داب و نەریتێن کێم وێنە ل سەرانسەرى جیهانێ
وەرگێڕان ژ ئینگلیزى: حکیم عبدالله
گەلەک داب ونەریتێن سەیر و تایبەت و کێم وێنە ل سەرانسەری جیهانێ هەنە. هەر ژ وەلاتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا هەتا هندستانێ، کەلتۆرێن جودا کۆمەکا نەریتێن تایبەت یێن خۆ هەنە و ئەو داب و نەریت وان تایبەت دکەن.
د ڤێ گۆتارێ دا، ئەم دێ ٣٦ ژ سەیرترین نەریتێن کەلتۆرى یێن کێم وێنە ل سەرانسەری جیهانێ دیار کەین.
چ خوارنێن نەرێتى بن یان شێوازەکێ تایبەت یێ پیرۆزکرنێ بیت، مە دڤێت مە پێزانین ل دۆر وان هەبن! داب ونەریتێن کەلتۆرى یێن جیهانی گەلەک جۆرن و بالکێشن.
ژ ئۆلێن کەڤن هەتا ئاهەنگێن ڕەنگین، گەلەک نەریت و تۆڕێن تایبەت د هەر کەلتۆرەکى دا هەنە.
زێدەبارى جوداهیێن کەلتۆرى ئەوێن مە ژ ئێک جودا دکەن، گرنگە بیرا مە بهێت کو ئەم هەمی د ڤێ جیهانا بچویک دا دژین و دشێین ژ نەریتێن هەڤدو فێر ببین.
بۆ نموونە، ئەگەر تو پویتەى ددەیە هونەر و دیرۆکێ، تو دشێی گۆتارا مە یا “ڤەکۆلینا دیرۆکا هونەرێ یونانی” بخوینی. هەروەسا، ئەگەر تو حەز ل مۆدا بەردەوام دکەى، گۆتارا مە یا “ڕێبەرێ مۆدا بازنەیی و بەردەوامیێ” زانیاریێن باش پێشکێش دکەت.
ب ڕێزگرتن و پیرۆزراگرتنا هەمەڕەنگیا کەلتۆرێن جیهانێ، ئەم تێگەهشتنەکا مەزنتر و ڕێزگرتنەکا پتر بۆ مرۆڤایەتیا مە یا هەڤپشک بدەست ڤە دئینین. بلا ئەم بەردەوام بین ل سەر لێگەڕیانا تەڤنێ دەولەمەند یێ نەریتێن جیهانی و جوانى و ئالۆزیا کەلتۆرێن جیهانێ ل سەرانسەری هەر کیشوەرەکێ هەمبێز بکەین!
نەریتێن کێم وێنە ل سەرانسەری جیهانێ – ژ ئەورۆپا هەتا ئەنتارکتیکا
نەریتێن کێم وێنە ل ئەورۆپا
ئەورۆپا ب کەلتۆرێن خۆ یێن دەولەمەند و دیرۆکی خودانا گەلەک نەریتێن تایبەت و سەرنجڕاکێشە. هەرچەندە گەلەک نەریت خەلکی ب ڕێیا ئەزموونێن هەڤپشک ڤە گرێ ددەن، لێ هندەک ژی ب کریارێن خۆ یێن سەیر و نەئاسایی دەردکەڤن.
ل ئیتالیا، هاڤێتنا پرتەقالان ل هەڤدو و تەماتێن گەهشتی ل ئیسپانیا و هەتا سۆتنا هەلامەتێن جادۆکەرێن کایێ ل دانیمارک، ئەڤ نەریتە نیشانا هەمەڕەنگی و داهێنانا کەلتۆرێن ئەورۆپی نە. وەرن دا گەشتەکێ د ناڤ دەهـ نەریتێن سەیر بکەین کو ئاماژەنە بۆ میراتێ کەلتۆرى یێ زیندی و گەلەک جاران ژى جهێ پێکەنیێ یێ دەڤەرێ.
هەر ئێک ژ ڤان نەریتان، چ هاڤێتنا ددانان بیت بۆ بەختێ باش ل یۆنانێ یان پیرۆزکرنا لەهیا پەرتووکێن سەرسالێ ل ئایسلەندا، دەرفەتەکا خۆش بۆ دیتنا وان نەریتان پێشکێش دکەت کو ئەورۆپا دکەنە کیشوەرەکێ هەمەجۆر و بالکێش.
١. ئیتالیا – کەرنەڤالا ئیڤرێیا
ل باژێرێ ئیڤرێیا ل ئیتالیا، کەرنەڤالا ئیڤرێیا ب نەریتەکێ تایبەت دهێتە پیرۆزکرن کو پرتەقالان دداننە ئێک ودوو. ئەڤ نەریتە بیرهاتنا شەڕەکێ مێژوویى یێ دژی ستەمکارەکی یە و بوویە فێستیڤالەکا سالانە یا زیندی و پڕ لیمۆ و فێقیێ ترش.
ئیتالیا جهەکێ باشە بۆ سەرەداکرنێ و گەڕیانێ. تو دشێى هەر تشتەکى ل کێلگەهێن ئیتالى ببینى و هەتا بازدانا د ناڤ زناران دا. ب شێوەکێ گشتی، نەریتێن وان یێن تایبەت و سەرسوڕهێنەر تشتەکێ گرنگن کو مرۆڤ تێدا بژیت!
٢. ئیسپانیا – لا تۆماتینا
ل باژێڕکێ بونیۆل ل ئیسپانیا، نەریتەکێ سالانە هەیە ب ناڤێ لاتۆماتینا کو ب هزاران خەلک کۆم دبن دا پشکداریێ د شەڕەکێ مەزن یێ باجانسۆرکا دا بکەن. کەسێن پشکدار، باجانێن سۆر یێن گەهشتی دهاڤێژنە ئێک ودوو. ئەڤە ژى دبیتە ئەگەرێ ئەنجامدانا چالاکیەکا سەیر و بێسەروبەر.
٣. دانیمارک – سانکت هانس
د دەمێ رۆژ گوهۆڕینا هاڤینێ دا بۆ درێژترین رۆژ، دانیمارک جەژەنا “سانکت هانس” ب هەلکرنا ئاگران و سۆتنا وێنەیەکێ پیرەژنا ژ کایێ هاتیە چێکرن د ئاگری دا پیرۆز دکەت دا گیانێن خراب دویر بکەن. ئەڤ هەلکەفتنە ژى دەمەکە بۆ مالباتان کو پێکڤە کۆم ببن و درێژترین ڕۆژا سالێ خۆش بکەن.
٤. یۆنان – هاڤێتنا ددانان
ل شوینا کو ددانێن خۆ بۆ پەریا ددانا بهێلن، زاڕۆکێن یۆنانی نەریتەکێ جودا هەیە. ئەو ددانێن خۆ یێن شیری دهاڤێژنە سەر بانی، ب باوەریا وێ چەندی کو دێ بەختێ باش و گەشەکرنا ددانێن ساخلەم یێن مەزنان ئینیت.
٥. فینلەندا – قارەمانیا جیهانی یا هەلگرتنا هەڤژینان
سالانە فینلەندا قارەمانیاجیهانی یا هەلگرتنا هەڤژینان رێکدئێخیت کو زەلامێن پشکدار هەڤژینێن خۆ هەلدگرن و د ددانە سەر ملێن خۆ ودناڤ ڕێیەکا پڕ ئاستەنگ و تەقن و کۆڕ دا باز ددەن. و خەلات چیە؟ خەلات کێشا هەڤژینێ یە بەرامبەر بیرێ، کو ڕەوشەکا خۆش و سەیر ددەتە هەڤڕکیێ.
٦. کۆمارا چیک – ماسۆپوست
ماسۆپوست کەرنەڤالەکا زیندی یە ل کۆمارا چیک کو دەستپێکا ڕۆژیا مەزن دیار دکەت. خەلک ماسک و جلکێن تایبەت د کەنە بەرخۆ و خاترا خۆ ب ڕەنگینی ژ زڤستانێ دخوازن و پاشی ب کەرنەڤال و ئاهەنگێن زیندی بخێرهاتنا بهارێ دکەن.
٧. بۆلیڤیا – پەحتنا پارەی د خوارنێ دا
د شەڤا سەرسالێ دا ل بۆلیڤیا، نەریتەکێ تایبەت هەیە کو وەکى کێکێ پارەی د خوارنێن شرین دا دپێژن. باوەری هەیە کو کەسێ بەختەوەر یێ کو پارەی د پارچا خۆ یا خوارنێ دا دبینیت دێ سالەکا دەولەمەند هەبیت.
٨. نەرویج – کرامپۆسناخت
نەریتەک ل هندەک دەڤەرێن نەرویجێ هەیە ب ناڤێ “کرامپوسناخت” ل ٥ کانوینا ئێکێ دهێتە پیرۆزکرن. ئەڤ نەریتێ سەیر کەسایەتیەکێ وەک کرامپۆس سەرەدانا مالان دکەت دا ب یاریەکێ زاڕۆکان بترسینیت، کو دبیتە دەستپێکەکا تایبەت یا وەرزێ جەژنان.
٩. پورتوگال – جەژنا ساو ژواو
ل باژێڕێ پۆرتۆ یێ پورتوگالى، ل ٢٣ حوزەیرانێ جەژنا ساو ژواو ب نەریتەکێ سەیر یێ لێدانا سەرێ خەلکی ب پیڤازان دهێتە پیرۆزکرن. هەرچەندە ئەڤ نەریتە نەئاساییە، لێ بۆ ئینانا بەختێ باش سپى و پاراستنێ یە.
١٠. ئایسلەندا – ئالفابۆک (لەهیا پەرتووکێن کریسمسێ)
ل ئایسلەندا، نەریتەکێ تایبەت یێ سەرێ سالێ ب ناڤێ “ئالفابۆک” یان “لەهیا پەرتووکێن کریسمسێ” دهێتە ساخکرن. خەلک پەرتووکان د شەڤا سەرسالێ دا دگوهۆڕن و پاشی شەڤێ ب خواندنێ دبۆرینن، وەرزەکێ وێژەیی یێ جەژنان بۆ هەمیان دروست دکەن.
نەریتێن کێم وێنە ل ئەفریقیا
کیشوەرێ ئەفریقیا، کو ب کەلتۆرێن خۆ یێن جودا جودا و نەریتان هاتیە نیاسین، دیسان ژى خودانێ گەلەک نەریتێن بالکێشە کو ژ نفشەکی بۆ نفشەکی هاتینە ڤەگۆهاستن.
ژ دەنگێن ڕیتمی یێن گۆڤەندێن عەشیرەتان، هەتا پیرۆزکرنێن زیندی یێن قۆناغێن ژیانێ، نەریتێن ئەفریقی ب زەلالی هەمەڕەنگیا کیشوەرێ نیشان ددەن. لێ ئەڤ نەریتە نە تنێ جۆراوجۆرن، بەلکو رەهێن خۆ د دیرۆکێ ژى دا کویر برینە.
د ڤێ ڤەکۆلینێ دا یا “نەریتێن کێم وێنە ل ئەفریقیا”، وەرن ئەم دەست ب گەشتەکێ بکەین بۆ ئاشکراکرنا هندەک ژ تایبەتترین رێورەسمێن کو بهایێن کۆیرو باوەریێن دیرۆکا ئەفریقیایێ دکەن ئاشکرا دکەن. زێدەباری هندێ، ئەڤ نەریتە دەرفەتەکێ ددەن بۆ دیتنا جوانی و هەمەڕەنگى و گیانێ جڤاکی یێن کو ئەفریقیا دکەنە گەنجینەیەکا کەلتۆری یا بالکێش.
١١. بەریکانا قامچیا فۆلانی: تاقیکرنا بەرخوەدانێ
ل نیجەر، گەلێ فۆلانی نەریتەکێ کەڤن یێ هەی دبێژنێ “بەریکاناقامچیا فۆلانی”، کو گەنجێن وان بەریکانێ دکەن دا مێرخاسی و بەرخۆدانا خۆ نیشان بدەن.
کەسێن پشکدار ژ لایێ مەزنانڤە ب قامچیێ دهێنە لێدان و ئەوێ کو پتر قامچى ڤی دکەڤن بێ لڤین یان نیشاندانا ئێشێ و تەحەمولێ بکەت دبیتە سەرکەفتی و رێز و شەرەفەکا مەزن بدەست ڤە دئینیت.
١٢. فێستیڤالا گێرەوۆل: جوانى ل سەحرایێ
فێستیڤالا گێرەوۆل هەلکەفتنەکا کەلتۆرى یا بالکێشە کو ژ لایێ خەلکێ وۆدابە ڤە ل نیجەر دهێتە پیرۆزکرن. د دەمێ ڤێ فێستیڤالێ دا، زەلامێن وۆدابە جلکێن هویر دکەنە بەر خۆ و دێمێن خۆ ب بۆیاغێن زیندی و گەش دخەملینن و گۆڤەندان دگێڕن دا بۆ خۆ هەڤژینان پەیداکەن. فێستیڤال پیرۆزکرنەکا تایبەتە یا ماقویلیا زەلامان، کو ژنێ مافێ هەلبژارتنا خوازگینیێن خۆ ل سەر بنگەهێ پێشکێشکرنا وان هەیە.
١٣. گۆڤەندا باز دانێ یا ماسای: بازدان بۆ مەزناتیێ
گەلێ ماسای ل کینیا و تانزانیا تۆرەکێ تایبەت یێ دەربازبۆنێ بۆ گەنجان هەیە. د دەمێ “گۆڤەندا باز دانێ یا ماسای” یان “ئادامو” دا، زەلام ب دۆر باز ددەن بۆ ژۆر و هێز و چالاکیا خۆ نیشان ددەن. هەر چەند بلندتر بازبدەن، ئەگەرێ وان یێ ڕاکێشانا بویکێن پۆتانسیەل و بدەستڤەئینانا پلەیەکا رێزدار د جڤاکێ دا پتر دبیت.
١٤. بونیادی: ڕویسی و سرۆشت ل زامبیا
د ناڤ گەلێ لوڤالە دا ل زامبیا، داب و نەریتێن بونیادی هەمی دەربارەی ڤەگەڕیانا پەیوەندیێ یە دگەل سرۆشت و گیانێن باب و باپیران. د دەمێ ڤان رێوروسمێن ئۆلى دا، کەسێن پشکدار جلکێن خۆ ژبەر خۆ دکەن و خۆ ب بۆیاغا لەشی یا نەریتێن خۆ دخەملینن. پاشی بگەشتەکێ دچنە چولى دا گیانێ خۆ پاقژ بکەن و پەیوەندیا خۆ دگەل جیهانا سرۆشتی پیرۆز بکەن.
١٥. فێستیڤالا ڤوودوو: رێزگرتنا گیانان
بێنین دلێ ڤوودوویێ یە و فێستیڤالا سالانە یا ڤوودوو ل ئویدا پیرۆزکرنەکا زیندی یە یا ڤى ئۆلێ کەڤن و گەلەک ب خەلەتى هاتیە تێگەهشن.
دەمێ فێستیڤالێ دا، نڤێژکەر رێزێ ل باب و باپیر و گیانێن هەمەرەنگ یێن ڤوودوو ب رێیا مەراسیمان و گۆڤەند و پێشکێشکرنا قۆربانان دگرن.
ئەڤ نەریتە دخوازیت جیهانا زیندی و گیانی بکەتە ئێک و هەستا جڤاکی و پەیوەندیێ پێش بێخیت.
نەریتێن کێم وێنە ل ئاسیا
مەزنترین و جۆراوجۆرترین کیشوەرێ جیهانێ ئاسیایە. ئەڤ کیشوەرە، گەنجینەیەکە ژ نەریتێن سەرنجڕاکێش کو ڤەدگەڕنە ڤە بۆ هزاران سالان.
ژ رێورەسمێن روحانى کو ڕێزێ ل باب و باپیران دگرن هەتا فێستیڤالێن رەنگين کو ئەسمانان ڕۆهن دکەن، میراتێ کەلتۆرى یێ ئاسیا مۆزایکەکا زەنگینە ژ داب و نةريتان کو بەردەوام بالکێش و ئیلهامبەخشن. زێدەبارى ڤێ چەندێ، ئەڤ نەریتە پرەکێ ل ناڤبەرا هەلکەفتنێن کەڤن و یێن هەڤچەرخ دروست دکەن.
دگەل مە بن د گەشتەكێ دا ب ناڤێ “داب ونەريتێن تايبەت ل ئاسيا” دەمێ ئەم پێنج رێوڕەسمێن سەرنجراكێش پێشچاڤ دکەین، يێن كو كويراتى و جوانيا نەريتێن ڤى كيشوەرێ مەزن و دينامیكى نيشان ددەن.
١٦. فێستیڤالا هۆلی ل هندستانێ
هۆلی، کو ب “فێستیڤالا ڕەنگان” ژی نیاسین، فێستیڤالەکا هندی یا زیندی و گەشە کو ل هندستانێ و وەلاتێن دن یێن هندی دهێتە پیرۆزکرن. ب شێوەکێ گشتی، د ئادارێ دا چێدبیت کو نیشانا هاتنا بهارێ یە.
د دەمێ هۆلی دا، خەلک ل کۆلانان کۆم دبن دا تۆزێن ڕەنگین و ئاڤێ بهاڤێژنە ئێک و دو، دیمەنەکێ سەرنجڕاکێش یێ ڕەنگێن زیندی دروست دکەن. فێستیڤال ئاهەنگ گێڕانە ب سەرکەفتنا باشیێ ل سەر خرابیێ و دەلیڤەکە بۆ خەلکى پێکڤە کۆم ببن و جوداهیێن خۆ ژبیربکەن و دگەل مۆزیکێ ئاهەنگان بگێڕن و بلەیزن و خوارنا خۆش بخۆن.
١٧. ڕێوڕەسمێن چایێ ل ژاپۆنێ
رێوڕەسمێن چایێ ل ژاپۆنی، یان “چانۆیو”، نەریتەکە کو چەندین سەدسالە ل ژاپۆنێ دهێتە ساخکرن. ئەڤە ژى هەلکەفتنەکە گەلەک ب پلان و هێمادارى هاتیە دیزاینکرن دا کەسێن پشکدار بگەهینیتە دۆخەکێ هارمۆنی و هشیاریێ.
رێوڕەسمێن چایێ ل ژۆرەکا تایبەت دهێنە گێڕان دبێژنێ “چاشیتسۆ”، کو تایبەت بۆ ڤێ مەبەستێ هاتیە دیزاینکرن. ئەڤ هەلکەفتە بخۆ ژ لایێ راهێنەرەکێ شارەزا ڤە دهێت بڕێڤەبرن یان ژى کەسەکى دبێژنێ “چاژین”، کۆ چایێ ئامادە دکەت و دبیتە رێنیشاندەرێ میڤانان ب پێنگاڤێن جودا جودا درێژاهیا رێوڕەسمان.
١٨. تایپۆسام ل مالیزیا
تایپۆسام فێستیڤالەکا هندۆسیە و ب شێوەکێ تایبەت ژ لایێ جڤاکێ تامیل ڤە ل مالیزیا دهێتە پیرۆزکرن، نەخاسمە ل شکەفتێن باتۆ نێزیکی کوالالامپۆر. باوەردار پشکداریێ د ڤێ هەلکەفتنا زیندی و بهێز دا دکەن ب هەلگرتنا قۆربانان و ئەنجامدانا کارێن توبەیێ. گەلەک کەسێن بەشدار لەشێ خۆ ب قولاب و سيخان کون دکەن وەک کريارەکا عيبادەتى بۆ مورۆگانێ خوداوەند، ئەو خوداوەندێ ئاهەنگ بۆ وى هاتييە تەرخانکرن. بەرگەگرتنا جەستەيى و دەرۆنى يا پێدڤى د دەمێ ثايپۆسام دا، بەلگەيە بۆ هێزا باوەرييێ و ئەو قوناغێن دویر یێن کو خەلک دچن داکو باوەرييا خۆ نيشان بدەن.
١٩. شینبیو ل میانمار
ل میانمار، شینبیۆ رێوڕەسمەکە ژ لایێ گروپا ئیتنیکی یا سەرەکی یا بورمی ل وەلاتی دهێتە پیرۆزکرن. شینبیۆ نەریتەکێ بۆدایی یا تێراڤادا و رێوڕەسمێ دەستپێکا ڕاهیبییێ یە و هەلکەفتەکا گرنگە د ژیانا هەر کوڕەکی (و هندەک جاران ژى کچان) دا، هەروەسا بۆ مالباتێن وان و جڤاکێن وان ژى. ئارمانجا سەرەکی یا رێوڕەسمێ ئەوە کو دەرفەتێ بدەتە گەنجان داکو ژیانا ڕاهیبییێ تاقی بکەن و فێرى هزرێن بودا ى ببن. رێوڕەسم ب گشتی یا دەولەمەندە کو ڕاهیبێ نوی ب جلکێن پاشایی دهێنە خەملاندن دگەل مۆزیک و گوڤەند و مێڤانداریان.
٢٠. فێستیڤالا خوارنگەها مەیموینکان ل تایلەند
ل پەرستگەها پرا پرانگ سام یۆت ل ل باژێڕێ لۆپبوری، کو پایتەختێ هەرێما لۆپبوری یە ل تایلەند، نەریتەکێ بالکێش د رۆژا ئێکشەمبیا دویماهیێ یا چریا دویێ دا دەردکەڤیت. خەلکێ دەڤەرێ ئاهەنگەکا شیڤ خوارنێ بۆ هزاران مەیموینکێن ماکاک کو ل لۆپبوری دژین بەرهەڤدکەن. باوەری ئەوە کو ئەڤ مەیموینکە بەختێ باش بۆ دەڤەر و خەلکێ وێ دئینن و لەوما مێڤانێن سەرەکی نە د ئاهەنگا مەزن دا کو بۆ رێزگرتنا وان دهێتە گێران. ئەڤ هەلکەفتنە ب کەیفخۆشیەکا مەزن دهێتە پیرۆزکرن دگەل رێوڕەسمێن ڤەکرنێ کو خەلک جلکێن مەیموینکان دکنە بەرخۆ و بورجێن فێقی و زەرزەواتان بۆ مەیموینکان هەنە دا بسەرکەڤن و باز بدەن و بخۆن.
نەریتێن کێم وێنە ل ئەمریکا باکۆر
ئەمریکا باکۆ کیشوەرەک مشتە ژ ژمارەکا مەزن یا کەلتۆرێن جودا جودا و دیرۆکیێن هەمەڕەنگ و خودانێ گەلەک نەریتێن کەلتۆرى یێن سەیر و سەرنجڕاکێشە کو کو جوهەرێ دەڤەرێ بخۆڤە دگریت.
هەر ژ داب و نەریتێن کەڤن یێن گەلێن رەسەن هەتا ئاهەنگێن جڤاکی یێن کۆمەڵگەهێ پێکڤە گرێددەن و داب و نەریتێن باکورێ ئەمریکا تابلۆیەکێ رەنگین یێ مۆزایکێ وى یا کەلتۆری نەخشە دکەن.
د ڤێ گەریانا سەرنجڕاکێش دا ل سەر “داب و نەریتێن کێم وێنە ل باکورێ ئەمریکا”، ئەم دێ ب گەشتەکێ د ناڤ پێنج رێورەسمێن جودا دا رابین یێن کو نە بتنێ زەنگینییا کەلتۆرى یا دەڤەرێ نیشان ددەن، بەلکو سوزا سەرنجڕاکێشان و حێبەتیبوونێ ژی ددەن.
٢١. جەژنا سوپاسیێ ل ویلایەتێن ئێکگرتی
جەژنا سوپاسیێ، کو ل پێنجشەمبا چارێ یا چریا دویێ دهێتە گێڕان، نەریتەکێ خۆشتڤی و بها گرانە ل ویلایەتێن ئێکگرتی. ئەڤ جەژنە، دەرفەتەکا گرنگە بۆ مالبات و هەڤالان دا کۆم ببن و سوپاسیا خۆ بۆ خێروبێرێن سالا بۆری دەرببڕن و بیرهاتنێن خۆش دروست بکەن.
د ناڤەڕۆکا خۆ دا، مێڤانداریەکا دەولەمەند دهێتە دانا کو ب گۆشتێ عەلۆکى یێ بژارتى یێ ب ناڤودەنگ و کولندێ تام خۆش و کۆمەکا خوارنێن ب تام یێن کو هەمی پێکڤە گیانێ جەژنا سوپاسیێ نیشان ددەن.
٢٢. پاوواو ل کەنەدا
ل لایێ دى یێ سنۆرى، کەنەدا هەلکەفتنەکا کەلتۆرى یا زیندی و گرنگ ب ناڤێ “پاوواو” ساخ دکەتە ڤە. ڤێ هەلکەفتنێ، جهەکێ گرنگ د ناڤ جڤاکێن ڕەسەن دا هەیە و وەک هێزەکا زیندی و ئێکگرتنێ کار دکەت کو خەلکێ ژ نەتەوەیێن ڕەسەن یێن جودا دگەهینیتە ئێک. د ئەنجام دا، مۆزیک و گۆڤەند و جلکێن نەریتی، و بازنێن دەهۆلان بەشەکێ گرنگن ژ ڤێ پیرۆزکرنێ.
زێدەبارى هندێ، ئەڤ هەلکەفتنە ب ئاوازێ مۆزیکێ یێ رێکوپێک ساخ دبیتە ڤە و دگەل جوانیا سەمایێن نەریتى دهێتە گونجاندن. د هەمان دەم دا، چاڤ ب نمایشا جلوبەرگێن کەلتۆرى یێن بریقەدار حێبەتى دبن. ب درێژاهیا ئاهەنگێ، بازنێن دەهۆلان دەنگ ڤەددەن و کەسێن پشکدار ب ئاوازەکێ هەماهەنگ دهێنە رێکخستن و ئەڤە ژى دەربڕینە ژ ناڤەڕۆکا نەریت و میراتێ.
ل دویماهیێ، چیڕۆک و داب و نەریت دهێنە لێکگوهۆڕین و پارڤەکرن و تەڤنەکێ جڤاکى یێ هەڤپشک پێک دئینن کو نفشان پێکڤە گرێددەت.
٢٣. ڕۆژا مریان ل مەکسیک
ڕۆژا مریان، یان ژى “دیا دێ لۆس موێرتۆس”، هەلکەفتنەکا زیندی و ڕەنگینە ل مەکسیک ژ ٣١ێ چریا ئێکێ هەتا ٢ی چریا دویێ دهێتە گێڕان . زێدەبارى ناڤێ وێ، ڕۆژا مریان دەمەکە بۆ پیرۆزکرنا ژیانێ و ڕێزگرتنا بیرا خۆشتڤیێن وەغەرکرى.
٢٤. مەلەڤانیا جەمسەرى ل کەنەدا
ل ڕۆژا سەرسالێ، کەنەدی ل سەرانسەری وەلاتی پشکداریا مەلەڤانیا هرچا جەمسەرى دکەن. ئەڤ داب و نەریتێ وێرەک ئەوە کو مرۆڤ خۆ بهاڤێژیتە دناڤ ئاڤێن سار دا، کو ب شێوەکى گشتی گۆلەکا ئاڤێ یان دەریایەکا قەڕسى بیت، دا پێشوازیا سالا نوی ب دەستپێکەکا ووزەبەخش بکەن. ئەڤە ژى گرۆڤە یە ل سەر گیانێ مغامەرێ یێ کەنەدیان.
ئەڤ داب و نەریتێن کێم وێنە و تایبەت ل باکۆرێ ئەمریکا هەمەڕەنگیا کەلتۆری یا دەڤەرێ و وان بهایێن خەلک ب گرنگیە وەردگریت. ڤێجا چ سوپاسیکرن بیت، یان پیرۆزکرنا کەلەپۆرێ خۆ بیت، یان گیانێ مغامەرێ بیت، داب و نەریتێن باکۆرێ ئەمریکا بەلگەنە لسەر زیندیبوونا کەلتۆرێن کیشوەری.
نەریتێن کێم وێنە ل ئەمریکا باشۆر
ل باشۆرێ ئەمریکا، تۆ کیشوەرەکێ ناڤدار ب جۆراوجۆریا سرۆشت و کەلتۆر و داب و نەریتێن زیندی و گەنجینەیەکا داب و نەریت و ئاهەنگێن تایبەت دبینی. ژ ئاهەنگێن گەش یێن کەرنەڤالێ ل بەرازیل هەتا رێوڕەسمێن کەڤن یێن ئەندی، داب و نەریتێن باشۆرێ ئەمریکا د دیرۆک و روحانیەت و هەستەکا بهێز یا جڤاکی دا خۆ دبینن..
نها، د گەشتا مە یا “داب و نەریتێن کێم وێنە ل باشۆرێ ئەمریکا” دا، ئەم دێ دەست ب گەشتەکێ کەین بۆ دیتنا پێنج رێوڕەسمێن بالکێش یێن کو ب شێوەیەکێ زیندی کەلەپۆرێ کەلتۆری یێ کیشوەری نیشا ددەن.
٢٥. کەرنەڤال ل بەرازیلێ
کەرنەڤالا بەرازیلێ ئێکە ژ ناڤدارترین و گەشترین ئاهەنگێن جیهانێ. د رۆژێن بەری رۆژیا مەزن دا، ئەڤ ئاهەنگە ب رێڤەچوونێن رەنگین و مۆزیکا سامبا و جلکێن گەش دهێتە پیرۆزکرن. هەروەسا دەمەکە کو خەلک دگەل ئێک ودوو کۆم دبن دا گۆڤەندێ بگێڕن و سترانان بێژن و کەیفێ ژ خۆشیا ژیانێ ببینن.
٢٦. ئینتی ڕایمی ل پیرۆ
ئینتی رایمی، یان فێستیڤالا ڕۆژێ، جەژنەکا کەڤنە یا ئینکایە کو ل کوسکۆ، پیرۆ دهێتە پیرۆزکرن. ئەڤە ژى بۆ بیرئینانا وەرچەرخانا زڤستانێ و ژ دایکبوونا دوبارە یا خودایێ رۆژێ، ئینتی یە. د جەژنێ دا دووبارەکرنا رێوڕەسمێن ئینکایێن بەرفرەهـ و مۆزیکا نەریتی و جلکێن رەنگین بخۆڤە دگریت.
٢٧. پەرستنا پاچاماما ل بۆلیڤیا
ل بۆلیڤیا، خەلکێ رەسەن یێ کەچووا و ئایمارا رێزێ ل پاچاماما، یان خوداوەندێ ئەردی، ب رێیا رێوڕەسما و قۆربانان دگرن. ئەو باوەر دکەن کو قۆربانیدان بۆ پاچاماما، وەک بەلگێن کۆکا و ڤەخوارن، ئەو دێ لاڤا و پاراستنا وێ بدەستڤەئینن.
ئەڤ نەریتێن ئەمریکا باشۆر نیشا ددەن کا چەوا کەلتۆرێن دەولەمەند یێن کیشوەرى و پەیوەندیا بەردەوام یا ناڤبەرا خەلکێ وى و سروشتێ هەیە.
نەریتێن کێم وێنە ل ئۆسترالیا
ئۆسترالیا، کیشوەرەکێ بەرفرەهـ و هەمەڕەنگە کو ب دیمەنێن خۆ یێن سەرنجراکێش و گیانەوەرێن کویڤى ناڤدارە. هەروەسا کۆمەکا نەریتێن تایبەت یێن هەین کو گرێدایی نە ب رەهێن وێ یێن رەسەن و خەلکێ وێ یێ فرە کەلتۆر. ژ چیرۆکێن دەمێ خەونان یێن خەلکێ ئەبۆریجینال تا بەریکانێن سەیر و ئاهەنگێن کو جڤاکان پێکڤە گرێددەن، نەریتێن ئۆسترالی گیانێ وەلاتێ “ژێرى” نیشا ددەن. د ڤێ ڤەکۆلینا “نەریتێن کێم وێنە ل ئوسترالیا” دا، ئەم دێ گەشتەکێ د ناڤ پێنج رێوڕەسمێن جودا دا کەین کو دەولەمەندیا کەلتۆرى یا وەلاتی دیار دکەن.
٢٨. چیرۆکێن دەمێ خەونان یێن ئەبۆریجینال
خەلکێ ئەبۆریجینال یێ ئوسترالیا نەریتەکێ دەولەمەند یێ چیرۆکێن دەمێ خەونان هەیە، کو ئەڤە چیرۆکێن ئافراندنێ نە و ژ نفشەکی بۆ نفشەکی هاتینە ڤەگۆهاستن. ئەڤ چیرۆکە دەستپێکا ئەردی و تایبەتمەندیێن وی و پەیوەندیا گیانی یا ناڤبەرا خەلکێ ئەبۆریجینال و سروشتى شرۆڤە دکەن.
٢٩. جاما مێلبۆرن
جاما مێلبۆرن ئێک ژ ناڤدارترین بەریکانێن هەسپانە ل جیهانێ و ل سەرانسەری ئۆسترالیا ب گەرمی دهێتە پیرۆزکرن. ل رۆژا سێشەمبا ئێکێ یا مەها چریا دویێ دهێتە برێڤەبرن و رۆژەکە کو خەلک ژ هەمی تەخ و چینان دگەل ئێک و دو کۆم دبن دا بەریکانێ ببینن و گەلەک جاران ب نەریتێ کرنەبرخۆیا کولاڤێن گران بەها و خەملین دهێتە نیاسین.
ئەڤ هەلکەفتە، دەمەکە بۆ فێربوون و پارڤەکرن و پیرۆزکرنا میراتێ دەولەمەند یێ گەلێن ئێکێ یێن ئوسترالیا.
٣٠. خزمەتا سپێدێ یا رۆژا ئەنزاک
رۆژا ئەنزاک، ل ٢٥ نیسانێ، رۆژا بیرئینانێ یە بۆ ئۆسترالی و نیوزیلەندیان. ئەڤ هەلکەفتە، سالڤەگەڕا شەرێ گالیپۆلی یە د شەرێ جیهانی یێ ئێکێ دا.
رۆژ ب خزمەتکرنا سپێدێ یا ب رێز دەست پێ دکەت دا رێز ل سەربازێن خزمەتکری و قۆربانیدای بهێتە گرتن.
٣١. بەریکانا هێنلی-ئۆن-تۆد
بەریکانا هێنلی-ئۆن-تۆد ل ئەلیس سپرینگز هەلکەفتنەکا کێم وێنە یا ئۆسترالی یە کو خەلک ب “بەلەمێن” بێ بن ل سەر ئەردێ هشک هەڤڕکیێ دکەن.
یاریکەرێن پشکدار ب دروستى د ناڤ بەلەمێن خۆ دا ل سەر چەمێ تۆد یێ هشک غار ددەن کو هەستێ پێکەنینێ و کەیفخۆشیێ یێ ئۆسترالی و حەزژێکرنا ژدەرڤە نیشا ددەن.
ئەڤ نەریتێن کەلتۆرى یێن ئۆسترالی میراتێ دەولەمەند یێ وەلاتی و کارتێکرنێن کەلتۆرى یێن جۆراوجۆر کو وەلات ژێ پێک هاتیە نیشا ددەن.
نەریتێن کێم وێنە ل ئەنتارکتیکا
ئەنتارکتیکا، کیشوەرەکێ پاقژ و دویرە، دبیت خەلکەکێ وەکى کیشوەرێن دی نەبیت، بەلێ دیسان داب ونەریتێن خۆ یێن تایبەت هەنە.
ئەڤ نەریتێن کەلتۆرى ژ لایێ زانایان و کارمەندێن پشتەڤانیێ ڤە دهێنە پەیڕەوکرن کو ل کاوداهێن دژوار یێن دەڤەرا ئەنتارکتیکا دژین و کار دکەن. د ڤێ ڤەکۆلینا “نەریتێن کێم وێنە ل ئەنتارکتیکا” دا، ئەم دێ رێوڕەسم و هەلس و کەفتێن سەرنجراکێش یێن ژیانێ ل کیشوەرێ جەمدى پێشچاڤکەین.
٣٢. کڵەب ٣٠٠
ل ژینگەها سار یا کیشوەرێ ئەنتارکتیکا یێ باشۆر، بەریکانا کڵەب ٣٠٠ پشکداران رویبڕوى گوهۆڕینەکا گەرماتیێ یا ٣٠٠ پلە دکەت. ل بەراهیێ، ل ساونایەکا ٢٠٠ پلە فەهرەنهایت (٩٣ پلە سەدى) دمینن و پاشی دچنە ژدەرڤە، ب تنێ ب پێلاڤان، د سەرمایەکا -١٠٠ پلە فەهرەنهایت (-٧٣ پلە سەدى ) دا.
٣٣. نوقۆمبۆنا جەمسەری
نەریتێ وێرەک یێ کیشوەرێ ئەنتارکتیکا یێ باشۆر، کو ب نوقۆمبۆنا جەمسەری دهێتە نیاسین، پشکدارخۆ د ناڤ ئاڤێن جەمدى یێن ئۆقیانۆسا باشۆر دا نوقۆم دکەن. ب شێوەکێ گشتی، ئەڤە دەستنیشانکرنەکە بۆ سەرەدانا وان یا ئێکێ بۆ کیشوەری. ئەزموونەکا خۆش وهێنککەر و گەشە، ب تایبەتی ل ئێک ژ سارترین جهێن جیهانێ.
٣٤. ماراسۆنا جەمسەرێ باشۆر
ماراسۆنا جەمسەرێ باشۆر تاقیکرنەکا سالانە یا بەرخوەدانێ یە. زێدەبارى سەرما زێدە و کاودانێن دژوار، کەسێن پشکدار وێرەکیێ دکەن دا ماراسۆنەکا تەمام ئەنجامدەن. ئەڤ هەلکەفتە بەرخوەدانا وان یا جهێ حیبەتیێ دیار دکەت.
٣٥. پیرۆزکرنێن ناڤەڕاستا زڤستانێ
وەرچەرخانا ناڤەڕاستا زڤستانێ ل کیشوەرێ ئەنتارکتیکا، کو ل دویماهیا خزیرانێ رویددەت، بیرەوەریەکا تایبەتە بۆ نیشتەجهێن کیشوەری. د ڤی دەمی دا، ئەو دگەل ئێک و دو کۆم دبن بۆ خوارنەکا جەژنێ و دیاریان ل هەڤ دگوهۆڕن و کورتترین رۆژا سالێ ب هەڤالینی و ئەزموونێن هەڤپشک نیشان دکەن.
٣٦. دەستکەفتێن زانستی
هەرچەندە نە پیرۆزکرنەکا نەریتی یە، لێ ئەنتارکتیکا جهێ لێگەڕیانا زانینا زانستی یا هەری گرنگە. دەستکەفت و سەرکەفتنێن د وارێ ڤەکۆلینا کەش و هەوایى و تێگەهشتنا دیرۆکا گەردۆنێ دا وەک بەشەکێ سەرەکی یێ ژیانێ ل سەر کیشوەری دهێنە پیرۆزکرن.
ئەڤ نەریتێن کەلتۆرى یێن ئەنتارکتیکا هەڤالینی و بەرخوەدانا وان کەسان نیشا ددەن یێن کو ل ئێک ژ دژوارترین ژینگەهێن سەر ئەردی دژین و کار دکەن.
نەریتێن کەلتۆرى یێن کێم وێنە ل هەمی کیشوەران
د گەشتا مە یا جیهانی دا کو کەلتۆرێن هەمە جۆرهاتیەن دیارکرن، مە کۆمەکا نەریتێن سەرنجراکێش دیتن. ژ عەدەتێن نەئاسایی هەتا پراکتیکێن سەیر، ئەڤ رێوڕەسمە پەنجەرەکا تایبەت بۆ ئەزموونا مرۆڤایەتیێ ڤەدکەن. هەرچەندە هندەک ژ وان رەنگە سەیر بن یان گرێدایی خورافاتان بن، لێ ئەڤ نەریتە واتەیەکا کویر هەیە بۆ وان کەسێن کو وان ب رێز و پیرۆز دبینن.
فێستیڤال ل سەرانسەری جیهانێ، چ رێڤەچوونێن مەزن بن یان شانۆیێن کەلتۆرى، پەیوەندیێن کەسایەتی پێش دئێخن. هەڤال و مالبات دگەهنە ئێک و دو دا هەمەڕەنگیا گەش یا ژیانێ پیرۆز بکەن. دەمێ ئەم گەشتا خۆ د ناڤ ڤان نەریتێن تایبەت دا ب دویماهى دئینین، ئەم تابلۆیا رەنگین یا کەلتۆرێن جیهانێ پیرۆز دکەین. جوانیێ د هەر عەدەتەکێ دا دبینین – ژ ددانهاڤێتنا یونانیان بۆ بەختەکێ باش تا گۆڤەندێن سەرنجراکێش. ئەڤ نەریتێن سەیر و پراکتیکێن تایبەت و کێم وێنە، کاکلا مرۆڤایەتیا مە یا هەڤپشک دیار دکەن.
داب و نەریتێن کەلتۆرى، وەک جیهانا مە هەمەڕەنگ و بالکێش، بەلگەنە بۆ میراتێ مە یێ جیهانی یێ هەڤپشک. ڤێجا بلا ئەم ل ڤەکۆلین و هەمبێزکرنا جوانی و ئالۆزیا کەلتورێن جیهانا مە بەردەوام بین.
ژێدەر:
