كاكشار ئۆره‌مار
پشكا (1)
(سه‌رهلدان) د ناڤا كوردان ده په‌یڤه‌كه كو د دیرۆكا سیاسی يا كوردستانێ ده پڕ تێ بهیستن، گه‌نگه‌شه ل سه‌ر واته‌یێن وێ د ناڤا كوردان و داگیركه‌ران ده نه وه‌كه هه‌ڤه. سه‌رهلدانێن سیاسی ل وه‌لاتێ مه كو ب قاسی زێده‌تر ژ دوسه‌د سالانه به‌رده‌وامن و مخابن هێ ژی نه‌گه‌هانه راوه‌ستگه‌ها خوه يا داویێ ئان ژی سه‌ركه‌فتنێ. مه‌زنترین فه‌یدێ سه‌رهلدانێن كو ل كوردستانێ چێبوونه ئەوه كو (كه‌سایه‌تیيا كورد) زندی هشتیه و ل ره‌خ جیرانێن داگیركه‌ر كوردان قه‌ت خوه (بێناسنامه‌یه‌كه نه‌ته‌وی) نه‌هه‌سباندنه، تم ژێڕه كار و خزمه‌ت كرنه و سه‌رێ خوه ل هه‌مبه‌ری دژبه‌رێن (هه‌بوونا خوه) نه‌ته‌واندنه. ژ خه‌ینی وێ ژی ب ڤان سه‌رهلدانان ره هه‌ز و ئەڤینا كوردان ژ وه‌لاتێ وان و تایبه‌تمه‌نديیێن وان یێن چاندی, زمان, ئاخ و دیرۆكێ ره زێده و زێده‌تر بوویه. به‌رده‌واميیا ژیانا سیاسی ل كوردستانێ گه‌له‌كی ده‌یندارێ سه‌رهلدانێن گه‌لێ كورده، گه‌له‌ك كو ل سه‌ر ئاخا خوه يا دێرین بژی لێ بێحكومه‌ت ئان ده‌ستهلاتداريیه‌كه خوه به, هنێره‌كه مه‌زن دخوازه كو مایه و سال ب سال ل سه‌ر داخوازێن خوه ئێن مه‌شروع ب ئیسرارتر بوویه.
كارل ماركس (1818-1883) وها دبێژه: (مرۆڤ دیرۆكا خوه دورست دكن, لێ نه ب ئاوایێ كو خوه‌سته‌كا دلێ وانه و نه ل ژێر شه‌رتێن كو وان ب خوه هلبژارتنه).
| سه‌رهلدانا ئۆره‌مار يا سالا1930ان ل هه‌رێما ئۆره‌مار و ناڤه‌ندا وێ گوندێ ئۆره‌مار روو دا. وان سالان هێ ئاگرێ شۆڕه‌شێن كوردستانێ ل چار ئالیيان گه‌ش بوو. |
هنه‌ك شه‌رت و مه‌رج هاتنه پێش و كوردان ژی سوود ژێ ستاندنه و ل دژی دژمنێن خوه سه‌ری هلدانه. ئەم ڤێ ره‌وشێ ل هه‌موو په‌رچێن ئاخا خوه دبینن لێ ل پارا باكوور زێده‌تر ژ په‌رچێن دن سه‌رهلدان و شۆڕه‌ش چێبوونه. دژمنێ هه‌ری خه‌دار ل دژی دۆزا كوردان تركێن ئۆسمانی, كه‌مالیست و یێن ئیرۆ خوه‌دی ده‌ستهلاتدارن. ڤێ جارێ ئەزێ ل سه‌ر سه‌رهلدانه‌كه ده‌مكورت لێ خوه‌دی په‌یامێن دیرۆكی و ب باندۆر بسه‌كنم. من ژ مژارێ ره لێكۆلینه‌كه مه‌یدانی و ب گه‌له‌ك كه‌سێن شاهدێن سه‌رهلدانێ ره هه‌ڤپه‌یڤین چێكرنه و ئەو ئارشیڤا زێڕین بوو هێڤێنێ نڤیساندنا ڤێ گۆتارا چه‌د ئالی كو ژ خه‌ینی ناسنامه‌یا سه‌رهلدانێ ل سه‌ر هنه‌ك ئالیێن دن یێن وه‌كه جۆگرافيا و چاندێ ژی سه‌كنیمه(1).
سه‌رهلدانا ئۆره‌مار يا سالا1930ان ل هه‌رێما ئۆره‌مار و ناڤه‌ندا وێ گوندێ ئۆره‌مار روو دا. وان سالان هێ ئاگرێ شۆڕه‌شێن كوردستانێ ل چار ئالیيان گه‌ش بوو. د بن شه‌رتێن گران و ل هه‌رێمه‌كه چیايی, سه‌رهلدانا ئۆره‌مار ده‌ست پێ كر.
سال 1930 بوو و ده‌مسال به‌ر ب تیرمه‌هێ ڤه دچوو، هاڤینه‌كه گه‌رم بوو لێ ل چیایێن ئۆره‌مار بێتر ژ ده‌ستپێكا گه‌رما هاڤینێ, گه‌رماهيیا سه‌رهلدانێ ل دژی ده‌وله‌تا تركیێ يا نووئاڤابوویی ره‌نگ و روویێ ژیانێ ژی گه‌شتر و گه‌رمتر كربوو. ل ئە‌نقه‌رێ ده‌وله‌ته‌كه ئۆتۆریته‌ر يا د بن سه‌ركێشيیا كه‌مالیستان ده ل سه‌ر كار بوو، سه‌رهلدانێن ل كوردستانێ ژی به‌رده‌وام بوون و خه‌وا شه‌ڤێ ل چاڤێ (مستۆیێ كۆر و ژۆن تركان) هه‌رماندبوو. ژ هێله‌كێ ئاگری كه‌تبوو ناڤا ئاگرێ هه‌ز و ئەڤینا ئازاديیێ, ژ هێلا دن ژی ئۆره‌مار ببوو به‌رسڤه‌ك كو ده‌ستێ هه‌ڤكاريیێ درێژی جه‌نه‌رال ئيحسان نوری پاشا (1892-1976) و برۆیێ هه‌سكێ تێلی (1877 – 1931) بكه، ئێدی ژ سالێن 1920ان و شوونده ئنگلیز و هێزێن رۆژاڤایی ته‌نێ ل دژی هه‌موو بزاڤێن ئازادیخوازيیێ هه‌ڤكاريیا ده‌وله‌تێن نووئاڤابوویی ل تركیيێ, ئیران, سووریيێ و ئیراقێ دكرن. ژ به‌ر به‌رژه‌وه‌نديیێن ئابۆری و په‌ترۆل ل كوردستانێ ئەو ته‌نێ د هزرا وێ یه‌كێ ده بوون كو ب رێیا ده‌وله‌تێن ئانینه سه‌ر كار ئاسایيش هه‌به كو ئاگرێ چه‌رخا مۆتۆرێن فابریكێن وان ژ كار نه‌كه. ژ وان ره رژاندنا خوینا سه‌دان هه‌زار كوردان ب قاسی ده‌رخستنا په‌ترۆلێ گرینگ نه‌بوو. كۆمارا ئینكار و ئاسیمیلاسیۆنێ كو ل په‌ی هلوه‌شینا ئيمپه‌راتۆريیا ئۆسمانی ب كه‌د و خوینا كوردان ژی ده‌ست ب ژیانا خوه كربوو, د حه‌فته‌مین سالا ته‌مه‌نێ خوه یێ تژه‌خوین و ته‌ڤكوژیێ ده بوو كو كوردان ل دو هه‌رێمێن دووری هه‌ڤ (ئاگری و ئۆره‌مار) شه‌ڕێ ئەسكه‌ر و ئارتێشا وان دكرن. ل په‌رچێن دن یێن كوردستانێ ژی ئاگرێ شه‌ڕ و به‌رخوه‌دانێ به‌رده‌وام بوو. ل ئورمیه سمكۆیێ شكاك (1887-1930), ل ئیلام و لۆرستانێ قه‌ده‌مخێر خانما له‌ك (1899- 1930), ل باشوورێ كوردستانێ شێخ مه‌حموودێ به‌رزه‌نجی (1878 – 1956), ل بارزان شێخ ئە‌حمه‌دێ بارزانی (1896-1969) و ل رۆژاڤایێ كوردستانێ ژی خويبوون وه‌كه بزاڤ و رێخستنه‌كه نوو هه‌ر یه‌ك ب ئاوایه‌كی ل دژی ده‌وله‌تێن نووئاڤابوویی و سیاسه‌تا ده‌وله‌تێن كو هه‌ڤكاريیا وان دكرن, سه‌ری هلددن.
ل په‌ی سه‌رهلدانا شێخ سه‌عيدێ پیران
ل په‌ی ئیداما لیده‌رێن سه‌رهلدانا 1925ان ل ئامه‌دێ, ڤێ جارێ ئاگرێ سه‌رهلدانێن نوو ل ئاگری و ئۆره‌مار ڤێكه‌تبوو. د گه‌شكرنا ئاگرێ وان دو سه‌رهلدانان ده رۆلێ خویبوون ئان ژی خوه‌یبوونێ نایێ ئینكار كرن. مسته‌فا كه‌مال و هه‌ڤالبه‌ندێن خوه ب هه‌موو ئاوایان دخه‌بتین كو درووشمێن خوه یێن راسیستی ل هه‌ر ده‌را تركيیێ و كوردستانێ په‌یا بكن. ژ هنگی ده ده‌ست پێ كرن و وها قێڕیان:
(Ne mutlu Türküm diyene, bir Türk dünyaye bedeldir…., Türkiye Türklerndir…., tek dil, tek ülke, tek ulus, tek bayrak…) . (2)
ل كوردستانێ په‌یاكرنا پلانێن وها هێسان نه‌بوون و ته‌نێ ب خوینڕژاندن و ته‌ڤكوژيیان ره مومكن بوو بگه‌هن پڕۆسه‌سا پراكتیكێ. وان ب رێیا هنگافتنا نامووس و مال ل باژاڕ, هه‌رێم, قه‌سه‌به و گوندان ده‌ست پێ كرن. ل ئۆره‌مار ژی ب كریارێن وها سڤك ده‌ست پێ كرن كو زه‌خت و زۆرا خوه ب سه‌ر گه‌ل دا بسه‌پینن. پێنگاڤێن یه‌كێ ئێن سیاسه‌تا ئینكار و ئاسیمیلاسیۆنێ وها دانه ده‌ست پێ كرن. لێ گه‌ل ل دژی وان رابوو و سه‌ركێشيیا وێ ژی هنه‌ك مه‌زنێن عه‌شيره‌تێ دكرن. د چاخێ شه‌ڕێ سار یێ د ناڤبه‌را دو بلۆكێن سۆسیالیسم و ئە‌مپه‌ریالیزمێ ده ژی هایا كه‌سی ژ ڤان كریارێن هۆڤانه یێن كه‌مالیستان نه‌مابوو. د جیرانتيیا كوردان ده كو حكومه‌تا بۆلشه‌فیكان هاتبوو دامه‌زراندن, وان نه ته‌نێ ل دژی ڤێ سیاسه‌تا تركیيێ, ئیران و وه‌لاتێن دن كاره‌ك نه‌دكرن, به‌لكی هه‌تا ب داخوویانیه‌كێ ژی كاره‌كی وها شه‌رمه‌زار نه‌دكرن! د لڤ و له‌باتێن له‌شكه‌ری ده ژی بوون هه‌ڤكارێن تركان. چ ده‌ستكه‌فتێن كوردان یێن سیاسی هه‌بوون ب ئیشاره‌كه رایه‌دارێن ترك دهاته تونه‌كرن. میناكا وێ (كوردستانا سۆر)ە. زێده‌باری وێ ل سالا 1929ان كۆمارا كوردستانا سۆر (1923-1929) ژی ژ هۆلێ هاته راكرن و ئێدی ده‌ستوور و داخوازێن كه‌مالیستان ل وه‌لاتێ هه‌ری بهێز یێ هه‌رێمێ ژی دهاتن جی ب جی كرن! چینا ده‌ستهلاتدار خوه‌دی پڕه‌نسیپێن تۆتالیته‌ريیه‌كه هار و بێناسنامه‌یا مرۆڤاهيیێ و ژ جنسێ سیاسه‌تا ئەمپریالیزمێ بوون. ل كوردستانێ ب زه‌لالی خوه‌دی سیاسه‌ته‌كه ماكیاڤێلستی بوون. ژ بۆ تونه‌كرنا سه‌رهلدان و داخوازێن كوردان یێن نه‌ته‌وی- قانوونی ئاماده بوون كو هه‌ر جۆره جنایه‌ته‌كێ بكن. وان ب رێیا بورژوازيیا بازرگانى په‌یوه‌نديیێن خوه ب جيهانا رۆژاڤا ره ژی په‌یتتر كرن. د بن سیا پڕۆتۆكۆلێن ئابۆری-سیاسی دا كورد هێدی- هێدی دهاتن ئیزۆله‌كرن. هنگی شۆفه‌نیستێن تركان وها دگۆتن: (مه ئە‌رمه‌ن تونه‌كرن, نها ژی ده‌ما تونه‌كرنا كوردێن چیایی و هۆڤه).
ل كوردستانێ ره‌وشه‌نبیر, ئۆلدار و چینا سیاسی ژی ب هه‌موو شێوه‌یان دهاتن گرتن, كوشتن و ته‌په‌سه‌ر كرن، ئێدی كوردێ هه‌ری باش ل جه‌م وان (كوردێ مری) بوو.
ژ خه‌ینی وێ ژی كوردێن هه‌رێمێ ژ چه‌ند عه‌شيره‌تێن سه‌ره‌كه پێك دهاتن كو هه‌ڤگرتی نه‌بوون. ل سه‌ر وێ ره‌وشێ ژی گۆتنه‌كه باڤكالان يا هه‌رێما ئۆره‌مار هه‌یه كو وهایه: (گه‌ر ته‌یر بێباسك و په‌ڕ به دكاره بفڕه? گه‌ر مێر ل پشتا مرۆڤ نه‌بن دكاره بانگ بكه? ئەگهر ته‌یر په‌ڕ نه‌بیت دێ شێت فڕیت? ئەگهر مێر ل پشتا مرۆڤ نه‌بیت دێ شێت خوڕیت?)(3).
ل گۆر شه‌رت و مه‌رجێن وێ ده‌مێ جڤاكا مه پڕ ته‌ڤلیهه‌ڤ بوو. كه‌سێن كو د ئانالیز و ره‌خنه‌گرتنا ژ دیرۆكا خوه ل په‌ی كه‌سێن سووچدار دگه‌ڕن, ب گشتی ل په‌ی چ نه? ئەو ته‌خمین دكن كو دیرۆك رێیه‌كه ساف و بێكه‌ند و كۆسپه كو شۆفێره‌ك بێهێز و نه‌زان ل پشتا فه‌رمانێ وێ روونشتیه و بێته‌دبیر و جاهێلانه ل جهێ كو ترمبێلێ بگه‌هینه راوستگه‌هێ, وێ به‌ر ب گه‌ليیه‌كی كوور ڤه دئاژوو! ئەنجاما كاره‌كی وها تونه‌بوون و تونه‌كرنه. ئەو ژ بیر دكن كو لیستكڤانێن دیرۆكێ هه‌یا دگه‌هنه ئارمانجێن خوه, راستی سه‌دان (ئاسته‌نگی و زنجیرێن هه‌سنین) تێن و گه‌له‌ك ستێرك- دڕی دكه‌ڤن به‌ر پیيێن وان و نكارن وها رهه‌ت بگه‌هن خوه‌زيیێن خوه. د ڤێ ناڤێ ده (لیاقه‌ت و به‌رپرسیارتيیا) رێبه‌رێن شۆڕه‌شێ ژی خوه‌دی رۆلێ سه‌ره‌كه یه. ل كوردستانێ رێبه‌رێن كورد زێده بها نه‌ددان سازیيێن ئابۆری, جڤاكی و چاندی. د دیاركرنا خه‌ت و ستراته‌ژيیا شۆڕه‌شه‌كێ ده سازیێن وها دبنه سه‌ده‌ما چێكرنا سیسته‌مه‌ك ماینده.
كه‌سێن خوه‌دی (ئیمانا كۆر) نكارن بگه‌هن ده‌ره‌كێ, به‌لكی ب خوه ره قه‌ده‌ره‌كه ره‌ش دكنه مالێ گه‌ل و وه‌لاته‌كی داگیركری.
ب ڤان میناكان ره من خوه‌ست بێژم كو دڤێ هه‌ر سه‌رهلدان و پێنگاڤه‌كه سیاسی ل گۆر شه‌رت و مه‌رجێن ده‌ما خوه بێ نرخاندن و ره‌خنه كرن.
ل سه‌ر ڤێ سه‌رهلدانێ من لێكۆلینه‌كه مه‌یدانی چێكریه و ب گه‌له‌ك كه‌سێن كو د ده‌ما سه‌رهلدانێ ده ساخ و شه‌ڕڤانێن وێ بوون هه‌ڤپه‌یڤین چێكرنه، ئەڤ نڤیس ئەنجاما كارێ زێده‌تری 15 سالێن ته‌مه‌نێ من وها ب سه‌رهه‌ڤ ده هات كو دخوینن.
ئۆره‌مار و ئۆره‌ماری
| ئۆره‌مار د په‌ڕگالا فه‌رمی يا ده‌وله‌تا ئۆسمانی و تركیا ئیرۆ ده ژ سالا 1868ان و شوونده ده ناحيه و به‌رێ ب سنجاقا هه‌كاری ڤه گرێدایی بوو كو وێ ده‌مێ پاره‌كه ولایه‌تا وانێ بوو. |
ئۆره‌مار وه‌ك هه‌رێمه‌كه كه‌ڤنار يا ژیانێ ل كوردستانێ ده‌رگووشا دێرین يا ژیانا مرۆڤان هاتیه ب ناڤ كرن. د په‌ڕگالا فه‌رمی يا ده‌وله‌تا ئۆسمانی و تركیا ئیرۆ ده ژ سالا 1868ان و شوونده ده ناحيه و به‌رێ ب سنجاقا هه‌كاری ڤه گرێدایی بوو كو وێ ده‌مێ پاره‌كه ولایه‌تا وانێ بوو. ژ 1870 هه‌یا 1871ان یه‌كه‌مین كه‌سێ كو ژ هێلا ده‌وله‌تا ئۆسمانیيان ڤه بوویه مودیر ئان ژی رێڤه‌به‌رێ ناحيا ئۆره‌مار حسێن زوبه‌‌یرێ كوڕێ میر له‌مدینێ حه‌يده‌ر بوویه، حسێن مامێ سیتۆیێ ئۆره‌ماری یه كو ژ مالا میرێ و یه‌ك ژ مه‌زنترین رێبه‌رێن كۆنفه‌دراسیۆنا ئەشیرێن هه‌رێمێ بوویه.
سه‌رهلدانا كو ل ورا هاتیه چێ كرن ژ به‌ر به‌شداریكرنا كوردێن دو ئاليیێ سنۆرێ باكوور و باشوور خوه‌دی ناسنامه‌یه‌كه كوردستانيیه. ژ سالا 1924ان هه‌یا سالا 1938ان گه‌له‌ك شۆڕه‌ش ل باكوورێ كوردستانێ چێ بوون كو سه‌رهلدانا ئۆره‌مار دكه‌ڤه رێزكا 17مین يا وان سه‌رهلدانان. سه‌رهلدانێن كو ل په‌ی ئیلانكرنا كۆمارا تركيیێ (23ێ تیرمه‌ها سالا 1923ان) ل سالا 1920ان ل قۆچگری و ل 1924ان ل به‌یتوشه‌باب ده‌ست پێ كرن و د سالا 1938ان ل دێرسم هاتن داويیا خوه.
هه‌رێما ئۆره‌مار ب جۆگرافيا, چیا, نه‌وال, كانی و گوندێن خوه جهه‌كی پڕ خوه‌ش و ناسكری یه. خوه‌شمێر و ژنێن وێ یێن چه‌له‌نگ خوه‌دی ناڤ و نیشانێن تایبه‌تی نه.
سه‌رهلدان ب پلان و پرۆگرامه‌كه ژ به‌رێ ده ئاماده‌كری ده‌ست پێكربوو.
گه‌ره نه‌یێ ژ بیر كرن كو كوردێن هه‌رێمێ ژی وه‌كه پارێن دن یێن ئاخا باكوورێ كوردستانێ ل دژی سیاسه‌تا تركیكرنێ سه‌كنینه. تركان هه‌موو سۆز و بڕیارێن كو به‌ريیا په‌یمانا لۆزان ژ كوردان ره دابوون ژ بیر كربوون و ئەڤ شه‌ڕ و به‌رخوه‌دانێن ل كوردستانێ ژی به‌رسڤه‌ك بوو كو مافێن وان نه‌یێن پشت گوهـ خستن. ترك ل هه‌مبه‌ری (پرسگرێكا كورد) ته‌نێ خوه‌دی ستراته‌ژيیه‌كه رۆژانه بوون و تاكتیكێن وان ب سه‌عه‌تان دهاتن گوهه‌ڕاندن. وان سیاسه‌تا (بزاڤا ئانینا سه‌ر رێ – Yola getirme hareketi) ل باكوور دابوون ده‌ست پێ كرن. كارێ كو هه‌یا رۆژا ئیرۆ ژی به‌رده‌وامه.
ئۆره‌ماری عه‌شيره‌ته‌كه مه‌زن يا دو ئالیێن سنۆرێ باكوور و باشووره كو پڕانيیا وان روونشتڤانێن باژاڕێ گه‌ڤه‌ر و ناحيا ئۆره‌مار ب خوه نه. ل شێلادزێ و هه‌رێما به‌هدینان ژی هه‌ژماره‌كه مه‌زن يا وان هه‌یه. ئە‌سلا وان ژ شرنه‌خ ئان ژی شارێ نووحن.
وه‌ك باڤ ــ كال و رووسپيیێن هه‌رێمێ ددن دیار كرن: حه‌يده‌ر ژ رێڤشتا هاجى به‌یرام كو وه‌ك ئاخایێ شرنه‌خێ ئان ئاخایێ سۆر دهاته ناسكرن, هاتیه. وه‌كه كو مه‌لا ئه‌حمه‌د ته‌كچى (1907-1995) و شوكری ئاخایێ ئۆره‌ماری (1/7/1908-25/12/1979) ددن دیار كرن: حه‌يده‌ر د سالا 1620ێ زاینی ده مشه‌ختی جۆله‌مێرگێ بوویه. میرێ جۆله‌مێرگێ شه‌ره‌فخان به‌گ, حه‌يده‌ر ل ورا بجهـ كریه. حه‌يده‌ر دو زاڕۆكێن نێرین ب ناڤێن له‌مدین و مه‌فێ هه‌بوون. هه‌موو ئۆره‌ماری ژ ڤان دو برایان پاشكه‌تنه ئان ژی زێده بوونه. دو ووجاخێن كو ئیرۆ ژی ل هه‌رێمێ ب ڤان دو ناڤان تێنه ناس كرن و ژ هێلا نفووسێ ڤه هه‌ژمارا مه‌فێییان ژ يا له‌مدینیيان زێده‌تره. له‌مدین گه‌له‌ك كوڕ و نه‌ڤی هه‌بوون لێ د ناڤا وان ده میرێ جه‌وهه‌ر و هنه‌ك كه‌سێن دن ناسكریتر بوونه. جه‌وهه‌ر ل به‌نانا بارزان خوه‌جهـ بوویه و میرێ ژی ل ئۆره‌مار مایه و رێڤشتا وی ل وێده‌رێ یه. به‌ریا هاتنا ئۆره‌مار حه‌يده‌ر ل جۆله‌مێرگێ خوه‌جهـ بوویه و ل په‌ی ده‌ربازبوونا چه‌ند سالان ئاخایێ سۆر ژی ژ شرنه‌خێ هاتیه جۆله‌مێرگێ داكو جاره‌كه دن حه‌يده‌ر ڤه‌گه‌ڕینه ورا. وی ژ میرێ جۆله‌مێرگێ ره وها گۆتیه: (ئەز ب شه‌رت ئان ژی مه‌رجه‌له‌كێ وان ل گه‌ل خوه نابم: هه‌كه زاڕۆكێن حه‌يده‌ر نه‌سه‌كنی بن, ده‌ستپڕشۆل بن و ده‌ستێن خوه باڤێژن بارچۆقێن خه‌نجه‌ران و ژ كاڤلانان بكێشن, وێ گاڤێ خويایه كو ئەوێ وه‌جێ ژ خوه بگرن و بنده‌ست نابن. هه‌ر جهێ كو بچنێ یێ ده‌ستهلاتدار بن و ناكه‌ڤن د ره‌وشه‌كه خه‌راب ده. وێ گاڤێ ئەم وان ڤه‌ناگه‌ڕینن شرنه‌خێ. لێ گه‌ر هات و ئەو فه‌قیرۆشك و ڤه‌چرخسی بن, هنگی یێ د ناڤا خه‌لكێ ده ته‌په‌سه‌ر بن و هه‌وجه دكه كو ل گه‌ل من ڤه‌گه‌ڕن جهوارێ باڤ و كالێن خوه شرنه‌خێ…)(4).
شه‌رتێ ئاخایێ سۆر و میرێ جۆله‌مێرگێ
د پارا به‌رێ يا ڤێ نڤیسێ ده من ب كورتی ل سه‌ر هنه‌ك ئالیێن عه‌شيره‌تا ئۆره‌ماری نڤیسی. ڤێ جارێ ئەزێ بێتر ل سه‌ر ناسنامه‌یا ئۆره‌مار بسه‌كنم و پشتڕه ژی ل سه‌ر سه‌ده‌مێن چێبوونا سه‌رهلدانێ و هنه‌ك مژارێن دن یێن گرینگ بنڤیسم. به‌ريیا وێ كا ب كورتی ئەم بنێڕن دو برایێن كۆچبه‌ر ژ بۆتانێ چاوا گه‌هانه ئۆره‌مار?
ده‌ما كو زاڕۆكێن حه‌يده‌ر نوو ل جۆله‌مێرگێ بجهـ ببوون, ئاخا و میر چه‌ند رۆژان ل رابوون-روونشتن, كار و ته‌ڤگه‌را وان ته‌ماشه كرن. وان دیتن كو ئەو ژێهاتی, زیره‌ك و د برێڤه‌برنا كار و چالاكیێن خوه ده خوه‌دی ده‌ستهلاتن. ده‌ست و پێ سپی نینه, به‌لكی هه‌م ژ خوه ره و هه‌م ژی ژ ده‌ردۆرێ ره كه‌سێن ب كێر و بێرن. ژ كه‌سی شه‌رمێ ناكن و ب گۆتنا مه‌زنێن ئۆره‌ماريیان: (كه‌سێن زڕشه‌رم و ده‌ستهلاتن…, یێ ژ خوه ره یێن وه‌جهێ بن…).
ل سه‌ر ڤێ ره‌وشێ ئەو هێلانه ل وێ ده‌رێ و ل گه‌ل خوه ڤه‌نه‌گه‌ڕاندنه شرنه‌خێ. نه‌مر مه‌لا ئه‌حمه‌د ته‌كچی كۆكا ئۆره‌ماریيان ژ گونده‌كی ب ناڤێ به‌ره سپی یێ نێزی باژاڕێ شرنه‌خێ دده دیاركرن. من ل گه‌له‌ك كه‌سێن هه‌رێما شرنه‌خ پرسی لێ گونده‌ك ب وی ناڤی ل هه‌رێمێ تونه ئان ژی به‌لكی ب ده‌ربازبوونا سه‌دان سالان ره ناڤێ وی گوندی هاتیه گوهه‌ڕین. د ڤێ ده‌ربارێ ده لێكۆلین هێ ژی به‌رده‌وامن لێ یا بالكێش ئەوه كو ژ عه‌شيره‌تا ئۆره‌مار گه‌له‌ك مالبات ل ئولوده‌ره هه‌نه و ب ئۆره‌ماريیێن گه‌ڤه‌ر, باشوور و ئۆره‌مار ره د په‌یوه‌دنیيێن گه‌رم ده نه.
چووینا ئۆره‌مار
پشتی وه‌فاتا حه‌يده‌ر, میر شه‌ره‌فخانێ جۆله‌مێرگی ئۆره‌مار دا هه‌ر دو كوڕێن وی یێن كو ب ناڤێن له‌مدین و مه‌فێ دهاتن ناس كرن. وی سه‌رده‌می ل ئۆره‌مار ته‌نێ فله‌هـ هه‌بوون. ل ورا دێر و جهوارێن وان یێن كه‌ڤنار هه‌بوون كو ل په‌ی فه‌رمانا سالا 1915ان نها ته‌نێ خرابه و كاڤلێن وان ل هه‌رێما ئۆره‌مار مانه. د وێ فه‌رمانێ ده هنه‌ك ئۆره‌ماری هه‌ڤكار بوون كو فله‌هـ جانێ خوه رزگار بكن, لێ هنه‌ك ژ وانا ژی ل دژی وان بوون. هه‌یا سه‌رهلدانا سالا 1930ان ژی هنه‌ك مالێن فله‌هان ل ئۆره‌مار مابوون كو یه‌ك ژ وان مالا سه‌ردێ بوو. ب واته‌یه‌ك دن، به‌رێ ته‌نێ دو برایێن كورد ل ئۆره‌مار هه‌بوون كو یه‌ك له‌مدین و یێ دن ژی مه‌فێ بوو. مالا سه‌ردێ ژی ل په‌ی تێكچوونا سه‌رهلدانێ ب ئۆره‌ماريیان ره چوونه باشوور و ئێدی ڤه‌نه‌گه‌ڕین جهوارێ خوه یێ دیرۆك و كه‌ڤنار. ل گوندێن وه‌كه زه‌ره‌ن, ئۆره‌مار و ساتێ هێ ژی دێر و كه‌نیسه‌یێن فله‌هان مانه. ل په‌ی مرنا حه‌يده‌ر و د چاخێ له‌مدین و مه‌فێ ده هنه‌ك فله‌هان ئۆره‌مار ته‌ركاندن و كۆچبه‌ری باشوورێ كوردستانێ و باژاڕێن وه‌كه وانێ ژی بوون. ل په‌ی وێ ده‌ستهلاتداریا هه‌رێما ئۆره‌مار د ده‌ستێ وان دو برایان ده ما. ئاخاتی جارنا د ده‌ستێ به‌ره‌بابێ مه‌فێ و جارنا ژی د ده‌ستێ به‌ره‌بابێ له‌مدینیان ده بوویه.
| ناڤێ كوڕێن له‌مدین وها یه: مه‌نگه‌لان, مژدین, مه‌لا, بارانی, ماماخا, جه‌وهه‌ر و میرێ. ناڤێ كوڕێن مه‌فێ ژی وها یه: مه‌یته‌ر, جادر, كه‌مال, شاقولی, میرخان و قه‌ره‌خان. |
له‌مدین خوه‌دیێ حه‌فت كوڕان و مه‌فێ ژی شه‌ش كوڕ هه‌بوون, مخابن ژێده‌ر به‌حسا هه‌ژمارا كه‌چێن وان ناكن.
ناڤێ كوڕێن له‌مدین وها یه: مه‌نگه‌لان, مژدین, مه‌لا, بارانی, ماماخا, جه‌وهه‌ر و میرێ.
ناڤێ كوڕێن مه‌فێ ژی وها یه: مه‌یته‌ر, جادر, كه‌مال, شاقولی, میرخان و قه‌ره‌خان.
هه‌ر یه‌ك ژ وان 13 كوڕێن دو برایان خوه‌دی به‌ره‌بابه‌كێ نه كو ل په‌ی ده‌ربازبوونا سه‌دان سالان هێشتا ژی ب ناڤێ وان كه‌سان تێنه ناس كرن. عه‌ده‌ت و عورفێن عه‌شيره‌تیيێ ئێن باش و خه‌راب د ناڤا وان به‌ره‌بابان ده ژی هه‌بوون كو هه‌یا سالێن 1970ان جارنا ل سه‌ر پرسگرێكێن ئاخێ ئان ژی تشتێن دن شه‌ڕ د ناڤبه‌را وان ده چێ دبوون كو دبوو سه‌ده‌ما كوشتنا هن كه‌سان ژ دو ئاليیان. لێ كوردپه‌روه‌ری و مێڤانپه‌روه‌ری دو سفه‌تێن به‌ر ب چاڤن كو د ناڤا هه‌موو به‌ره‌بابان ده وه‌ك میراسه‌كی بێمرن هێ ژی مانه. كوردپه‌روه‌ريیا وان د به‌لگه‌نامه‌یێن.ئۆسمانی و به‌رپرسێن ئارتێشا كۆمارا تركيیێ ده ل هه‌رێمێ هێ ژی مانه.
په‌یڤا ئۆره‌مار
ئۆره‌مار په‌یڤه‌كه سریانی یه و تێ واته‌یا: (جهوارێ پیرۆز, پاك, پاقژ ئان ژی ته‌میز). ل گۆر لێكۆلینا دیرۆكزانێ سریانی نكۆلای(4), ناڤێ ئۆره‌مار ژ دو په‌یڤێن (ئۆره) و (مار/مه‌ر) پێكهاتیه. د زمانێ سریانی ئان ژی سوریانی ده (ئوره Ure ئان ئۆره Ore) ب واته‌یا جهـ, وار, باژاڕ و جهێ روونشتنێ یه. (مار) ئان (مه‌ر) ژی ئانكو پیرۆز. ئەڤ گۆتن ژی گه‌له‌ك ژ گۆتنێن دن به‌رئاقلتره. چمكی باژاڕێن دن ژی خوه‌دی واته‌یه‌كه وها نه. میناك: ئورشه‌لیم- باژاڕێ پاقژ و پیرۆز, ئورومیه ئانكو باژاڕێ ئاڤێ.
هنه‌ك ژێده‌ر ژی واته‌یا په‌یڤێ وه‌كه جهوارێ (پادشاهـ و مه‌زنان) راڤه دكن. ژ هێلا دن ژی هنه‌ك ژێده‌ر ناڤێ هه‌رێم ئان ژی گوند وه‌ك (ئورامار) دنڤیسن و ب واته‌یا (كه‌لا سه‌رۆك, كه‌لا بلند ئان ژی كه‌لا ژۆر) ژی شرۆڤه دكن.
| ژ سه‌رده‌ما ئۆسمانیيان هه‌یا رۆژا ئیرۆ ئۆره‌مار ناڤه‌ندا ناحيێ یه، گرێدایی قه‌زا گه‌ڤه‌ڕێ یه و دكه‌ڤه سه‌ر سنۆرێ باشوور, باكوور و رۆژهلاتێ كوردستانێ. |
نه‌مر مه‌لا ئه‌حمه‌د ئۆره‌ماری(ته‌كچی) ژی ل سه‌ر ناڤێ ئۆره‌مار وها دبێژه: (ل ئۆره‌مار دو دێرێن كه‌ڤن هه‌بوون كو ناڤێ یه‌كێ هار و یا دن ژی مار بوو. كه‌سێن كو دین و شێت دبوون دبرنه دێرا هار و ئەو ل ورا چێ دبوون. دێرا دن ژی يا ماران بوو و نه‌خوه‌ش ل ورا دهاتنه ده‌رمان كرن. ئۆره‌مار ناڤێ خوه ژ ناڤێ وان دو دێران گرتیه)(5).
ژ سه‌رده‌ما ئۆسمانیيان هه‌یا رۆژا ئیرۆ ئۆره‌مار ناڤه‌ندا ناحيێ یه ئانكو ژ قه‌زایێ بچووكتره. گرێدایی قه‌زا گه‌ڤه‌ڕێ یه و دكه‌ڤه سه‌ر سنۆرێ باشوور, باكوور و رۆژهلاتێ كوردستانێ. وه‌كه سێكووچكه‌كێ نێزی هه‌ر سێ په‌رچێن ئاخا كوردستانا مه‌زنە. نێزی 100 گوندێن دو عه‌شيره‌تێن دۆسكی و ئۆره‌ماريیان گرێدایی ئۆره‌مار ئان ژی د ناڤا سنۆرێن ناحيا ئۆره‌مار ده‌نه. گوندێ هه‌ری مه‌زن پشتی ئۆره‌مارێ, ساتێ بوویه كو نها وێرانه یه.
گوندێن گرێدایی ئۆره‌مار
زه‌ره‌نه, شتازن, ماته(ماتێ), تالانه, زێڕێ, بریێ, شووكه, شه‌توونس, ساتێ و چه‌ند گوندێن دن كو ل په‌ی شه‌ڕێ تایبه‌تی یێ ده‌وله‌تا ترك ل دژی بزاڤا ئازاديیێ وێرانكری نه و ته‌نێ ژ به‌ر جهێ خوه یێ ستراته‌ژیك ئۆره‌مار ئاڤه‌دان مایه.
تاخێن ناڤا ئۆره‌مار
دو تاخێن ناڤا ئۆره‌مار یێن سه‌ره‌كه تاخا مژدینی و يا مه‌فێیا نه كو هه‌ر یه‌ك ژ وان ژی خوه‌دی چه‌ند تاخێن بچووكترن. ب سه‌رهه‌ڤ ده 9 تاخێن ئۆره‌مار وها نه: ناڤ گوند, خێریزۆكا, بنجانی كو تاخا هه‌ری مه‌زن یا مه‌فێیان بوو و ل بنایا كانیا سوولێ و تاخا هه‌ری بلند يا گونده. تاخا چه‌مێ خه‌لۆ, ئاڤتخێ(ر) ئان ژی (بۆزكایا), ئاقار, ئاقارێ ژۆری, فراڤینكێ, فراڤینكا ژۆری, تاخێ ژۆری(6).
ئۆره‌مار هه‌م ناڤێ گوند و هه‌م ژی ناڤێ هه‌رێمه‌كه گه‌له‌ك فره‌هـ, خوه‌دی سروشته‌كه ده‌لال و زه‌نگینه.
ژیانا خه‌لكێ ل سه‌ر په‌زداری, مێشێن هنگڤ, دارێن فێكی یێن وه‌كه گۆزێ كو د گوند ده گه‌له‌ك هه‌نه. زۆزانێن ئۆره‌مار یێن وه‌كه مێرگه‌زه‌رێ ل هه‌رێمێ پڕ ناسكری نه.
ئۆره‌مار ژ هێله‌كێ د ناڤا چیایێن بلند ده جهێ خوه خوه‌ش كریه كو هنگی ناڤ و په‌سنا وێ ددن و د سترانێن كوردی ده دبێژێن: (ئۆره‌مارێ د كوورێ ده), لێ د قیاسا ب گوندێن ده‌ردۆرا خوه ره ل جهه‌كی پڕ بلند جهـ گرتیه, هنگی دبێژنێ: ( ئۆره‌مارێ بلندە). ورا وه‌ك وارگه‌هێ شێران, كه‌لا به‌رخوه‌دانێ و جهوارێ كه‌ڤنار یێ ژیانێ هاتیه وه‌سف كرن. گه‌لیێن كوور, چیایێن بلند, كانيیێن سار, ئاڤێن جه‌مدی, به‌رفا گران, هه‌وایێ سار, سروشته‌كه خوه‌ڕست, دیوانێن شاریایی ب ده‌نگێ ده‌نگبێژێن خوه‌ش ئاواز, ڤه‌گۆتنا ده‌ستانا مێرخاسێن ناڤدار ئێن وه‌كه خانێ له‌پزێڕین و رۆسته‌مێ زال, چیڕۆكێن داپیرێن رووخوه‌ش, مێڤانهه‌زی و كوردپه‌روه‌ری ژ وان تایبه‌تمه‌نديیێن هه‌رێمی و جڤاكی نه كو ناڤێ ئۆره‌مار د دیرۆكێ ده بلندتر كریه.
د ناڤا دلێ چیێن ژێر ده كو بلنداهيیا وان ژ 2500 هه‌یا 3500 مه‌ترۆیان ده یه ئۆره‌مار ب سه‌دان ساله جهوارێ ژیانێ یه:
1- چیايێ جه‌رته. په‌زكۆڤی ره‌وشا وی چیا نه و ته‌نێ په‌زكۆڤی دكارن ل ورا بژین، مرۆڤ نكارن هه‌ڕن وی چیای.
2- چیایێ كه‌ڤلیێ كو دكه‌ڤه هنداڤا گوندێ شتازن.
3- چیایێ بنهێلینێ كو ل ژێر كه‌لا بێراخا یه.
4- چیایێ سه‌دیك.
5- سه‌رێ ستۆنێن خۆپن.
6- چیایێ به‌لقیسێ.
7- چیایێ ره‌شكۆ كو ل په‌ی چیایێ ئاگری د ناڤا سنۆرێن فێرمی یێن تركیێ ده چیایێ هه‌ری بلند هاتیه ده‌ستنیشان كرن.
د ژیانا رۆژانه يا خه‌لكێ ده مێشێن هنگڤ و هنگڤێ سروشتی, په‌نیر, گولده‌خوین, نێریێ شاخ قوولۆز, سروشتا كۆڤى, چیایێن ئاسێ و… هتد. ناسنامه‌یا ده‌لاليیا ئۆره‌مارا ره‌نگین پێك تینن.
د ناڤا خه‌لكێ هه‌رێمێ ده پاراستنا ژینگه‌هێ و ل به‌رچاڤگرتنا مافێ ئاژه‌ل و چارپیێن دن خاله‌كه بالكێشه. میناك: ژ بۆ كو هرچ زرارێ نه‌گه‌هینن بۆستان و مێشێن وان یێن هنگڤ ئەو (ئاشێ هرچێ) ل دۆرا ره‌زێن خوه چێ دكن. ئاشێ هرچێ تشته‌ك ب ده‌نگ كو ژ بۆ ترساندنا هرچا نه. سوودستاندن ژ ڤێ ته‌كنیكێ ته‌نێ ب مه‌ره‌ما كو ئاژه‌لێن وه‌كه هرچێ نه‌هێنه كوشتنێ یه.
سالێن دیاركرنا قه‌ده‌رێ
هاڤین بوو, ئەسما‌نه‌كی شین, هه‌وایه‌كی هێنك و دلفره‌هـ خوه‌شیه‌ك زێده‌تر دابوو تاما ژیانێ. ژ مژ و مۆرانا پایز و زڤساتانێ شوونه‌واره‌ك ل دۆرا (ئۆره‌مارا د كوورێ)(7) ده نه‌دهاته دیتن. ده‌لالی و شیناهيیا ره‌نگین يا سروشتێ, چیك- چیكا ته‌یر و توالا, كالینا به‌رخ و میهان, هشێنا ئاڤا كانی و ئاوازێن شڤان و بێريیان… هتد. ته‌ڤا دلخوه‌شیيه‌كه مه‌زن د دلێ مرۆڤان ده چێ دكر. تیڕێژێن تاڤێ ته‌ڤلی خوناڤا ناڤا چلۆ و گه‌یایێ شین بێهنه‌كه پڕ خوه‌ش دابوو ده‌ردۆرا گوند. دارێن گۆزێ نه‌فه‌سا گه‌رماهيیا گوند چكاندبوون. ل ڤڕا بێهنا هه‌وا و ره‌نگێ سروشتێ جودا یه. چیایێن كو دۆرا گوند گرتبوون, به‌ده‌ویيا سروشتا هه‌رێمێ سه‌دجاری زێده‌تر دكرن. ده‌ما ژ ژۆریيا چیایێ ره‌شكان ڤه مرۆڤ ل ئۆره‌مار و چیایێن بچووكتر دنێڕه وه‌كه مۆریكه‌كه ره‌نگین و نیشانا ئاڤه‌دانیێ, هه‌رێم ده‌لالیيا خوه د ناڤا دلێ چیایێن جه‌رته, ره‌شكان و به‌لقیسێ ده ددا دیاركرن. ئەو سال دهات كو هنه‌ك رۆژێن دیرۆكی د ناڤا رووپه‌لێن 365 رۆژێن خوه ده تۆمار بكه. رۆژێن دیاركرنا قه‌ده‌را خوه‌ش ئان ژی نه‌خوه‌ش كو ئێدی یێ ده‌هان سالان به‌خته‌وه‌ری ئان ژی به‌ختڕه‌شی ب خوه ره ئانیبوونا. له‌هه‌نگێن دو ئالیێن سنۆر د رۆژێن هه‌ری ته‌نگاڤ یێن سه‌رهلدانا ئاگری ده دلێ برێڤه‌به‌رێن خویبوونێ ژی خوه‌ش كربوون. ئاگرێ سه‌رهلدانه‌كه دن ل كوردستانێ ڤێكه‌تبوو و هێزا ئارتێشا داگیركه‌ر يا تركيیێ گێژ و مێژ نه‌دزانی به‌رێ خوه بده كیژان هێلینا كوردان يا شه‌ڕ و به‌رخوه‌دانێ. سالێن خوه‌ش و نه‌خوه‌ش گرێدایی وان رۆژێن هاڤینا سالا 1930ان بوون. ژ 1927ێ ل گریداخێ شه‌ڕ و به‌رخوه‌دانا شه‌ڕڤانێن كورد چه‌مبه‌را ژیانێ ل ئە‌نقه‌رێ ته‌نگ كربوو. گه‌ر كوردا هه‌ڤگرتن و هه‌ڤكاريیا هه‌ڤ نه‌كرانا ئێدی قرارێن په‌یمانێن سه‌ڤه‌ر(8), لوزان(1923) و سایكس پيكۆ(1916) ل دژی پاشه‌ڕۆژا كوردان دهاتن كو بێنه جی ب جی كرن. ژ به‌ر وێ ژی ئەو سال و ده‌م پڕ گرینگ و قه‌ده‌رساز بوون.
ئاگری و ره‌شكان: دو چیا, دو ستارگه‌هـ
وان سالان ل دو چیێن هه‌ری بلند یێن باكوورێ كوردستانێ ته‌نێ ئاگرێ دو سه‌رهلدانان ڤێكه‌تی بوو: چیایێ ئاگری وه‌كه چیایێ هه‌ری بلند ل هه‌موو جۆگرافيا د ناڤا سنۆرێن تركيیێ ده ببوو ستارگه‌ها شه‌ڕڤانێن جه‌نه‌رال ئیحسان نووری پاشا (1892-1976) و چیایێ ره‌شكان ژی وه‌كه چیایێ دویێ د وارێ بلنديیێ دا ببوو چه‌په‌رێ شه‌ڕڤانێن سه‌رهلدانا ئۆره‌مار. دو چیا ژ هه‌ڤ دوور بوون لێ هایا هه‌ز و ئەڤینا وان يا كوور و دوور ژ هه‌ڤ هه‌بوو. دو ستارگه‌هێن كو هیڤيیێن مه‌زن دابوون كوردێن رۆژهلات و رۆژئاڤا ژی. ل گریداخێ شه‌ڕڤانێن جه‌لالی ژ ماكۆ, پۆلده‌شت و خۆیێ دهاتن دیتن. ل ئۆره‌مار ژی شه‌ڕڤانێن ژ بارزان, شه‌مزینان و نه‌هریيێ ژی هه‌بوون. هه‌ر دو چیا, هه‌موو ئالی وه‌كه دله‌كی بوون د لاشه‌كی ده و خوه‌دی ئارمانجێن وه‌كهه‌ڤ. سه‌رله‌شكه‌رێن ناڤدار ته‌ڤی كو هه‌ڤ نه‌دیتبوون لێ ژ شه‌ڕڤانێن خوه ره پێشه‌نگێن باش بوون. ل ئاگری برۆیێ هه‌سكێ تێلی( 1877- 1931), فه‌رزنده به‌گێ عە‌مه‌ر( 1889-1933 ) و ل ئۆره‌مار ژی مستێ شه‌كر(?-?), جه‌مالێ مه‌یته‌ر(?-?), ئە‌لیكۆ(?-?), شێخ مرادێ مه‌نگه‌لانی(?-?), یاسینێ زه‌ینه‌بێ(?-?), خورشیدێ نه‌بی(?-1948), نه‌بیيێ ئۆره‌ماری(?-?), بنیامینێ خۆخێ(?-?), محه‌مه‌د ئە‌مین(?-?) و گه‌له‌ك كه‌سێن دن هه‌بوون. شه‌ڕڤانێ چارگورچك, پلنگێن چیایێن ئاسێ و قه‌هره‌مانێن كو ته‌نێ پشتا وان ل چیایێن كوردستانێ بوو. هه‌یبه‌ت و مه‌زناهيیا وان چیايێن بلند وسا زێده بوو كو ترسه‌كه بێداوی خستبوو ناڤا لاشێ سه‌رله‌شكه‌رێن هه‌ری ب ئازمۆن ئێن رۆما ره‌ش. وان سالان ل ئاگری, زیلان, چالدێران, ئورمیه, ئامه‌د, سلێمانی, پاتنۆس, مه‌له‌زگر, ئۆره‌مار و بارزان (ئاگر و خوین) ته‌ڤلیهه‌ڤ ببوون. دو قه‌ده‌ر ل به‌ندا كوردان بوون: قه‌ده‌را ره‌ش و قه‌ده‌را خوه‌ش, و بده‌ستخستنا وان ژی ته‌نێ گرێدایی هه‌ڤگرتن و خه‌باتا وان يا هه‌ڤپار و هه‌ڤچاخ بوو. رێبه‌رێن هه‌ردو سه‌رهلدانان نه‌دخوه‌ستن ده‌رفه‌تێن هه‌یی وه‌ندا بكن.
ده‌ستپێكا سه‌رهلدانێ
| ل گۆر ژێده‌رێن تركان سه‌رهلدانا ئۆره‌مار ژ 16/7/1930ێ هه‌یا 10ێ جۆتمه‌ها سالا 1930ان به‌رده‌وام كریه. ژێده‌رێن دن ژی رۆژا ده‌ستپێكا سه‌رهلدانێ دو رۆژێن 21-22ێ تیرمه‌هێ ددن خویانی كرن. |
ل گۆر ژێده‌رێن تركان سه‌رهلدانا ئۆره‌مار ژ 16ى تیرمه‌ها سالا 1930 هه‌یا 10ێ جۆتمه‌ها سالا 1930ان به‌رده‌وام كریه. ژێده‌رێن دن ژی رۆژا ده‌ستپێكا سه‌رهلدانێ دو رۆژێن 21-22ێ تیرمه‌هێ ددن خویانی كرن. ژێده‌ر و شاهدێن سه‌رهلدانێ ژی كو ناڤێ وان د داویا ڤێ نڤیسێ ده هاتیه و من ب چه‌نده‌ك ژ وان ره هه‌ڤپه‌یڤین چێكرنه, رۆژا سه‌رهلدانێ 21 ى تیرمه‌ها سالا 1930ان ددن دیار كرن. ته‌ڤگه‌ر زێده به‌رده‌وام نه‌كریه لێ باندۆره‌كه مه‌زن و تژه ترس ل سه‌ر رایه‌دارێن ئارتێشا تركيیێ و شیاركرنا كوردێن هه‌رێمێ هشتیه كو ته‌ڤ وه‌كه موزایكا عه‌شيره‌تان خوه‌دی هێزه‌كه نه‌هه‌ڤگرتی بوون. په‌یاما هه‌ری گرینگ كو ترسه‌كه مه‌زن خسته ناڤا دلێ رایه‌دارێن كۆمارا نووئاڤابوویی يا تركیێ ئەو بوو كو كوردان ب بێ ناسكرنا سنۆرێن ده‌ستچێكری ژ دو ئالیان هاتبوون دۆرا هه‌ڤ و ل دژی ئارتێشا تركيیێ شه‌ڕ دكرن. ژ هێله‌كێ شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی (1896-1969 ), مستێ شه‌كر و مه‌لا حسێن شه‌ریف وه‌ك رێبه‌رێن سه‌رهلدانێ بوون و ژ هێلا دن ژی سه‌رله‌شكه‌رێن ترك و هنه‌ك ئۆره‌ماريیێن خوه‌جهـ, سه‌رۆك عه‌شيره‌تێن: دۆسكی, ئە‌رتووشی و پنیانشی ژی ل دژی سه‌رهلدێرێن كورد بوون.
ل گۆر ژێده‌رێن تركان ته‌ڤاهيیا هێزا كوردان يا د شه‌ڕ ده 700 هه‌یا 1000 كه‌س بوونه. هێزا ده‌وله‌تێ ژی وه‌ك هه‌ژمارا كه‌سان ژ يا كوردان زێده‌تر بوویه. چمكی هێزا عه‌شيره‌تێن هه‌ڤكارێن ده‌وله‌تێ ژی ل په‌ی ده‌ستپێكا شه‌ڕ هێدی- هێدی زێده‌تر بوویه. ژ خه‌ینی وێ ژی ده‌وله‌ت خوه‌دی ته‌یاره, چه‌كێن گران و ئیمكانێن دن یێن مادی- ته‌كنیكی بوو. سه‌ركێشێن دو عه‌شيره‌تێن بارزانی و ئۆره‌ماری ژی رێبه‌رتيیا شه‌ڕێ سه‌رهلدانێ كرنه. د ده‌ستپێكێ ده ئارتێشا ترك ته‌ڤی هێزه‌كه مه‌زن ته‌نێ ب هه‌ڤكاريیا چه‌ند كه‌سێن خاین و سیخوڕ كاریه ل دژی شه‌ڕڤانێن كورد بسه‌كنه. كوردان نه‌كارین قه‌ره‌قۆل ئان ژی قرارگه‌ها له‌شكه‌ری يا ئۆره‌مار خه‌را بكن لێ د یه‌كه‌مین هێرش ده زه‌ربه‌یێن مه‌زن لێدانه. قه‌ره‌قۆل ئان ژی قرارگه‌ها كو سالا 1911ان د سه‌رده‌ما ئۆسمانيیان ده ل ناڤه‌ندا ئۆره‌مار هاتبوو دورست كرن ل په‌ی ده‌ربازبوونا نێزی سه‌د سالان بۆ جارا یه‌كێ د سالا 2005ان ژ هێلا هێزێن گه‌ریلایێن پارتيیا كاركه‌رێن كوردستانێ ڤه ژ بنی ده هاته وێران كرن.
د وان شه‌رتان ده ته‌نێ ئیراده و چیا بوون كو سه‌ده‌مێن به‌رده‌واميیا شه‌ڕێ سه‌رهلدێرێن كورد بوون. مرۆڤێن كو ددن سه‌ر شۆپا هه‌قیقه‌تێ یێ هالێ وان ژ ڤێ باشتر نه‌به. كوردێن دژبه‌ری (رۆما خاین) شه‌رافه‌تا خوه يا ئينسانی نه‌فرۆتن. ترسا دكتاتۆران ژ كه‌سێن بشه‌ره‌ف زێده یه. نها ژی ل كووده‌را كو كورد هه‌نه ترك ژ بۆ ته‌ڤكوژی, هۆڤیتی و داگیركرنا ورا د رێزا یه‌كێ ده دسه‌كنن(9).
ل گۆر ژێده‌رێن ئارتێشا تركيیێ، ئاگرێ سه‌رهلدانێ ب قاسی حه‌فت مه‌هان هلكری بوویه و كێم-زێده ل هه‌رێمێ شه‌ڕێن به‌ربلاڤ ب ئارتێشا ده‌وله‌تا تركیێ ره هه‌بوونه. د وێ ره‌وشێ ده كو گوند ژ هه‌ر ئالیڤه هاتبوو دۆرپێچ كرن نه عه‌شيره‌تا گه‌ردی و نه ژی ژ نه‌هريیێ كه‌سی نه‌دكاری ده‌ستێ هه‌ڤكاریێ بگه‌هینه ناڤه‌ندا سه‌رهلدانێ. ب واته‌یه‌ك دن عه‌شيره‌ت ب ته‌نا سه‌رێ خوه مابوو. مالباتا نه‌هریێ پشتگیری دانه سه‌رهلدانێ لێ ل په‌ی خیانه‌تا هنه‌ك كه‌سان ئەو ژی كه‌تنه بن دووڤچوونێن ئيستخباراتا ده‌وله‌تێ و داویێ ژی گه‌له‌ك ژ وان نه‌چار مانه كو ژ هه‌رێما ژیانا خوه ده‌ركه‌ڤن و بچنه باشوورێ كوردستانێ.
ژ هێلا دن ژی پڕانيیا عه‌شيره‌تێن هه‌رێمێ ل په‌ی ئیداما لیده‌رێن سه‌رهلدانا شێخ سه‌عيد ل دژی سیاسه‌ت و كریارێن ده‌وله‌تا كه‌مالیست بوون. ده‌وله‌تا كو د برێڤه‌برنا پلانێن خوه یێن بشافتنێ ده هه‌موو رێچ و دربێن فاشیستی ل كوردستانێ دجه‌ڕباندن. ژ شكاندنا شه‌خسيیه‌تێ بگره هه‌یا هنگافتنا نامووس, بێكه‌رامه‌تی, كوشتن و سرگوونكرنێ ده‌ستێ به‌رپرسێن خوه یێن له‌شكه‌ری- ئیداری ڤه‌كری هشتبوو. ئیمكانێن مه‌زن ژی ددانه وان ئاخا و خاینێن كو ل هه‌رێمێ دبوونه چاڤخاس و هه‌ڤكارێن وان. لێ خالا بهێز ئەو بوو كو ل به‌رچاڤگرتنا یاسا و زاگوونێن كۆمارا تۆتالیته‌ر يا ژۆن ترك و كه‌مالیستان ل جهوارێ كوردان بێواته بوو. د ئەتمۆسفيرێ وێ سه‌رده‌مێ یێ جڤاكا كورد ده ژی په‌ژراندنا كارێن وها دوور ژ پڕه‌نسیپێن ئەخلاقی, پڕ زه‌همه‌ت بوو.
ئۆره‌مار, به‌رده‌وامیيا سه‌رهلدانێن به‌ریا خوه
سه‌رهلدانا شێخ سه‌عیدێ پیران (1865-1925) ل سالا 1925ان ب ئاگر و خوینێ هاته ڤه‌مراندن. ته‌ڤی كو ل گۆر گه‌له‌ك به‌لگه‌یان هایا شێخ عە‌بدولقادرێ گه‌یلانی (1870-1925) ژ كار و خه‌باتا شێخ سه‌عيد تنه‌بوو، ئانكو د وان سالان ده ل سته‌مبۆلێ و دووری وه‌لێت بوو, لێ كه‌مالیستێن كو ب رامانێن خوه زێده ژ كالكێن خوه یێن ئۆسمانی جودا نه‌بوون, باش دزانین كا مالباتا نه‌هری كینه و شێخ عوبه‌یدولا كی بوویه. ڤێ كینا وان ل په‌ی سالا 1880ان ئیجار ل 1925ان جه‌وهه‌رێ خوه یێ ب ژه‌هر ددا خویانی كرن. ژ به‌ر وێ ژی په‌یوه‌نديیا ئیدام شێخ عە‌بدولقادر و كوڕێ وی سهيید محه‌مه‌د ب چێبوونا سه‌رهلدانا ئۆره‌مار ره هه‌یه. یانی به‌ريیا ده‌ستپێكا سه‌رهلدانا ئۆره‌مار ل سالا 1925ان ل نه‌هريیێ سهيید عە‌بدولا ئە‌فه‌ندی(1890- 24. 06. 1967) یێ كوڕێ شێخ عە‌بدولقادر ل دژی تركان ده‌ست ب ته‌ڤگه‌ره‌كه هه‌رێمی كربوو. ل گه‌ل له‌شكه‌ركێشيیا تركان بۆ سه‌ر نه‌هریێ ئیران, یه‌كیتیيا سۆڤیه‌ت و ئنگلیز ژی ل دژ ده‌ركه‌تن و ئەو نه‌چار ژ باكوورێ كوردستانێ ده‌ركه‌تن. هنه‌ك به‌ر ب رۆژهلات و یێن دن ژی چوونه باشوورێ كوردستانێ. ئەو نها ژی ل باشوور وه‌ك (مهاجر) ئانكو كۆچبه‌ر تێنه ناس كرن و ئاكنجيیێن هه‌رێما برادۆست و سۆرانن. ل گوندێن وه‌كه به‌نێ, ژوژیلێ, بیرتێ, بێرووشم, تاوكێ, گله‌ڕه‌ش, گولیژگه, بوولێ و بێشێوێ دژین. مهاجر ل په‌ی سالێن 1920-30ان ژ باكوور هاتنه و پڕانی ل هه‌رێما برادۆستيیان (ناڤه‌ندا وێ سیده‌كان) جهوار بوونه. ڤێ یه‌كێ ژی كر كو د ناڤبه‌را وان و برادۆستیيان ده جارنا ناكۆكی روو بدن. ژ مالباتێن ناسكری يێن مهاجران كو د ناڤا گه‌ل ده خوه‌شناڤ و كوردپه‌روه‌ر تێنه ناس كرن ناڤێن ژێر هه‌نه:
محه‌مه‌د قیته‌یی كو ب كۆكا خوه ژ نه‌ڤيیێن حه‌زره‌تێ ئه‌حمه‌دێ خانی نه. كه‌ریم حه‌یزه‌ران یێ كوڕێ سه‌ید قوتاس,.ئۆسمان مه‌رجێ, هه‌مه‌د ئە‌مین كرێت و یونس چاوش.
ل ويلایه‌تا جۆله‌مێرگێ نه‌هری و ئۆره‌مار بوونه دو ناڤه‌ندێن سه‌رهلدانێ ل دژی ده‌وله‌تا تركيیێ, لێ جهێ ستراته‌ژیك ژ ده‌وله‌تێ و ئاليیێ كورد ره ئۆره‌مار بوو.
سه‌رهلدانێن بێداوی
| ئۆره‌مار د به‌لگه‌یێن ده‌وله‌تێ و چاڤێ رایه‌دارێن ترك ده وه‌كه هه‌رێمه‌كه تایبه‌تی, جهێ ئەشقیا, سه‌رهلدێر و دژبه‌رێن تركان هاتیه ناساندن. |
ئۆره‌مار كو د سێكوچكێ سێ وه‌لاتان ده یه هه‌رێمه‌كه ستراته‌ژیكە. ژ سه‌رده‌ما ئۆسمانی و كۆمارا سالا 1923ان يا تركیيێ و شوونده, ئۆره‌مار د به‌لگه‌یێن ده‌وله‌تێ و چاڤێ رایه‌دارێن ترك ده وه‌كه هه‌رێمه‌كه تایبه‌تی, جهێ ئەشقیا, سه‌رهلدێر و دژبه‌رێن تركان هاتیه ناساندن. ل په‌ی تێكچوونا سه‌رهلدانا 1880ان يا شێخ عوبه‌یدولايێ نه‌هری(1826-1883) كه‌له‌هێن ئۆره‌مار ژی ببوون سترارگه‌ها لیده‌ر و شه‌ڕڤانێ كورد. د ڤان سالێن ده‌ربازبوویی ده ده‌ربه‌یێن هه‌ری گران ژ هێلا شه‌ڕڤانێن ئازادیێ ل هه‌رێما ئۆره‌مار ب ئارتێش و قرارگه‌هێن له‌شكه‌ری یێن ده‌وله‌تا تركيیێ كه‌تنه. كوردێن هه‌رێمێ ب قاسی كو د هه‌رێمه‌كه ئاسێ ده ژیانێ به‌رده‌وام دكن, به‌ده‌لێن ئاسێتیا وێ جۆگرافيايێ ژی ب خوین و مالوێرانيیا خوه دانه. یانی هێ ژی ل ئۆره‌مار سه‌رهلدان و كۆچبه‌ری به‌رده‌وامن.
هنه‌ك ژ وان ل مه‌خموور, هنه‌ك ل قه‌ندیل, یێن دن ژی ل په‌ی چێبوونا كۆمارا سته‌مكار و ئینكارگه‌ر يا تركيیێ چوونه باشوورێ كوردستانێ و ل گوند و باژاڕێن وه‌كه: نێروا سیتۆ, شێلادزێ, مووسل, دهۆك و دیانا و ئەو ده‌ر ژ خوه ره كرنه هێلینا ژیانێ. یێن كو ب دارێ زۆرێ ژی ژ كوردستانێ هاتن دوورخستن ب هه‌سره‌تا دیتنا ئۆره‌مار ل مانیسا و بورسا سه‌ری برن ناڤا ئاخا سار. نه‌ڤیيێن شه‌ڕڤان و لیده‌رێن سه‌رهلدانا سالا 1930ان هێ ژی ل په‌ی شۆپ و دۆزا كالكێن خوه نه. هنه‌ك مالباتێن مه‌زن يێن هه‌رێمێ هه‌نه كو د سه‌رهلدانا سالا 1930ان ده كالكێن وان ل دژی برایێن خوه بوونه جه‌هشێن ده‌وله‌تێ, لێ ئیرۆ نه‌ڤيیێن وان ته‌ڤی كو وێ هه‌لوه‌ستا كالكێن خوه ره‌خنه دكن, ده‌رسێن باش ژی ژ كێماسیێن وان ستاندنه، هێ ژی ژ به‌ر هه‌لوه‌ستا خوه یا كوردستانی تێنه دوورخستن, ته‌رۆركرن و كوشتن.
هێ ژی داوی ب رێزه سه‌رهلدانێن كوردستانێ نه‌هاتیه. ل په‌ی سه‌رهلدانێن قۆچگری, شێخ سه‌عيدێ پیران, دێرسم, ئۆره‌مار و ئاگری ڤێ جارێ سه‌رهلدانێن دن ژی كه‌تن رێزا پێشيیا یا گۆڤه‌ندا دۆزا ئازادیێ كو پارتیێن وه‌كه په‌كه‌كه, په‌ده‌كه, هه‌ده‌كه, یه‌نه‌كه, په‌یه‌ده و… هتد. پێشه‌نگیيێ ژێره دكن. گۆڤه‌ندا كو ئێدی نه هه‌رێمی به‌لكی ژ سنۆرێن ده‌ستچێكری و سه‌خته یێن تركیێ, ئیران, سووریێ و ئیراقێ ژی ده‌ركه‌تیه.
د سالێن به‌رێ ده ژیانه‌كه گه‌رم ل ئۆره‌مار هه‌بوو و سه‌دان مال تێده هه‌بوون, لێ نها د ده‌مسالا زڤستانێ ده 50-55 مال و د ده‌ما بهار و هاڤینێ ده ژی نێزی 100-120 مال تێنه سه‌ر مال و ملكێن خوه. ژ 1930 هه‌یا 1934ان ب قاسی چار سالان ئۆره‌مار, ساتێ و گه‌له‌ك گوندێن هه‌رێمێ ژ ژیانێ ڤالا ببوون. كه‌تن, هاتنوچووینا ورا قه‌ده‌خه بوو. ره‌وشا كو ئیرۆ ژی كێم- زێده به‌رده‌وامه.
سرگوون و دوورخستن
| ل په‌ی تێكچوونا سه‌رهلدانا ئۆره‌مار 300-400 كه‌س كۆچبه‌ری باشوورێ كوردستانێ بوونه. هنه‌ك شاهد ژی ڤێ هه‌ژمارێ نێزی 900 كه‌سان ددن دیار كرن. |
ئارمانجا شه‌ڕێ رۆژا یه‌كێ ئانكو 21ێ تیرمه‌ها سالا 1930ان ئەو بوو كو قه‌ره‌قۆلا تركا ژ ئۆره‌مار رابه و نیشانێن حكومه‌تێ ل هه‌رێمێ نه‌مینن. حه‌فتیيه‌كێ قرارگه‌هـ كه‌ته بن دۆرپێچا هێزا شه‌ڕڤانێن كورد. گه‌ر ژ به‌رێ ده ب رێیا هنه‌ك كه‌سێن خاین و سيخوڕ سه‌رله‌شكه‌رێ قه‌ره‌قولێ نه‌هاتا هایداركرن, یێ رووبه‌رێ سه‌رهلدانێ ل په‌ی گرتنا قه‌ره‌قولێ به‌رفره‌هتر بوویا.
وان سالان ل په‌ی تێكچوونا سه‌رهلدانێ 300-400 كه‌س كۆچبه‌ری باشوورێ كوردستانێ بوونه. هنه‌ك شاهد ژی ڤێ هه‌ژمارێ نێزی 900 كه‌سان ددن دیار كرن. لێ هنه‌ك ژ باشوور ڤه‌گه‌ڕیانه ئۆره‌مار. ل گۆر گۆتنا هنه‌ك شاهدێن وێ سه‌رده‌مێ كه‌سێن وه‌كه ئۆسمانێ سیتۆ, زاهرێ كه‌هێ, هه‌فزولا و چه‌ند كه‌سێن دن ژی هه‌ڤكاری دانه ده‌وله‌تێ.
ل په‌ی تێكچوونا سه‌رهلدانێ پڕانیيا مالباتێن عه‌شيره‌تا ئۆره‌مار ژی هاتن هه‌رێما بارزان و ب ده‌ستوورا شێخ ئه‌حمه‌د بارزانی كوردێن كۆچبه‌ر هه‌ر 10 مال ل سه‌ر گونده‌كی جهوار بوونه. ئۆره‌ماری هه‌یا ده‌مسالا بهارێ ل ورا مان، لێ پشتره ژ ورا ده‌ركه‌تن. سه‌دیق ئاخایێ سیتۆ چوو ده‌شتا زێ و گونديیێن دن ژی هه‌ر چه‌ند ماله‌ك چوونه گونده‌كی كو ژیارا خوه بدۆمینن. تشته‌كی وان نه‌مابوو و ژ به‌ر وێرانكرنا ئۆره‌مار هه‌موو تشته‌كی خوه ژ ده‌ست دابوون.
وان سالان نه‌هری و ئۆره‌مار بوونه دو ناڤه‌ندێن سه‌رهلدانێ ل دژی ده‌وله‌تا تركیێ. هه‌زا وان ژ هه‌ڤ ره ڤه‌دگه‌ڕی وێ سالا كو شێخ عوبه‌یدولايێ نه‌هری هاته كه‌لا ئۆره‌مار و عه‌شيره‌تێ ئەو پاراستن. چاڤدێريیا ده‌وله‌تێ ل سه‌ر وان دو ناڤه‌ندان هنه‌ك تایبه‌تی بوو. چمكی ژ هێله‌كێ ئۆره‌مار نۆخته‌كه جيۆپۆليتيك و كه‌تبوو ناڤبه‌را سنۆرێن دو ده‌وله‌تێن نووئاڤابووی(ئیراق و تركيیێ), نه‌هری ژی وه‌كه ناڤه‌نده‌كه شێخێن ته‌ریقه‌تا نه‌قشبه‌ندی د چاڤێ كوردان ده مه‌كانه‌كی پيرۆز بوو. ئەو ژ ده‌ستوور و داخوازێن وان ده‌رنه‌دكه‌تن و گه‌له‌كی ب وان ڤه گرێدایی بوون.
سه‌ده‌مێن سه‌رهلدانا ئۆره‌مار
ژێده‌رێن كو ئیدا دكن ئنگلیزان ژ به‌ر مه‌سه‌لا كه‌ركووك و مووسلێ، كوردێن باشوور هان دانه كو ل ئۆره‌مار ل دژی تركان سه‌رهلدانێ ئۆرگانیزه بكن, ژ راستيیێ دوورن. چمكی شێخ ئه‌حمه‌دێ بارزانی ل دژی سیاسه‌تا نگلیزان بوو و پشتڕه مه دیت كو ئنگلیزان هه‌ڤكاريیا ده‌وله‌تا ئيراقێ كرن و شێخ ئه‌حمه‌د ته‌ڤی هه‌زاران كوردێن دن نه‌چار جارا یه‌كێ چوو تركیيێ و جارا دویێ ژی ل سالا 1945ان چوونه رۆژهلاتێ كوردستانێ. ژ ئالیيه‌كی ژی شێخ ئه‌حمه‌د خوه‌دی بیر و رامانێن كوردستانی بوو. ب پلان و پۆژێن ئنگلیزان زانیبوو و نه مومكن بوو كو د بن باندۆرا سیاسه‌تا وان ده خوه بكه ئاله‌تێ ده‌ستێ كه‌س ئان ژی ده‌وله‌ته‌كێ. ئیديعایه‌كه وها ژ هێلا هنه‌ك دیرۆكنڤیسێن ترك ڤه تێ كرن, لێ سه‌ده‌مه‌كه بهێزبوونا كۆمارا تركيیێ و دامه‌زراندنا وێ هه‌ڤكاريیا ئنگلیزان بوویه كو ل دژی كوردان ده‌ركه‌تنه. مه ئەو هه‌ڤكاری هم ل په‌ی ئيداما شێخ سه‌عيدێ پیران و شێخ عە‌بدولقادر گه‌یلانی(10) ده و هم ژی د سه‌رده‌ما سه‌رهلدانا ئاگری ده دیتن كو ئیران و سۆڤیه‌ت ژی ل پشتا وان بوون. یانی كورد وه‌كه كارتا زه‌ختێ نه‌بوونه ئاله‌تێ ده‌ستێ ئنگلیزان. ته‌نێ سه‌ده‌ما سه‌رنه‌كه‌فتنا وان بێتفاقیيا سه‌دان سالانه كو مخابن هێ ژی به‌رده‌وامه.
وان سالان ئمپه‌ره‌تۆريیا ئۆسمانی هلوه‌شیایه و ترك ب گۆتنا خوه مژوولی شه‌ڕێ رزگاريیێ ئان ژی (kurtuluş savaşi) نه. وان ته‌خمین دكر كو ئێدی سه‌رهلدانا شێخ سه‌عید و ئيدامێن وان یێن كۆمی یێ ترسه‌كه وها مه‌زن بێخه ناڤا كوردان كو رێزه سه‌رهلدان ژی یێ بێنه داویێ. چمكی هه‌موو برێڤه‌به‌رێن (كۆمه‌لا ته‌عالی و ته‌ره‌قی يا كورد) ل سته‌مبۆل و ئامه‌دێ هاتبوون ئيدامكرن, لێ كورد هێ ژی بهیڤینه كو د هه‌ڤپاركرنێن نوو یێن وێ سه‌دسالێ ده یێ بكاریبن بگه‌هن ئارمانجێن خوه یێن ئاڤاكرنا ده‌وله‌ته سه‌ربخوه.
ژێده‌ر و چاڤكانی:
1- أ- هه‌ڤپه‌یڤین ب: نڤیسكار و دیرۆكزان ئيحسان جۆله‌مێرگی.
ب – هه‌ڤپه‌یڤین ب نه‌ژده‌ت بولدان, سیاسه‌تمه‌دار و نڤیسكار.
ج – هه‌ڤپه‌یڤین ب مه‌زن و شاهدێن سه‌رهلدانێ ره: هه‌جی خه‌زال ئۆره‌ماری, جبرایل خۆرشید ئۆره‌ماری, هه‌جی ئە‌بدولقه‌هار مكایل بایكال, محه‌مه‌دێ پیرۆ(1914ان هاتیه دنێ), محه‌مه‌د جانگیر بایكال, كه‌ره‌م حسێن ئۆره‌ماری, عه‌لى ئه‌حمه‌د سێنیارێ بیری, شه‌كر هه‌مید بیری و
محه‌مه‌د زاهرێ كه‌هێ.
2- (چ به‌خته‌وه‌ره كه‌سێ كو دبێژه ئەز تركم, تركه‌ك ل هه‌مبه‌ری هه‌موو دنێ یه, تركیه یا تركانه,… یه‌ك زمان, یه‌ك وه‌لات, یه‌ك نه‌ته‌وه, یه‌ك ئال).
3- چل كه‌لاتێن كوردستانێ، چیڕۆك, ئاواز و ستران – ئاماده‌كار: واسفی ئاك.
4،5- مه‌لا ئه‌حمه‌دێ ئۆره‌ماری من ل سالا 1993ان ده‌ما كو ب سه‌ره‌دان هاتبوو ئورمیێ ژ نێزڤه دیت, وی ئەو زانیاری ل سه‌ر ئۆره‌مار و ئۆره‌ماريیان دانه من.
6- هه‌ڤپه‌یڤین ب نه‌مر ژنماما خه‌زالا سێڤۆ ره، گه‌ڤه‌ڕ 2024.
7. ئەڤ ستران ل گۆر هنه‌ك كه‌سان د سالێن 1915-1918ێ ژ هێلا سریانيیێن ئۆره‌مار ڤه هاتیه گۆتن كو سه‌رده‌ما فه‌رمانا فله‌هان بوو. د شه‌ڕێ د ناڤه‌را وان و كوردان ده ئە‌ليیێ كوڕێ سیتۆیێ ئۆره‌ماری ژی هاتیه كوشتن. په‌یڤێن سترانه‌كه هه‌رێمێ كو ژ هێلا گه‌له‌ك كه‌سان و هونه‌رمه‌ندێن وه‌كه نه‌ڤزات ئالته‌ر ڤه هاتیه گۆتن:
(هایێ ئەسمه‌ر هایێ دیلبه‌ر ئۆره‌مارێ د كوورێ دا
های های ئەسمه‌ر جان جان دیلبه‌ر رۆژهه‌لات شه‌وقێ لێدا
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر له‌شكه‌رێ (زالم)- گران تێدا
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر له‌شكه‌رێ ده‌وره لێدا
هایێ ئەسمه‌ر هایێ دیلبه‌ر ئۆره‌مارێ د كوورێ دا
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر رۆژهه‌لات شه‌وقێ لێدا
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر له‌شكه‌رێ گران تێدا, له‌شكه‌رێ ده‌وره لێدا
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر ئۆره‌ماری ئورمیه
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر سیتۆ بابێ عه‌لى یه
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر ئۆره‌مارێ د كوورێ دا
…
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر ئۆره‌مارێ به‌لاڤه
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر كانیێ سۆلێ ل هنداڤه
هایێ ئەسمه‌ر جانێ دیلبه‌ر سیتۆ گرتی و به‌رناده)
ستران ژ ئالیێ هونه‌رمه‌ندێن وه‌كه هه‌میدۆ و هنه‌ك كه‌سێن دن ڤه ب ئاوایێ ژێر ژی تێ گۆتن:
(های های ئەسمه‌ر, های های دیلبه‌ر / ئۆره‌مارێ د كوورێ ده
های های ئەسمه‌ر, های های دیلبه‌ر / رۆژ هه‌لات شه‌قێ لێدا
های های ئەسمه‌ر, های های دیلبه‌ر / له‌شكه‌رێ زالم تێدا
های های ئەسمه‌ر, های های دیلبه‌ر / ئۆره‌مارێ به‌لاڤه
های های ئەسمه‌ر, های های دیلبه‌ر / كانیا سیلێ ل هنداڤه
های های ئەسمه‌ر, های های دیلبه‌ر / سیتۆ گرت و به‌رداڤه…..)
8- د سێ به‌ندێن 62,63 و 64 یێن په‌یمانا سه‌ڤه‌ر ده به‌حسا ستاتوویه‌كه كوردان تێ كرن, لێ هه‌موو ئاخا كوردستانێ ناگره به‌ر خوه و پاره‌كه مه‌زن يا ئاخا كوردستانێ خستبوون ناڤا ئاخا ئەر‌مه‌نستانێ. ژ به‌ر وێ جیبجیكرنا وان به‌ندێن په‌یمانێ دیسا ژی ژ پاشه‌ڕۆژا كوردان ره پرسگرێكێن مه‌زن چێ دكرن.
9- ره‌وشا رۆژاڤا و باشوورێ كوردستان ل به‌ر جاهاڤانه كو ده‌وله‌تا تركیێ به‌رده‌وام ب هێرشێن به‌رده‌وام, گه‌ف و چێكرنا قرارگه‌هێن له‌شكه‌ری ناخوازه كوردێن په‌رچێن دن ژی خوه‌دی مافێن خوه یێن مه‌شروو و سیاسی بن.
10- سهيید ئە‌بدولا ئە‌فه‌ندی و سه‌یيد ته‌ها گیلانی ل سالا 1925ان دخوه‌ستن سه‌رهلدانه‌كێ ل شه‌مزینان و هه‌رێمێن دن ل دژی كۆمارا تركيیێ ئۆرگانيزه بكن لێ ل گۆر گۆتنا دكتۆر ئە‌زیز شه‌مزینی ئنگلیزان رێ ل به‌ر گرتن و ژێ داخواز كرن كو به‌ر ئیراق ئان ژی ئیرانێ ڤه كۆچ بكن.
