێزا کڕینێ کێم دبیت، چەند قەبارێ وان کالا و خزمەتگۆزاريیێن بڤێت ب دەست خۆڤە بینت کێم دبن ( کریمة، 2019: 57). هێزا کڕینێ ژی پەیوەندی ب هەلئاوسانا د بازاڕیدا هه‌يه، دەما هێزا کڕینێ یا دراڤی کێم دبیت ئانکۆ بازار د بلدبوونا ئاستێ گشتی یێ بهایاندا (هەلئاوسان) دەرباز دبیت، و د نهۆدا رێژەیا هەلئاوسانی ل هەرێما کوردستانی گەهشتیە زێدەتر ژ 7% بەراورد ب سالا بنەڕەت 2012 ێ، ب رێژەیەکا مەترسیدار بلند بوویە، د هەمان بەروارددا ل گەل سالا بنەڕەت دا، هەلئاوسان ل 2014 ێدا ئانکۆ بەری قەیرانا ئابۆری و گيرۆبون و لێبڕینا ب زۆری یا مووچه‌یێن مووچه‌خۆان ببین ل ئاستێ 0.7% بوویە (هيئة إحصاء اقليم كوردستان، 2023: 11)، ئەڤ بلندبوونا بهایێن گشتی یێن کالایان و کێمکرنا داهاتێ تاکەکسی ب ئەگەرێن لێبڕینا ب زۆری ب ناڤێ پاشکەوت و زێدەکرنا رۆژێن دانا مەهانەیێن مووچه‌خۆران ژ 30 رۆژان بۆ زێدەتر 40 رۆژان کارتێکرنەکا خراب ل سه‌ر بدەستڤەئینانا پێدڤیێن فسیۆلۆجی وەکی ماسلۆیی دیاریکرین هه‌يه.
نەبوونا پلانەکا جهگیر بۆ چارەسەرکرنا پرسێن ئابۆری و بەردەوامبوونا ناکۆکيیان ل گەل حكومه‌تا ناوەند نەسەقامگیريیەکا دارایی یا بەردەوام ل هەرێما کوردستانێ بۆ زێدەتر ژ یازدە سالان هەر ل 2015 ێ هه‌تا ئەڤرۆ دروست کریە، گیرۆبوون و پاشکەوتکرنا بەشەکێ مووچه‌ی و نەدانا ژمارەیەکا مووچه‌یان ژبلی کۆ گەفەکا راستەخۆ ل سه‌ر پێگەهێ حكومه‌تا هەرێما کوردستانێ دروست کریە، د هەمان وەخت دا گەڤەکا راستەخۆ ل سه‌ر ژیانا ب سەدان مووچه‌خۆران دروست کریە، کۆ ل گۆر وان ئامارێن هاتینە کرن زێدەتر ژ 70% يا خێزانێن هەرێما کوردستانێ پشتبەستنێ ل سه‌ر مووچه‌ی دکەن و ب سەدەما گیرۆبوونا مەهانەیێن وان، رێژەیا قەرداربوونێ بۆ زێدەتر 40% ێ بلندبوویە و چالاکيیێن بازاڕی بۆ زێدەتر 50% ل سالا 2024 داکەفتیيە، و ب سەدەمێن ناکۆکیێن بەردەوام سەرەرایی بڕیارێن دادگەها فیدرالی بۆ ب نشتیمانکرنا (تەوتینكرنا) ناڤێن مووچه‌خۆرێن هەرێما کوردستانێ، لێ بەردەوامبوونا هەڤڕکیێن ب عینادی دویر ژ بەرژەوەنديیێن مووچه‌خۆرێن هەرێمێ و ب ڤی ڕەنگی ب تنێ ل سالا 2023 ێ سێ مووچه‌یێن مووچه‌خۆران نەهاتنە دان و ب زۆری هاتنە پاشکەوتکرن، و ل گۆر شیکارەکا مالپەڕێ (درەو میدیا)، حكومه‌تا هەرێما کوردستانێ ل سالا 2015 تا 2024، (17) مووچه ب ئێکجاری نەداینە و (34) مووچه ب زۆری پاشکەوت کرینە و (10) مووچه ب لێبڕینا 21% پاشکەوت کرینە، ب شێوەیەکێ گشتی، حكومه‌تا هەرێمێ (61) مووچه د ناڤبەرا نەدانێ و پاشکەوتکرنا ب زۆری و لێبڕین سەرەدەری ل گەل مووچه‌خۆران کریە کۆ دبیتە 51% ل سەرجەمێ مەهانەیێن مووچه‌خۆان ل ڤی وەختیدا https://drawmedia.net/ar/page_detail?smart-id=16166)، وەکی هندەک داتا دیار دکەن، ناڤەڕاستا قەرێن مووچه‌خۆرێن بچوویک ل سه‌ر حكومه‌تا هەرێمێ دگەهنە 20 ملیۆن دینار بۆ هەر ئێکی و یێ خودان مووچه‌یێن بلند دگەهیتە زیدەتر ژ 100 ملیوون دیناران یێن ئێک مووچه‌خۆر ل نک حكومه‌تێ.
| هەر ئالۆزیيەکا دکەڤیتە د رێکا گيرۆبوونا دانا مووچه‌ی دا، یان کێمکرن و زێدەکرنا رۆژێن دانا مووچه‌ی، کارڤەدانێن خۆ ل سه‌ر ژیانا مووچه‌خۆری هه‌نه و دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا گڤاشتێن دەروونی. |
ل سه‌ر ڤی بنیاتی هەر ئالۆزیيەکا دکەڤیتە د رێکا گيرۆبوونا دانا مووچه‌ی د وەختێ خۆدا یان کێمکرن یان زێدەکرنا رۆژێن دانا مووچه‌ی ژ ئاليیێ حكومه‌تێڤە، کارڤەدانێن خۆ یێن هەین ل سه‌ر ژیانا مووچه‌خۆری و دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا گڤاشتێن دەروونی و فشاران و ئەو گڤاشتن و فشار ژى دبنە پالنەر هندەک کاران یان چالاکییان ئەنجام بدەت کۆ دبیت بەشەک ژ وان چالاکییان (کەمپەین، خۆپیشاندان، بایکۆت، گرەڤگرتن) و هندە چالاکیێن نەچاڤەرێکڕی و تاوان بن. ئەو گڤاشتن و فشارێن ب سەدەمێن نەجهگیربوونا دەمێ دانا مووچه‌ی دبیتە ئەگەرێ، خۆ جوداکرن ژ دەوروبه‌ران و حەزا بتنێبوونا ب زۆری ل نک دروست دکەت، ئەڤ هەستێن فشارێن زێدە، تووشی خەمۆکیيەکا کویر و نەئارامیيەکا گران ببیت و بێنتەنگیێ و ژدەستدانا ئالیسەنگيیێ بکەت، تێدا تاکێ مووچه‌خۆر هەست دکەت کۆ شیانێن چارەسەريیان ڤێ نەماینە، دگەهینتە ئاستەکی کۆ خۆ دویر بێخیت ژ تێکەلییا دەوروبەران و د بەردەوامبوونا مانا وی دوان گڤاشتن و نەئاراميیێدا کارتێکرنێن فسیۆلۆجی د لەش و دەروونێ ویدا وەک نەساخی دیار ببن ( عسلیة و الطلاع، 2007: 661)، تا دگەهنە قۆناغا بێهیڤیبوونێ و هنگی مرۆڤ دچیتە د قۆناغەکا مه‌ترسیداردا و ئاراستەیێن وی ژ ئاليیێ دەروونیڤە بەر ب ئەنجامداما توانانڤە.
ژئالیيێ جڤاکیڤە گيرۆبوونا دانا مەهانەیێن مووچه‌خۆران گەفەکا راستەخۆیە ل سه‌ر تێکچوونا شيرازا خیزانێ و پەیوەندیيێن ژن و مێران و داکەفتنا داهاتێ خێزانێ بۆ ئاستەکی نزم پەیوەنديیێن خێزانی دکەڤنە د مەترسیێدا و رێژەیا ژێکجودابوونێ ب ئەگەرێن ئابۆری یا ژ گيرۆبوونا مەهانەیێن مووچه‌خۆران دروست دبیت بەر ب زێدەبوونێڤەیە، دەستەیا ئامارێ ل هەرێما کوردستانێ زیدەبوونا بەردانێ ب رێژەیا 0.8% بۆ خرايبیا رەوشا ئابۆری یا خێزانی ڤەدگەڕینن . هەر کارتێکرنێن خۆ ل سه‌ر تاکی و خێزانی نابینیت، بەلکی تێکچوونا وێ هەڤسەنگيیێ کارتێکرنێن مەزن د خۆدی حكومه‌تێدا ژی هەنە، بەردەوامبوونا نەدانا مووچه‌یان دبیت کارتێکرنەکا راستەخۆ هەبیت ل سه‌ر کەرتێن ساخلەمیيێ و پەروەردێ و زێدەبوونا دیاردەیا بایکۆتا دەوامێ و دبیت بگەهیتە دەست ژکارکیشانێن بکۆم ژی و هنگی هەم رێژەیا بێکاريیێ دێ تۆمارێن بلند تۆمار کەن و هەم ژی وەک تمامکەر دێ ئاستێ داهاتێ تاکەکەسی نزم ببیت و رێژەیا هەژاريیێ د هەرێمێدا بەر ب بلندبوونێ بچن.
ژێده‌ر:
1- فاطمة و بن عمر، قوار، عواج، أسلوب الادارة بالأهداف و عللاقته بالرضا الوظيفي للمعلمين، مجلة السياسية العالمية، المجلد (05) العدد (02) السنة 2021 .
2- عسلية و الطلاع، محمد، عبدالرؤف، الأثار النفسية و الاجتماعية الناجمة عن عدم صرف الرواتب للموظفين بمحافظات غزة، مجلة جامعة النجاح للابحاث ( العلوم الانسانية) المجلد 21، عدد 3 لسنة 2007.
3- عسیری، ناصر مفرج عائض، عوامل تكوين الرضا الوظيفي بالمؤسسات الصحفية السعودية – دراسة مسحية، المجلة الدولية لبحوث الاعلام و الاتصالات، دورية علمية محكمة فصلية، المجلد 2، العدد 5، سبتمبر 2022.
4- الدعمي، علی نواف حسون، تأثير موارد الوظيفة في مخرجات العمل الموقفية و السلوكية، رسالة مقدمة إلى مجلس كلية الادارة والاقتصاد/ جامعة كربلاء وهي كجزء من متطلبات نيل درجة الماجستير في علوم إدارة الاعمال، 2021.
5- کریمة، سلامة، دور نظام الاجور في تعزيز ولاء العامل للمؤسسة، مذكرة مكملة لنيل شهادة الماستر في علم الاجتماع تخصص: علم اجتماع تنظيم وعمل، كلية العلوم الانسانية وااالاجتماعية – قسم علم الاجتماع – 019 جامعــة 8 مـاي 5 – قلمة – الجزائر – 2019.
6- هيئة إحصاء اقليم كوردستان- وزارة التخطيط، التقرير السنوي للرقم القياسي لاسعار المستهلك في اقليم كوردستان لسنة 2022، نيسان 2023.
7- المجلس النرویجي للاجئین، دلیل عن حقوق العمل في إقليم كردستان العراق، 2023.
