پ.د.صلاح محمد سلیم محمود
پرسا ئاسووریان ل عیراقێ دیرۆكەكا درێژ هەیە، بتایبەتی پشتی ئەو مشەختی ئاخا ئیران و عیراقێ بووین، ژ ئەنجامێ هاریكاریا وان بۆ رۆسیا د شەرێ جیهانیێ ئێكێ (1914-1918) دا، ئەو تۆشی هێرشێن دەولەتا ئۆسمانی بوون، لەورا كاروانێ وان یێ مشخەتبوونێ بەره‌ف ئیرانێ دەسپێكر و پشتی رۆسیا ل سالا 1917 خۆ ژ شەرێ جیهانیی ڤەكێشایی بریتانیا بۆ مەرەمێن خۆ یێن لەشكری ئەو ل عیراقێ ئاكنجیكرن. ل دەسپێكێ ل دەڤەرا دناڤبەرا مووسل و ئاكرێ و دناڤ خیڤتگەهان ئەو كۆمكرن، پاشان بریتانیا ئاسووریێن ژ دەڤەرا هەكاری مشەختبووین ل دەڤەرێن كوردی یێن گرێدایی ویلایەتا مووسلێ بەلاڤكرن، بەلێ ئاسووریێن ژ دەڤەرا ئۆرمیێ مشەختبووین ل دەڤەرەكا نێزیكی بەغدا و دناڤ خیڤەتگەها گەیلانی ئاكنجیكرن.
| پشتی رۆسیا ل سالا 1917 خۆ ژ شەرێ جیهانیی ڤەكێشایی، بریتانیا بۆ مەرەمێن خۆ یێن لەشكری ئاسووری ل عیراقێ ئاكنجیكرن. ل دەسپێكێ ل دەڤەرا دناڤبەرا مووسل و ئاكرێ و دناڤ خیڤتگەهان ئەو كۆمكرن، پاشان بریتانیا ئاسووریێن ژ دەڤەرا هەكاری مشەختبووین ل دەڤەرێن كوردی یێن گرێدایی ویلایەتا مووسلێ بەلاڤكرن. |
ئاسووریێن ل عیراقێ ئاكنجیبووین داخوازیێن خۆ هەبوون، بتایبەتی ئەوان داخوازا حوكمەكێ ئۆتونومی یان ڤەگەریان بۆ هەكاری دەڤەرا وان یا رەسەن دكر، بەلێ بریتانیا داخوازیێن وان بجهـ نەئینان، بەلكو سیاسەتا بریتانیا ئەو بوو، كو ئەوان تێكەلی جڤاكێ عیراقێ بكەت، هەرچەند ئەوان گەلەك داخوازنامە و یادداشت ژی پێشكێشی بریتانیا كربوون، بەلێ دبێ مفا بوون. هەتا كۆمبوونەكا نهێنی ژی ل 15-16/ خزیرانا سالا 1932 ل سەرێ ئامێدیێ دناڤبەرا كەسایەتیێن ئاسووری هاتە گرێدان مارشمعون ئیشایە و سرمە خانم حازرببوون، چەند داخوازی ژی هەبوون، وەكی داناپێدان ب ئاسووریان بهێتە كرن وەك مللەتەك دناڤ عیراقێ دا و هەكە نەهێن ڤەگەراندن بۆ هەكاری پێدڤیە وەلاتەك بۆ هەمی ئاسووریان ل عیراقێ بهێتە دەستنیشاكرن، ئاسووریان گەلەك داخوازیێن دی ژی هەبوون، بەلێ وەسا دیار بوو، بریتانیا گوهـ نە دایە ڤان داخوازیان، هەتا چوونا مارشمعوونی بۆ جنێڤ و پێشكێشكرنا داخوازیێن ئاسووریان بۆ كۆنگرێ گەلان و چاڤپێكەتن ل گەل پەرپرسێن بریتانی و عیراقی د بێ مفا بوون، و بریتانیا یا رژد بوو، كو ئاسووریان ل دەڤەرێن كوردی ئاكنجی بكەت، حكوومەتا عیراقێ مفا ژ سەربۆرا شارەزایێ بریتانی د بوارێ ئاكنجیكرنێ رائید (تومسون) وەرگرت بۆ ئاكنجیكرنا ئاسووریان ل دشتا زیێ ( دكەڤیتە دناڤبەرا دیرەلوك و شێلادزێ)، تومسونی پشتی هاتیە عیراقێ و سەرەدانا دەڤەرێ كری و ل گەل ئاسووریان كۆمبووی، ئەوان بۆ تومسونی دیاركر: بێ رازیبوونا مارشمعوونی ئەو ب پرۆژێ ئاكنجیبوونێ رازی نابن.
حكوومەتا عیراقێ بۆ مەرەما رازییكرنا ئاسووریان كۆمبوونەك ل مووسلێ رێكخست، وەكیلێ متسەرفێ مووسل خەلیل عەزمی و مفتشێ كارگیری یێ بریتانی عەقید رۆنالد ستافورد دڤێ كۆمبونێ دا حازرببوون، بەلێ كۆمەكا ئاسووریان ب سەرۆكاتییا یەعقووب مالك ئیسماعیلی ل گەل ملك لوكوی ل دژی كۆمبوونێ راوەستیان و كۆمبوونا هێلا ل رۆژا دویڤدا ل گەل هزار ئاسووریان بەرەف سووریا چوون، و ل دەڤەرا دێرك یا سووری هاتنە ئاكنجیكرن، پشتی نەرازیبوونا حكوومەتا عیراقێ و ل دویڤ رێككەفتنا عیراقی – فرەنسی، كو دبەندێ (5-6) دا هاتیە: پێدڤیە حكوومەتا فرەنسی ئاسووریان ژ چەك بكەت و ل دویری سنوورێ عیراقێ ئاكنجی بكەت، لەورا حكوومەتا فرەنسی ئەو ب چەك ڤە بۆ ئاخا عیراقێ ڤەگەراندن، دەمێ ئاسووری گەهشتنە نێزیك دەڤەرا فیشخابۆر دناڤبەرا وان و لەشكرێ عیراقێ ( ب سەرۆكاتیا بەكر سدقی بوو) دا شەر چێبوو، پاشان شەر بۆ دەڤەرێن دهۆك و سێمیلێ هاتە ڤەگۆهازتن و بۆ ماوێ دناڤبەرا 4-11 تەباخا سالا 1933 ڤەكێشا، بەلێ رویدانا هەری گرنگ ل سێمێلێ بوو، كو ل 7 تەباخێ بوو، كۆ زیانەكا مەزن ب ئاسووریان كەت و ئەڤ رویدانە ب كۆشتارا ئاسووریان ل سێمیلێ هاتیە نیاسین، رەئیا جیهانی و كۆنكرێ گەلان ئەڤ كۆشتارە شەهمزاركر و حكوومەتا عیراقێ داخوازا لێبورینێ كر و دیاركر مارشمعون ئەگەرێ ڤان رویدانایە، لەوا ئەو ژ عیراقێ دویر كر و ناسناما عیراقی ژێ هاتە وەرگرتن.
حكوومەتا عیراقێ ب چەند شێوا بەرگری ژ هەلویستێ خۆ ژ ڤێ كۆشتارێ دیار كریە، ل كۆنگرێ گەلان نوینەرێ عیراقێ ل گۆنگرێ گەلان (یاسین الهاشمی) كۆتارەك پێشكێشكریە و بەرگری ژ هەلویستێ عیراقێ كریە، بەلێ خالا هەری گرنگ د هەلویستێ عیراقێ بەلاڤكرنا پەرتووكا شین یا بناڤێ (الكتاب اڵازرق الذی وضعته الحكومە العراقیە عن عصیان اڵاثوریین اڵاخیر) كو ناڤەرۆكا بابەتێ مەیە.
پشتی لێگەریان و پرسیارا چەند ڤەكۆلەرێن گرنگیێ ب دیرۆكا ئاسووریان ددەن، ئەڤ پەرتووكە ب دەست من نە كەفت، بەلێ دەما من تەماشەی رۆژنامەیا (الاستقلال) یا عیراقی دكر بۆ ئامادەكرنا بابەتەكی گرێدایی هەلویستێ رۆژنامەڤانیێ بەرامبەر پرسا كوردی چاڤێ من ب ڤێ پەرتووكێ كەت، كو ب چەند خەلەكا بەلاڤ كر بوو، من ئەڤ خەلەكە هەمی كۆمكرن و وەكی پەرتووك نوكە ئامادەیە بۆ چاپێ، ب وێ ئۆمێدێ كو بهێتە چاپكرن و بكەڤیتە بەردەستێ خویندەڤانان.
| پەرتووكا شین ( الكتاب الازرق ) ژ دەسپێكەكێ ل دۆر رویدانا كۆشتارێ و (90 )بەلگەنامێن حكوومەتا عیراقێ ل دۆر كۆشتار ئاسووریان یا سالا 1933 پێكدهێت، ل دەسپێكێ ب درێژی بەحسێ رویدانێن دناڤبەرا حكوومەتا عیراقێ وئاسووریان دا ل ناڤبەرا 13 تیرمەهێ تا 5 تەباخێ دا چێبووین هاتیە كرن. |
پەرتووكا شین ( الكتاب الازرق ) ژ دەسپێكەكێ ل دۆر رویدانا كۆشتارێ و (90 )بەلگەنامێن حكوومەتا عیراقێ ل دۆر كۆشتار ئاسووریان یا سالا 1933 پێكدهێت، ل دەسپێكێ ب درێژی بەحسێ رویدانێن دناڤبەرا حكوومەتا عیراقێ وئاسووریان دا ل ناڤبەرا 13 تیرمەهێ تا 5 تەباخێ دا چێبووین هاتیە كرن، ئانكو كورتییا ڤان (90) بەلگەنامێن حكوومەتێ هاتینە بەرچاڤكرن.
بەلگەنامێن دەسپێكی یێن دڤێ پەرتووكێ دا هاتین بەرهەڤیێن حكوومەتێ نە بۆ دەستنیشانكرنا ئەردێ گۆنجایی بۆ ئاكنجیكرنا ئاسووریان، ئەو ژی دەڤەرا دەشتا زیێ بوو، دیسان دەستەیەك ژی بۆ ڤێ مەرەمێ پێكئینایە، كو ژ هندەك كەسێن كارگیریێن دەڤەرێ ل گەل چەند كەسایەتیێن ئاسووری پێكهاتبوون، و بریار ژ بۆ كارێ ڤێ دەستەكێ دیار كرینە، هەتا پرۆگرام ژی بۆ ڤێ دەستەیێ بەلاڤكرینە.
هەرچەندە مارشمعوون ل دژی ڤێ دەستەیێ و لیژنێن ئاكنجیكرنێ راوەستاییە و لدویڤ بەلگەنامان ئاسووری ژی هاندنە ل دژی كارێن ڤان لیژنا راوەستن، بەلێ ل دویماهیێ بڤان كاران رازی دبیت و ناما پێكریێ ل 31 گۆلانا سالا 1933 ژی بۆ حكوومەتێ دهنێریت.
ڤان بەلگەناما بەحسێ رۆلێ شارەزایێ بریتانی (تومسون) ژی كریە، چ بۆ دیاركرنا جهێ ئاكنجكرنێ یان رازیكرنا ئاسووریان و هەتا مارشمعوونی بۆ ئاكنجیكرن و بجهـ ئینانا بریارێن حكوومەتا عیراقێ ئاگەهدار كریە.
ئێك ژ وان بابەتێن جهێ گەنگەشێ دناڤبەرا مارشمعوونی و حكوومەتا عیراقێ هەردوو دەستهەلاتداریێن مارشمعونی بوو، مەبەست دەستهەلادارییا دینی و دنیەوی بوو، بەلێ حكوومەتا عیراقی َب دەستهەلادارییا دینی رازی بوویە، بەلێ یا دنیەوی رازی نەبوویە، و دیار دكر ئاسووری ل عیراقێ دژین دڤێن ل ژێر یاسایێن دەولەتێ بن نە یێن كەسەكێ ئایینی، بەلگەناما ئەڤ گەنگەشی بەحس كریە.
بەحسێ كوردان گەلەك كێم دناڤ ڤان بەلگەنامان دا هاتیە، ئەگەر هاتبیت ژی وەك نموونە هاتیە كا چەوا ئاسووریان دڤێت ل دەڤەرێن كوردی یان فێری زمانێ كوردی ببن؟، هەتا پرچەككرنا كوردی ل دژی ئاسووریان وەك پێشنیارەك مەترسیدار بەرپرسێن كارگیری تەماشە كریە، ئانكو پشكدارییا كوردان دڤێ كۆشتارێ ب زەلالی نەهاتیە دیاركرن، حەواندنا ئاسووریان ژ لایێ كوردان ڤە دیسان نەهاتیە دیاركرن، وەسا دیارە حكوومەتێ دڤیا دیار بكەت سەركەفتنا وان ل سەر ئاسووریان سەركەفتنا لەشكرێ عیراقێ یە و هەتا بشنازیڤە ئەڤ یەكە دیار كریە، و پشتی بدویماهاتنا ڤان رویدانا ب پێشوازیەكا گەرم ژ لەشكری ل مووسلێ و بەغدا هاتیە كرن.
كۆمبوونا حكوومەتێ ل گەل ئاسووریان 10 تیرمەها سالا 1933 ب سەرۆكاتیا وەكیلێ موتسەرفێ مووسلێ خەلیل عەزمی ب حازربوونا مفتشێ كارگیری یێ بریتانی عەقید رۆنالد ستافورد وشارەزایێ ئاكنجیكرنێ تۆمسونی دڤان بەلگەنامان دا هاتیە و هەمی ئەو پەیڤێن هاتینە خواند دڤان بەلگەنامان دا هاتینە بەلاڤكرن.
دەركەتنا ئاسووریان ژ عیراقێ و چوونا وان بۆ سوریێ و نەرازیبوونا حكوومەتێ بۆ دەستهەلادارییا فرەنسی ل سوریێ و دویركرنا وان ژ سنووری و چەككرنا وان ل دویڤ وێ رێككەفتنا دەمكی یا دناڤبەرا عیراقێ و فرەنسا دا جهێ خۆ دناڤ ڤان بەلگەنامان دا هەبوو. بەلگەناما هویركاریێن ڤان رویدانا بەحسكرینە.
ڤەگەراندنا ئاسووریان ژ سوریێ و ئەو كۆشتار پەیدابووی و هەمی ب بەلگە و رۆژ و سەعەت دناڤ ڤان بەلگەنامان دا هەیە، ئەو ئاسووریێن نەپشكدار دڤان رویدانان دا و پشتی سەركەفتنا لەشكرێ عیراقێ ب سەرۆكاتیا بەكر سدقی پیرۆزباهییا حكوومەتا عیراقێ كریە.
ناڤەرۆكا پەرتووكێ هەمی بەلگەنامێن حكوومەتا عیراقێ نە ل دۆر كۆشتارا ئاسووریان ل سێمێلێ یا سالا 1933، ئانكو ئەڤ بەلگەنامە دیتن و بۆچوونا پەرپرسێن لەشكریێن عیراقێ نە ل دۆر ڤێ كۆشتارێ، گرنگییا ڤێ پەرتووكێ د وێ چەندێ دایە، وەك بەلگەنامەكا دیرۆكی دهێتە دیاركرن، هەرچەند بتنێ بۆچوونا حكوومەتا عیراقێ ل دۆر ڤێ كۆشتارێ دیار دكەت، بەلێ ئەو خالێن دڤێ پەرتووكێ دا هاتینە بەحسكرن نیشانا گرنگییا ڤێ پەرتووكێ نە، ب هزرا مە ژ خالێن دڤێ پەرتووكێ دا هاتینە بەرچاڤكرن ئەڤێن ل خوارێ نە:
| رژدیا حكوومەتا عیراقێ ژ بۆ ئاكنجیكرنا ئاسووریان ل عیراقێ، پلان و بریارێن وێ هەمی ژ بۆ ڤێ مەرەمێ بوون، و ئینانا شیرەتكارەكێ بەریتانی (تومسون)ی دڤی بواری دا نیشانا رژدییا حكوومەتا عیراقی بوو، هەر چەند ئاسووریان ب رێكا مار شمعوونی ل دژی ڤێ بریار بوون، بەلێ حكوومەتێ ئەڤ بریارە بجهـ ئینایە و ئەو ل دەڤەرێن كوردی ئاكنجیكرینە. |
1-رژدیا حكوومەتا عیراقێ ژ بۆ ئاكنجیكرنا ئاسووریان ل عیراقێ، پلان و بریارێن وێ هەمی ژ بۆ ڤێ مەرەمێ بوون، و ئینانا شیرەتكارەكێ بەریتانی (تومسون)ی دڤی بواری دا نیشانا رژدییا حكوومەتا عیراقی بوو، هەر چەند ئاسووریان ب رێكا مار شمعوونی ل دژی ڤێ بریار بوون، بەلێ حكوومەتێ ئەڤ بریارە بجهـ ئینایە و ئەو ل دەڤەرێن كوردی ئاكنجیكرینە.
2-پالپشتیا بریتانی بۆ بابەتێ ئاكنجیكرنا ئاسووریان ل عیراقێ كارێ حكوومەتا عیراقێ بسناهیكریە. دكۆمبوونا ل مووسلێ ژی هاتیە كرن عەقید ستافورد و تومسون ئامادەببوون پالپشتیا حكوومەتا عیراقێ بۆ ئاكنجیكرنا ئاسووریان ل عیراقێ كربوو.
| بەلگەنامێن پەرتووكی گەلەك ئاماژە ب رۆلێ كوردان و هۆزێن كوردی د ڤێ كۆشتارێ دا نەكریە، دەمێ بەحسێ ئاكنجیكرنا ئاسووریان دهاتە كرن بتنێ ناڤێن كوردان دئینیت، بێ گۆمان پشكدارییا هندەك هۆزێن كوردی د كۆشتارێ دا بۆ بابەەكێ ئایینی و ماددی دزڤریت. |
3-نەبوونا ئێك دەنگییا ئاسووریان و نەپالپشتیا هندەك كەسان بۆ مارشمعوونی و هزرێن وی هەلویستێ وان بەرامبەری بریارێن حكوومەتێ ژ بۆ ئاكنجیكرنا ئاسووریان لاواز كریە.
4-داخوازیێن مارشمعوونی بۆ هەردوو دەستهەلاتیێن ئایینی و دنیەوی و نەرازیبوونا حكوومەتێ بۆ پێدانا دەستهەلاتا ئایینی بتنێ جهێ هەڤركییا مارشمعوونی و حكوومەتا عیراقێ بوو، و ئەڤ بابەتە د بەلكەنامێن دڤێ پەرتووكێ دا هاتین گەلەك بەحسێ ڤە بابەتی كریە.
5-یاراست ئەڤ پەرتووكە دربرینێ ژ بۆچوونا حكوومەتا عیراقێ دكەت، بەلێ ل هندەك جهان وێ خالێ دیار كەت، كو نە ب بریارا ئاسووریان ئەو ژ جهێن وان دویركرینە و ل وەلاتەكی ئاكنجیكرینە و چ هیڤی ژی دیار كرینە بۆ ڤەگەراندنا وان بۆ وەلاتێ وان یێ دەیكێ ل هەكاری و ئۆرمیێ.
6-بەلگەنامێن پەرتووكی گەلەك ئاماژە ب رۆلێ كوردان و هۆزێن كوردی د ڤێ كۆشتارێ دا نەكریە، دەمێ بەحسێ ئاكنجیكرنا ئاسووریان دهاتە كرن بتنێ ناڤێن كوردان دئینیت، بێ گۆمان پشكدارییا هندەك هۆزێن كوردی د كۆشتارێ دا بۆ بابەەكێ ئایینی و ماددی دزڤریت، ژ بلی وێ چەندێ گەلەك ژ هۆزێن كوردی ئاسووری ژ كۆشتنێ دناڤ مالێن خۆ دا پاراستینە.
7-ئەڤ پەرتووكە وەكە ژێدەره‌ك بۆ قووناغەكا گرنگا دیرۆكا ڤێ دەڤەرێ و دیرۆكا ئاسووریان دهێتە هەژمارتن، هەر چەند دەربرینێ ژ بۆچوونا حكوومەتا عیراقێ دكەت، بەلێ ژ بەر ڤان خالێن بەر نوكە مە بەحسكرین، پەرتووك دیدەڤانەكێ راستەوخۆیێ كۆشتارێ بوو.
ژێدەرێن هاریكار:
– د.عبد الفتاح علی البوتانی، منطقة بادینان 1925-1970، دراسە فی الوقائع والتطورات السیاسیە، الجز‌ء اڵاول 1925-1958، تقدیم د. عدنان عودة عباس، اربیل 2017.
– لورنس نادر مخو، ئا‌شوریو هكاري فی العراق 1933-1988، دراسة تاریخیة، مركز زاخو للدراسات الكردیە، 2024.
-محمد صالح طیب و سالم جاسم حاجي، الابادە الجماعیە ضد الاشوریین النسطوریین فی العراق دراسە فی المصادر التاریخیە لمذبحة سمیل 11.8.1933، مركز دراسات الابادە الجماعیە ، جامعە دهوك، دهوك،2024.
