محمد صالح طيب صادق
زانكۆيا دهۆك
ل سالا 1174 ز، (صلاح الدین)ێ ئەیووبی دەستهەلات ل مسرێ وەرگرت و دەستێ خۆ دانا سەر باژێڕێ دیمەشقێ، ب ڤی رەنگی، دەولەتا ئەیووبی هاتە دامەزراندن و دەستهەلاتا بنەمالا نورالدین زەنگی (1146-1174 ز) بۆ بنەمالا ئەیووبی پشتی مرنا نورالدین ب سالەكێ هاتە ڤەگوهاستن.
سولتانێ سه‌لجوقييێن ئاسیا بچويك قلج ئه‌رسه‌لان2 (1155- 1192 ز) ل گەل (صلاح الدین)ێ هەڤچەرخ بوو، كو پشكا پتر ژ ئاسیا بچويك (توركیا یا نوكە) ل ژێر دەستهەلاداریيا وی بوو و باژێڕێ قونیا پایتەختێ سەلجوقیان بوو. ژێدەرێن ئیسلامی دبێژنە وان سه‌لجوقييێن رۆمێ چونكی ئاسیا بچويك بەری هاتنا توركێن سەلجوقی تا سەدێ یازدێ پشكەك بوو ژ ئیمپراتۆریيا رۆمێن بیزەنتی.
دەستهەلاتداريیا نورالدین زەنگی و سه‌لجوقييێن رۆمێ یا هەڤسنووربوو لەورا پشتی ئەیووبیان دەستهەلاتداریيا سوریا وەرگرتی بوونە هەڤسنوورێن دەولەتا سه‌لجوقييێن ئاسیا بچويك، نە خاسمە ل باكوورێ باژێڕێ حەلەبێ.
ئەڤ هەڤسنووريیە (ئەگەرێ جۆگرافی) فاكتەرەكێ سەرەكی بوو بۆ پەیدابوونا پەیوەنديیێن سیاسی و ئابۆری جڤاكى د ناڤبەرا هەردوو هێزان دا.
سالا 1178ز مێژوونڤیس عماد أصفهانی ئاماژە دایە گەهشتنا میرێن هەرێما جزیرێ بۆ باژێڕێ دیمەشقێ، داكو سولتان (صلاح الدین) پشتگیربیا وان بكەت. ئەو دترسیان سولتان قلج أرسلان2 (1155-1192ز) دەستێ خو دانیتە سەر وان دەڤەران ئەوێن ل ژێر كۆنترۆلا وان(1).
ژ لایەكێ دی ڤە قلج أرسلان2 د خواست پەیوەندییان ل گەل (صلاح الدین) خۆش بكەت و پەیامبەرێ وی (رسولە) بۆ ڤێ مەرەمێ سالا 1178ز گەهشتە دیمەشقێ و سولتانێ ئەیووبی ئاگەهدار كر، كو سه‌لجوقييێن رۆمێ شەڕ ل گەل دەولەتا رۆمێن بیزەنتی راگرتیه. تشتێ خۆیا دبیت ژ گەهشتنا پەیامبەرێ قلج أرسلان2 ل دویڤ گۆتنا عماد أصفهانی: ئەو هاتبوو داكو هەلویستێ (صلاح الدین) ئەیووبی بزانیت ئەگەر قلج أرسلان2 هێرشا ببەتە سەر میرنشینێن موسلمانان. پەیامبەر ڤەگەڕیا و بۆ وی دیار بوو، كو سولتانێ نوی (صلاح الدین) رێكێ نادەتە هیچ كەسەكی كو هێرشان بكەتە سەر موسلمانان(2).
| هەرچەندە لەشكه‌رێ ئەیووبی گەلەك كێمتر بوو ژ له‌شكه‌رێ سەلجوقییان، لێ تقی الدین عمر ژ نیشكەكێ ڤە هێرش كرە سەر وان و له‌شكه‌رێ وان رەڤی و ئەیوبییان سەنگەرێ رعبان كۆنترۆل كر. |
ئاشتی د ناڤبەرا سه‌لجوقييێن رۆمی و دەولەتا ئەیووبی گەلەك نەڤەكێشا ل سالا 1179ز شه‌ڕ د ناڤبه‌را واندا رویدا. قلج أرسلان2 داخواز ژ ئەیووبییان كر كو سەنگەرێ ب ناڤێ رعبان(3) بكەڤیتە ژێر دەستهەلاداريیا وی، چونكی ل دویڤ گۆتنا وی الملك صالح إسماعیل كوڕێ نورالدین زەنگی ئەو سەنگەر دا بوو سەلجوقيیان، لێ ئەیووبی رازی نەبوون. قلج أرسلان2 شه‌ڕ د گەل رۆمێن بیزەنتی راگرت و هێرش كرە سەر سەنگەرێ رعبان. سولتان (صلاح الدین) برازایێ خۆ تقی الدین عمر كوڕێ شاهنشاهـ راسپارد كو سەلجوقيیان ل سەنگەرێ رعبان بكەتە دەرێ. هەرچەندە لەشكه‌رێ ئەیووبی گەلەك كێمتر بوو ژ له‌شكه‌رێ سەلجوقییان، لێ تقی الدین عمر ژ نیشكەكێ ڤە هێرش كرە سەر وان و له‌شكه‌رێ وان رەڤی و ئەیوبییان سەنگەرێ رعبان كۆنترۆل كر(4).
هەرچەندە له‌شكه‌رێ قلج أرسلان2 د شه‌ڕێ رعبان دا شكەست، لێ وی دڤیا هەریما جزیرێ (دیاربكر {امد}، حصن كیف، مێردین) كۆنترۆل بكەت. ناكۆكی د ناڤبه‌را محمد بن قر أرسلان الارتقی (1174- 1185ز) میرێ حصن كیف و خەزیرێ وی قلج أرسلان2 دروست بوو، پشتی میرێ ئەرتەقی رێز ل خێزانا خۆ كچا سولتانێ سەلجوقی نەگرتی و هەڤژینی د گەل ئافرەتەكا دی پێك ئینای. قلج أرسلان2 گەف ل زاڤایێ خۆ كرن، لەورا ئەو نەچار بوو هەوارا خۆ بگەهینیتە سولتان (صلاح الدین) و داخواز ژێ كر بەڕەڤانيیێ ژ دەڤەرا وی بكەت. سولتانێ ئەیووبی پشتەڤانيیا وی كر و نامەیەك بۆ قلج أرسلان2 هنارت و هایدار كر كو ناچێبیت هێرشێ بكەتە سەر دەڤەرا نورالدین محمد بن قرە أرسلان(5).
بێ گومان دەمێ میرەكێ ئەرتەقی بوویە هەڤپەیمانێ سولتان (صلاح الدین)، پێگەهێ سولتانی ل هەرێما جزیرێ ب هێز كەفت ل سەر حسابا ئه‌تابه‌گێ مویسلێ عزالدین مسعود زەنگی (1180-1193ز)، چونكی میرێن ئەرتەقی هەڤپەیمانێن زەنگيیان بوون. ڤێ چەندێ رێ بۆ (صلاح الدین) خۆش كر كو بزاڤێن خۆ بۆ كۆنترۆلكرنا باژێڕێ مویسلێ پایتەختێ ئه‌تابه‌گێ زەنگی خورت بكه‌ت(6).
سولتان (صلاح الدین) دڤیا موسلمانان بكەتە ئێك رێز و بنەمایێن دەولەتا ئەیووبی بچەسپینیت، لێ ژبەر مەترسيیا سه‌لجوقييێن ئاسیا بچويك، سولتانی شه‌ڕ د گه‌ل خاچهەلگران راگرت و له‌شكه‌رێ ئەیووبی سالا 1181ز به‌ره‌ڤ باكوورێ سوریا چوو وشیا باژێڕێ تل باشر(7) كۆنترۆل بكەت و سەنگەرێ رعبان كرە بارەگایێ خۆ. میر محمد بن قرە أرسلان ب هێزا خۆڤە گەهشتە خزمەتا سولتانی. قلج أرسلان2 نەچاربوو داخوازا رێككەفتنێ و ئاشتیيێ بكەت و وەزیرێ خۆ إختیار الدین حسن بن عفراس هنارتە دەف سولتانی.
نورالدین قرە أرسلان و وەزیرێ سەلجوقی رێككه‌فتن كو نورالدین پشتی سالەكێ خێزانا خۆ كچا قلج أرسلان 2 بزڤڕینیت ب مەرجەكی سولتانێ رۆمێ چ هێرشان نەكەتە سەر هەرێما وی. ل ڤێرە سولتان صلاح الدین ببوو بەڕەڤان، چونكی ئەو رێككه‌فتن ژ بەر كارتێكرن و سەرپەرشتيیا وی هاتە كرن. سولتانی وەزيرێ سەلجوقی خەلات كر و دیاری دانێ بەری به‌ره‌ڤ وەلاتێ خۆ بزڤڕیت(8).
ڤەگێڕانا مێژوونڤیسان دیار دكەت كو سولتان (صلاح الدین) رۆلەكێ باش و جوامێرانە گێڕایە دا رێككه‌فتن د ناڤبه‌را مەزن و میرێن موسمانان بهێتە گرێدان، بۆ بجهئينانا وێ مەرەمێ وی له‌شكه‌ر ب كار ئینایە ژ بلی مەزاختنا سامانی.
ب ڤی رەنگی سولتان (صلاح الدین) دەستویری نەدا سەلجوقيیێن ئاسیا بچويك دەستێ خۆ داننە سەر باكوورێ سوریا و هەرێما جزیره(9). د هەمان دەم دا میرەكێ هەرێما جزیرە بوو هەڤپەیمانێ سولتانی و رێ لبەر خۆش كر كو میرێ ئه‌تابه‌گیيا زەنگی ل مویسلێ بێخیتە ژێر كۆنترۆلا خۆ.
سالا 1881 مێژوونڤیس أبو شامە ئاماژە دایە كۆمبوونەكێ د ناڤبه‌را (صلاح الدین) یێ ئەیووبی و قلج أرسلان2 ل باكوورێ سوریا و دبێژیت هەڤپەیمانيیەك د ناڤبه‌را وان هاتە گرێدان(10). ئارمانجا صلاح الدین ژ پەیمانێ و خۆشكرنا پەیونديیان د گه‌ل قلج أرسلان2 ئەو بوو كو نەبیتە لایەنگرێ هەڤڕكێن وی و دا بشێت مویسلێ بێخیتە ژێر دەستهەلاتا خۆ، ب مەرەما پێكئینانا بەرەیەكێ ئێگرتی ژ موسلمانان داكو بشێت سینگێ خاچهەلگرا بگریت.
| مسر و سوریا و هەرێما جزیرێ و حیجازێ (مكە و مدینە) و یەمەن و شارەزوورێ ل ژێر دەستهەلاتا (صلاح الدین) بوون و هەمی مەزنێن موسلمانان د گه‌ل خەلیفێ عەباسی و قلج ئەرسەلانێ سەلجوقی دانپێدان ب ڤێ دەستهەلاتێ دكر. |
سالا 1184ز ل سه‌ر داخوازا (صلاح الدین) كۆمبوونەكا میر و سەركرده‌يێن موسلمانان ل باژێڕێ دیمەشقێ هاتە گرێدان. د ڤێ كۆمبوونێ دا نوینەرێ خەلیفێ عەباسی الناصر لدین الله (1180-1250ز) ونوینەرێن میر و سه‌ركرده‌يێن موسلمانان د گه‌ل نوینەرێ سولتانێ سەلجوقی قلج أرسلان2 پشكدار بوون. مەرەم ژ ڤێ ڤێ كۆمبوونێ ئەو بوو كو پێكهاتن(صلح)ه‌ك د ناڤبه‌را سولتان (صلاح الدین) و ئه‌تابه‌گێ مویسلێ عزالدین مسعود 1 بهێتە كرن(11).
هەرچەندە ئەڤ كۆمبوونە نەگەهشتە چ ئارمانجان، لێ هێزا سولتان (صلاح الدین) خۆیا دكەت كو سەركردەیەكێ بێ ركابەرە د ناڤ موسلمانان دا، چونكی مسر و سوریا و هەرێما جزیرێ و حیجازێ (مكە و مدینە) و یەمەن و شارەزوورێ ل ژێر دەستهەلاتا وی بوون و هەمی مەزنێن موسلمانان د گه‌ل خەلیفێ عەباسی و قلج ئەرسەلانێ سەلجوقی دانپێدان ب ڤێ دەستهەلاتێ دكر.
سالا 1185ز سولتان (صلاح الدین) باژێڕێ مویسلێ دوورپێچ كر و هەولدا ئه‌تابه‌گیيا زەنگی ب دوماهیك بینیت، لەورا ئەتابه‌گێ مویسلێ عزالدین مسعود 1 پەیامبەرەك هنارتە باژێڕێ قونیە و داخوازا هاریكاريیێ ژ سولتانێ سەلجوقی قلج أرسلان2 كر. قلج أرسلان2 هۆشداری دا ئەیووبییان و ئەو ئاگەهدار كرن كو میرێن موسلمانان دێ دژی وان راوەستن(12). سولتان صلاح الدین نەشیا باژێڕێ مویسلێ كۆنترۆل بكەت و رازی بوو دۆرپێچێ ل سەر مویسلێ راكەت، پشتی ئه‌تابه‌گێ مویسلێ خۆ بۆ سولتانی ملكەچ كری(13).
سالا 1887ز قلج أرسلان2 وەزیرێ خۆ إختیار الدین حسن بن عفراس هنارتە نك سولتان صلاح الدین دا پیرۆزباهيیێ لێ بكەت پشتی سەركەفتنا وی ل شه‌ڕێ (حطین) و رزگاركرنا باژێڕێ قودسێ ل ژێر دەستێ خاچهەلگران. قلج أرسلان2 د بوارێ سیاسەتێ دا كه‌سه‌كێ شارەزا بوو و باش دزانی كا صلاح الدین چەند یێ ب هێزە، لەورا وی كچا سولتانی بۆ كوڕێ خۆ ملكشاهـ خواست. وی دڤیا پێگەهێ كوڕێ خۆ بهێز بێخیت، چونكی ئەو جێنشینێ وی بوو ل ئاسیا بچويك(14).
پشتی هەوا هاتنا خاچهەلگرا یا سێیێ ل سالا 1190ز، پەیوەندیێن د ناڤبه‌را سولتان صلاح الدین و سه‌لجوقييێن ئاسیا بچويك گرژی بخوڤە دیت. ژبەر مەترسيیا خاچهەلگران، لدویڤ ژێدەرا و ڤەكولینێن نوی پەیوندی د ناڤبه‌را سولتان صلاح الدین و ئیمپراتۆرێ بیزەنتی إسحاق أنجیلوس (1185-1195ز) هەبوون. هاتن وچوونا پەیامبەران د ناڤبه‌را دیمەشقێ و قستەنتینیێ دەستپێكر. گۆتار ئەینیێ ل مزگەفتا قستەنتینیێ ب ناڤێ خەلیفێ عەباسی و صلاح الدین دهاتە خواندن. هەمبەر ڤێ چەندێ، دولەتا ئەیووبی رێ لبەر حەجيیێن ئەرسۆدۆكس یێن مەسیحی خۆش كر ئەوێن دڤیان سەرەدانا جهێن پیرۆز ل باژێڕكێ ناصرە و بیت لحم و قودسێ بكەن(15).
پشتی سولتان (صلاح الدین) ل سالا 1178ز خاچهەلگر ل شه‌ڕێ (حطین) بەزاندین و ئیمارەتا وان ل (بیت المقدس) ژ ناڤبری، پاپا گریگۆرێ8 (1187ز) داخواز ژ شاهێن ئەلمانیا و فڕەنسا و ئینگلتەرا كر هەوەكا نوی بۆ سەر موسلمانان دەست پێ بكەن. پشتی مرنا وی، پاپایێ نوی كلیمنت3 (1187-1191ز) داخواز ژ شاهێ ئەلمانیا فریدریك بربرۆسا (1152-1195ز) كر كو د گه‌ل له‌شكه‌رەكێ زۆر بەرەڤ رۆژهەلاتێ ب رێ بكەڤیت وی ریێا قەستەنتینێ دا بەر خۆ، و ب ڤی رەنگی هەوا خاچهەلگران یا سێیێ دەست پێ كر(16).
دەستپێكرنا هەوا خاچهەلگران یا سێیێ بوو ئەگەرێ ساربوونا پەیوەندییان د ناڤبه‌را دەولەتا ئەیووبی و دەولەتا سەلجوقی ل ئاسیا بچويك. شاهـ فریدریك داخواز ژ إسحاق أنجیلوس و قلج أرسلان2 كر كو دەستویريیا دەربازبوونا له‌شكه‌رێ وی ل ئاسیا بچويك بۆ سوریا بدەن ب مەرەما كۆنترۆلكرنا باژێڕێ ئورشەلیم (القدس). إسحاق أنجیلوس ترسیا بربرۆسا دەستێ خۆ دانیت سەر وەلاتێ وی، لەورا وی دانوستاندن د گه‌ل صلاح الدین دەست پێ كرن(17).
دەمێ سولتانێ سەلجوقی ل قونیە زانی كو پەیوەندیيێن وان د خۆشن، ئەو ترسیا دەولەتا بیزەنتی ژ لایێ رۆژئاڤا و دەولەتا ئەیووبی ژ لایێ باشوور هێرشێ بكەنە سەر سەلجوقيیان، لەورا ئەو ل سه‌ر داخوازا شاهێ ئەلمانیا بربرۆسا رازی بوو و ئامادەبوونا خۆ دیار كر بۆ ڤەكرنا رێكێ هەمبەر له‌شكه‌رێ ئەلمانی داكو ژ ئاسیا بچويك بۆ سوریا دەرباز بیت(18). ڤازلیڤ دبێژیت: صلاح الدین و ئیمپراتورێ بیزەنتی پەیمانەك دژی قلج أرسلان2 پێك ئینا، لەورا وی خۆ نێزیكێ شاهێ ئەلمانی كر و نامە د گه‌ل ئالوگۆڕ كرن(19). بۆچوونا ڤازلیڤ جهێ گەنگەشێیە، چونكی سولتانێ قونیە قلج أرسلان2 ئەو هێزە نەبوو هەڤڕكیيێ د گه‌ل سولتان صلاح الدین بكەت و ببیتە سەركرده‌يێ ئێكێ د ناڤ موسلمانان دا. دیسا پەیوەندی د ناڤبه‌را دەولەتا ئەیووبی و دەولەتا سەلجوقی د نەخۆش بوون. ژ لایەكێ دی ڤه ژى، رەوشتبەرزيیا سولتان صلاح الدین رێگر بوو كو ئەو پەیمانەكێ د گه‌ل هێزەكا نەموسلمان دژی میر و مەزنێن موسلمانان گرێ بدەت. لێرە خۆیا دبیت كو صلاح الدین پەیوەنديیێن خۆ د گه‌ل ئیمپراتۆرێ بیزەنتی خۆش كرن داكو رێگريیێ ل له‌شكه‌رێ ئەلمانی بكەت و رێكێ نەدەت خاچهەلگر د ناڤ وەلاتێ وی دا به‌ره‌ڤ سوریا دەرباز ببیت، یان ژی هەر ب كێمی دەولەتا بیزەنتی نەبیتە لایەنگرا خاچهەلگران. ژلایەكێ دی إبن شداد دیار دكەت كو پێكهاتنەكا نهێنی د ناڤبه‌را قلج أرسلان2 و فریدریك هەبوو و شاهێ ئەلمانی داخوازا هاریكاریيێ ژ سولتانێ قونیە كر بوو كو خوارنێ بۆ لەشكەرێ ئەلمانی دابین بكەت و رێكێ لێ نەگریت دەمێ د ناڤ وەلاتێ ویدا دەرباز دبن بۆ سوریا. إبن شداد دبێژیت: “… وكان قلج أرسلان أظهر شقاقه وهو في الباطن أضمر وفاقه”، مەبەستا إبن شداد “قلج أرسلان2 دیار دكر كو دژی شاهێ ئەلمانیایە، لێ ئەو د گه‌ل وی رێككەفتبوو”(20).
پەیوەندی د ناڤبه‌را دەولەتا ئەیووبی و سه‌لجوقييێن ئاسیا بچويك جارەكا دی به‌ره‌ڤ باشیيێ چوون پشتی شكەستنا هەوا شاهێ ئەلمانی و هه‌ردوو لایەن پتر نێزیكێ ئێك ودوو بوون. سالا 1191ز معز الدین قیصر شاهـ كوڕێ قلج أرسلان2 پەنا برە بەر ئەیوبییان چونكی برایێ وی قطب الدین ملكشاهـ هێرش برە سەر دەڤەرا باژێڕێ ملاطیە ئەوا بابێ وان قلج أرسلان2 دایە كوڕێ خۆ قیصر شاهی. سولتان صلاح الدین ئەو ب خێر ئینا و برازایا خۆ كچا الملك العادل دایێ و ئەو زڤڕاندەڤە بۆ باژێڕێ ملاطیە. برایێ وی ملكشاهـ نەبوو رێگر بۆ زڤڕاندنا وی وەك رێزگرتنەك بۆ سولتان صلاح الدین(21). ب ڤێ خزماتیيێ، سولتانی دڤیا میرەكێ سەلجوقی ببیتە لایەنگرێ وی، نەخاسمە میرێ ملاطیا چونكی وی باژێڕی جهەكێ جۆگرافی یێ گرنگ بۆ دەولەتا ئەیووبی هەبوو.
میژوونڤیس إبن الاثیر ب چاڤێ حەسويدييێ بەحسێ سولتان صلاح الدین دكەت دەمێ قیصر شاهـ ڤەگەریا مه‌لاطیا وخاترخواستن لێ كری. إبن الاثير دبێژیت “…فلما أراد الركوب (صلاح الدین) عضده هذا معزالدین وركب، وسوی ثیابه علاء الدین فرخشاه بن عز الدین صاحب الموصل…”(22). دەمێ سولتان صلاح الدین دڤیا ل هەسپی سیار بیت، میر معز الدین قیصر شاهـ هاریكاریيا وی كر كو پێ خۆ دانیتە سەر ركێبا هەسپی و ئەو بلند كر و علاء الدین فرخشاهـ جل وبەرگێن وی رێك وپێك كرن.
پشتی قلج أرسلان2 پیر بووی، وى وەلات ل سه‌ر كوڕێن خۆ دابەش كر. كوڕێن وی ژ بن كۆنترۆلا وی دەركەفتن و د ناڤبه‌را وان دا نەخۆش بوو وتێكچوو. سالا 1191ز شه‌ڕ د ناڤبەرا وان دا رویدا. سولتان صلاح الدین بزاڤ كرن ناكۆكيیێن د ناڤبه‌را كوڕێن سولتانێ قونیە دا ب دويماهی بینیت، لەورا سولتانی قازی شمس الدین محمد بن محمد موسی (ئەوێ ب ناڤێ إبن فراش دهێتە نیاسین) قازيیێ لەشكەرێ وەك پەیامبەر هنارتە دەف قلج أرسلان2 و كوڕێن وی دا وان پێك بینیت. پەیامبەرێ سولتانی پتر ژ سالەكێ هاتن وچوون د ناڤبه‌را واندا كر(23). چوونا نوینەرێ سولتانی بۆ ئاسیا بچویك بۆ پێكئینانا میرێن سەلجوقی كوڕێن قلچ ارسلان 2 نیشانی هێزا سیاسی یا سولتانێ ئەیووبی بو و دیار دكەت كو گەلەك ژ سەلجوقییان ئاسیا بچویك كاریگەرتر بوو چونكی ئەو ژ وان بهێزتر بوو.
كورتی:
| ئێگرتنا ئەیوبییان و هێزا وان ل سه‌ر دەمێ سولتان صلاح الدین دەرفەت نەدا سەلجوقییان كو مایێ خۆ د كاروبارێن دەولەتا ئەیووبی دا بكەن، يان ژی ئەو دەڤەرێن ل ژێر كۆنترۆلا دەولەتا ئەیووبی داگیر بكەن. |
ب رەنگەكێ گشتی پەیوەنديیێن دەولەتا ئەیووبی د گه‌ل سه‌لجوقييێن ئاسیا بچويك پتر لایەكێ سیاسی ب خۆڤە گرتبوو ب مەرەما چارسەركرنا كێشه و ئارێشه‌يا د ناڤبه‌را واندا. ڤان پەیوەندییان هندەك دەما ساریيەك ب خۆڤە ددیت، لێ ئێگرتنا ئەیوبییان و هێزا وان ل سه‌ر دەمێ سولتان صلاح الدین دەرفەت نەدا سەلجوقییان كو مایێ خۆ د كاروبارێن دەولەتا ئەیووبی دا بكەن، يان ژی ئەو دەڤەرێن ل ژێر كۆنترۆلا دەولەتا ئەیووبی داگیر بكەن، بەروڤاژی دەولەتا ئەیووبی هەژموونا خۆ ل سه‌ر سنوورێن باكوورێ سوریا و هەرێما جزیرێ سەپاند و سنوورێن خۆ ل سه‌ر حسابا دەولەتا سەلجوقی ل ئاسیا بچويك بەرفرەهـ كرن.
پەراوێز ژێدەر:
1- الاصفهاني، عماد الدین محمد بن محمد، (ت 1200 م)، البرق الشامي، تحقیق مصطفی الحیاري، مؤسسة عبدالحمید شوفان، (عمان: 1987)، ج 3، ص 156.
2- نفسە، هـ 3، ص 157.
3- ئەڤ سەنگەرە دكەڤیتە باكوورێ باژێڕێ حەلەبێ، الحموي أبو عبداللە یاقوت بن عبدالله الرومي، (ت 1228م)، معجم البلدان، ط 9، دار صادر، (بیروت: 2015)، ح 3، ص 51.
4- إبن شاهنشاە محمد بن تقي الدین عمر الایوبي، (ت: 1220 م)، مضمار الحقائق وسر الخلائق، تحقیق حسن حبشي، عالم الكتب، (القاهرة: 1968)، ص ص 18-19.
5- ابن الاثیر، عز الدین أبو الحسن علي بن محمد الجزري، (ت: 1233م)، الكامل فی التاریخ، ط 4، صححە وراجعە محمد یوسف الدقاق، دار الكتب العلمیة، (بیروت: 2006)، ج 10، ص 97؛ البنداري، الفتح بن محمد بن علی بن محمد، (ت: 1245م)، سنا البرق الشامي، تحقیق رمضان ششن، دار الكتاب الجدید، (ت: 1971م)، ج1، ص 345ل؛ أبن واصل، جلال الدین محمد بن سالم، (ت 1298م)، مفرج الكروب فی اخبار بني أیوب، تحقیق جمال الدین الشیال، (القاهرة: 1957)، ج2، ص ص 97-98.
6- هاملتون، أ.ر. جب، صلاح الدین الایوبي- دراسات في التاریخ الإسلامي، حررها یوسف إیبشي، المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، (بیروت: 1973)، ص 133.
7- كەلەكا ئاسێ یە ل باكوورێ حەلەبێ، یاقوت الحموي، معجم البلدان، ج1، ص 133.
8- إبن شاهنشاە، مضمار الحقائق، ص41، البنداري، سنا البرق الشامي، ص 347.
9- سازان حسین إبراهیم، الملك المظفر تقي الدین عمر بن شاهنشاە الایوبي، رسالة ماجستیر غیر منشورة قدمت إلی كلیة الاداب، جامعة صلاح الدین، (أربیل: 1994)، ص 63.
10- أبو شامة، شهاب الدین بن عبدالرحمن بن إسماعیل المقدسي، (ت 1266م)، الروضتین في اخبار الدولتین النوریة والصلاحیهة، دار الجیل، (بیروت: د.ت)، ج2، ص 16؛ هاملتون جب، صلاح الدین، ص 134؛ العریني، السید باز، الشرق الاوسط في العصور الوسطی، (بیروت: 1967)، ص 62.
11- أبو شامة، الروضتین، ج 2، ص 53؛ نظیر احسان سعداوي، التاریخ الحربي المصري في عهد صلاح الدین، (القاهرة: 1957)، ص 152.
12- ابن شاهینشاە، ص 141.
13- ابن الاثیر، الكامل في التاریخ، ج 10، ص 135.
14- نفسە، ج 10، ص 22؛ Cahen, C. “Pre-Ottoman Turkey”, translated by J. Jonnes Williams. (London: 1968). P. 113.
15- ابن شداد، بها‌ء الدین یوسف بن رافع الاسدي، (ت 1234م)، النوادر السلطانیة والمحاسن الیوسفیة، تحقیق محمد حسن مصطفی، دار القلم العربي، (حلب: 2001)، ص ص 157، 174.
16- الاصفهاني، الفتح القسي في الفتح القدسي، تحقیق محمد محمود صبح، الدار القومیة للطباعة والنشر، (القاهرة: 1965)، ص 330؛ ابن الاثیر، ج 10، ص ص 193- 195؛ ابن شداد، النوادر السلطانیة، ص ص 134- 135 .
17- الاصفهاني، الفتح القدسي، ص 414؛ ابن شداد، ص 157؛ حامد زیان غانم، الامبراطور فریدریك بربروسا والحملة الصلیبیة الثالثة، دار الثقافة، (القاهرة: 1978)، ص ص 35-37.
18- Ostrogorsky, S. “The Byzantine State”, translated by Joan Hussey, (Oxford: 1968), p. 406.
19- Vasilieve, A. A. “History of Byzantine Empire”, (Madison: 1964), Vol. 2, p446.
20- النوادر السلطانیة، ص 145.
21- الاصفهاني، الفتح القسي، ص 560.
22- ابن الاثیر، ح10، ص 212.
23- الاصفهاني، الفتح القسي، ص 625، أبو شامة، الروضتین، ج 2، ص 209.
