فروکخانەیا سێمێلێ د ژێدەرێن دیروکی دا

نڤیسین: عەلی عەبدولڵا هەسنیانی

سێمێل ، قەزایەکە سەر ب پارێزگەها دهوکێ یە و ئێک ژ باژێرێن گرنگێن دیروکی یە، ژ لایێ جوگرافی ڤە سێمێل د کەڤیتە د ناڤبەرا هەردوو هێلێن بازنەییێن پانییێ (٣٦-٥٢) باکوور و هێلا درێژاهییێ (٥١-٤٢) رۆژهەلاتی.

ژ بەر کو باژێرەکە د کەڤیتە سەر رێیا سەرەکی یا مویسل ژ ئالیێ باکوور و نێزیک سنوورێ تورکیا یە، باژێرەکێ ستراتیجی بوویە. هەر هێزەکا ئەو دەڤەر داگیرکری تێدا بنگەهێن سەربازی یان خالێن چاڤدێری و پشکنینێ داناینە.

پشتی هاتنا هێزێن بەریتانی بۆ دەڤەرێ و دانانا سنوورێن وەڵاتان، هێزێن بەریتانی ژ بو پاراستنا ڤان وەڵاتێن نوی، هێزێن خو دابەشکرن و ژ پشتەڤانیکرنا ڤان هێزا ب هێزێن ئاسمانی و گەهاندنا هاریکاریا بو هێزێن خۆ چەند جهەک دەستنیشانکرن ژ بو دروستکرنا فروکخانە و جهێ دادانا فروکەیان.

د راپورتەکا سەربازیا هێزێن ئەسمانیا بەریتانی دا  کو د زڤرتە ساڵا ١٩٢٩ز پلان داناینە هەر دەمێ ژ لایێ تورکیا ڤە هێرشی ویلایەتا موسڵ بئێتە کرن چەند جهەک گونجاینە ببنە فروکخانە ژ وانا ژی ( هەولێر، بلەهـ، دیانا، زاخو، موسل، ئامێدی، ئاکرێ، بێتاسێ، فیشخابور، کانی ئوسمان، سێمێل).(١)

دەربارەی سێمێلێ نڤیسینە جهێ دادانێ یە (landing ground)، ئانکو وی دەمی ١٩٢٩ز چ ئاڤاهی و ستارگەهێن فروکەیان ل سەر ئاڤا نەکرینە ب تنێ ئەردە دئێتە نەخشاندن،  هەروەسا راپورت دبێژت ئەردێ پانە و گونجایە بۆ هەمی جورێن فروکەیان و جهێ وێ نیڤ میلی ل باکورێ گوندێ سێمێلێ یە، درێژاهییا جادا وێ ژی ٦٠٠ یاردن (٥٤٥ مەتر) ، لایێ وێ یێ رۆژئاڤای رێکە و یێ رۆژهەلاتی نهاڵە. (٢)

وێنەیێ راپورتێ:

د راپورتەکا ساڵا ١٩٣٧ز دا دیار دبت کو جهێ هاتییە هەلبژارتن و بەردەوام ب رێیا وێ سەره‌دانا دەڤەرێن دهوکێ هاتییە کرن ، دەقێ راپورتێ: “سەربازگەها ڕاهێنانێن هاڤینێ هاتە ڤەکرن ل ئامێدیێ ل ٦ مەها حوزەیرانێ ، د ناڤبەرا وی دەمی و ١٣ مەها ئەیلولێ ، ٨٧ ئەفسەر و ٥٢٤ فروکەڤانا سەرەدانا سەربازگەهێ کریە، سەرەدانکەرێن سەربازگەهێ ب فروکەیان د هاتنە سێمێلێ ب رێیا سکوادرونێن ٦٠ و ٥٥ ، پاشی ب رێیا گەهاندنێن ئەردی بەرەڤ کەمپێ چووینە، وەکی هەرجار پەیوەندیێن دوستانە د گەل خەلکێ دەڤەرێ هاتینە پاراستن”(٣)

وێنەیێ راپورتێ:

ل ڤێرێ بومە دیاردبیت فروکخانێ دوو سکوادرونێن فروکەیان کار و چالاکی لێ ئەنجامداینە ، سکوادرونا ٧٠ و سکوادرونا ٥٥ ، کو سەر ب هێزا ئاسمانی یا شاهنشینا بەریتانی ڤەنە (R.A.F) بەلێ ئەڤ سکوادرونە ب تنێ بو ئەرکێن دەمکی د هاتنە سێمێلێ و دزڤرینە فروکخانەیا بەغدا.(٤)

ژ رویدانێن ناڤدار یێن فروکخانەیا سێمێلێ:

 دەمێ فروکەیەک ب ناڤێ (Jonah kyte) کو سەر ب سکوادرونا ٥٥ ڤە یە ل دەمێ دادانێ تووشی رویدانێ دبت و ژ کار د کەڤت، هەروەسا د رویدانەکا دی دا فروکەیا (Vincent) ژی دکەڤت.(٤)

وێنەیێ فروکا ژ جورێ جونا کێتی پشتی رویدانا سێمێلێ:

وێنەیێ کەفتنا فروکەیەکا ژ جورێ ڤیسێنت(٥):

وێنەیێ سێ فروکەیێن ڤیکەرز ڤالنتینا Vickers Valentia ل سێمێلێ کو سەر ب سکوادرونا ٧٠ نە(٦):

دەمێ جەنگا جیهانیا دووێ دەستپێکری ل ساڵا ١٩٣٩ز ئەڤان هەردوو هێزا خۆ ڤەکێشا و بەرەڤ ب وەڵاتێ خۆ رێکەفتن دا کو بەرهنگاری هێرشێن ئەلمانیا ببن.

پشتی دەرکەفتنا هێزێن بەریتانی، دەولەتا عێراقێ ئەڤ فروکخانەیە ب کاردئینا ژ بو سەرەدانکرنا دەڤەرێن دهوکێ و مێهڤانێن قەسرا مەلک فەیسەلی ل سەرسنگێ ب رێیا فروکخانا سێمێلێ دهاتن.

د دەنگوباسەکێ ساڵا ١٩٤٦ز دا هاتییە: مەلک عەبدوڵا گەهشتە فروکخانا سێمێلێ ل لیوایا میسل ل ١٣ ئەیلولێ، پشتی سەرەدانا وەسیی ( میر عەبدولئیلاهـ)ـی کری ل هاڤینگەها سەرسنكێ، دوو رۆژا ما و زڤری ڤە بۆ عەمانێ.(٧)

ژ ڤی دەنگوباسی بۆ مە دیاردبت کو ژ وەڵاتێن دەوروبەر ژی سەرەدانا فروکەخانێ هاتییە کرن، ماموستا هێرش کەمال رێکانی هەمان سەرەدان ژ رۆژنامەیا (نصير الحق) بۆ مە هنارت کو تێدا بەری ڤێ سەرەدانێ ب دوو رۆژان ئامادەکاری هاتینە کرن ژ بو پێشوازیکرنا مەلک عەبدوڵای کو ئێکسەر ژ عەمانێ دێ بەرەڤ ب فروکخانەیا سێمێلێ هێت.(٨)

ل ساڵا ١٩٥٤ز حکومەتا عێراقێ ب کوژمێ ٣٦٣.٢٢٦ دینارێن عێراقی گرێبەست د گەل کومپانیا جورج وێمپی (george wimpey) گرێدایە ژ بو ئاڤاکرنا فروکخانەیا بامەرنێ.(٩) ل ساڵا ١٩٥٧ز ئاڤاکرنا وێ ب دوماهیک هاتییە و کەفتییە کاری(١٠) ، وەسا دیارە پشتی ئاڤاکرنا فروکخانەیا بامەرنێ رێکا سەرسنكێ نێزیکتر لێهاتییە و یا بامەرنێ فروکخانە بوویە ژ جورێ (Aerodrome) و خودان جادە و ستارگەهێن ئاڤاکری بوویە و سلامەت تر بوویە بۆ فرینا فروکەیان ، ژبەر ڤێ چەندێ فروکخانەیا سێمێلێ ئێدی نەهاتە ب کارئینان و گەشت بەرەڤ وێ ڤە هاتینە ڕاوەستاندن.

دەربارەی جهـ و شینوارێن وێ،  ئەڤرو چ شینوار نەماینە ژ بەر نەبوونا ئاڤاهی و جادەیێن زفت و کونکریتی کو بتنێ جهێ دادانێ بوویە (landing ground ) و چ جارا نەبوویە فروکخانە ژ جورێ (Aerodome) هەتا کو شینوار ب مینن، بەلێ ژ راپورتا بەری نها و ل دیڤ پێزانینێن ماموستا ئیسماعیل سلێمان هاجانی(١٠) داینە مە فروکخانە ل سەر رێیا سێجێ بوویە، کو ئەڤرو ل سەر وی ئەردی قەپانێن فێقی و زەرزەواتی هاتینە ئاڤاکرن و بەشەک ژێ هێشتا چۆلە.

فروکخانەیا گشتوکالی:

پشتی سەردەمێ شاهنشینیێ ل سەردەمێ کوماری، سێمێلێ فروکخانەیەکا دی ژی هەبوویە پشتی فروکخانەیا دەسپێکێ هاتییە دروستکرن، ل دیڤ پێزانینێن ماموستا ئیسماعیل سلێمان هاجانی ئه‌و دکەڤتە باشورێ گوندێ سێمێلێ یێ کەڤن.

د نەخشەیەکێ ئاسمانی دا کو ژ لایێ هێزێن ئاسمانی یێن بەریتانی ڤە هاتیە گرتن ل ساڵا ١٩٦٧ز ئەڤ فروکخانەیە دیاردکەت(١١):

وەک یا دیار ژ وێنەی فروکخانە ژ جورێ ئێک جادە یە Airfield و ئاڤاهەیەکێ سادە ل کوژیێ سەری ژ رۆژهەلاتێ وێ یە رێکەک ژێ د چتە جادێ ژ بو فراندنا فروکەیان، هەروەکی فروکخانەیا بامەرنێ ب ئامیرەیان هاتیە پانکرن و ئامادەکرن بەلێ ئەو ژی بتنێ دەمکی بوویە و فروکە لێ نە هاتینە جێهگیرکرن بۆ دەمێن درێژ.

ل دویڤ ژێدەرێن بەردەست، ساڵا ١٩٦١ز سەرانسەر عێراقێ بتەنێ ٣ فروکێن كشتوکالی هەبوون ژ جورێ Piper PA-18 ژ ئەمریکا هاتبوونە کڕین.(١٢)

ژێدەر:

(١) مكتبة قطر الرقمية: Millitary Report on iraq (area 9) central kurdistan, Air Ministry 1929 , P:142

(٢) هەمان ژێدەر ، p:147

(٣) مكتبة قطر الرقمية: iraq:anuual report 1937 mr.morgan to mr.eden.

(٤) https://www.raf.mod.uk/our-organisation/squadrons/lxx-squadron/

(٤) https://www.christies.com/en/lot/lot-6382801

(٥) http://www.thevictorassociation.org.uk/?page_id=53

(٦) https://www.destinationsjourney.com/historical-military-photographs/vickers-valentia-bomber-transport-aircraft/#jp-carousel-48578

(٧) تاريخ الوزارات العراقية، عبد الرزاق الحسني، مكتبة العرفان ٢٠٠٩ ، ج٧ ص٩٥

(٨) نصير الحق ، العدد: ٤٢٤ التاريخ: ١١ أيلول ١٩٤٦

(٩) FOREIGN COMMERCE WEEKLY: VOL. 53, NO. 10 March 7, 1955

(١٠) چیرۆکنڤیس ئیسماعیل سلێمان هاجانی، ل ٤/١/٢٠٢٥ ئەڤ پێزانینە ب ڕێیا ماسێنجەری گەهاندیە مە.

(١١) :Corona Atlas & Referencing System https://corona.cast.uark.edu/atlas#zoom=16¢er=4769673,4419209

(١٢) World Survey of Civil Aviation, Near and Middle East, United States. Business and Defense Services Administration 1961 , P:10