ناسینەوەى سێ سۆفیی گومناوى کورد (سەدەى٨ک/١٤ز)

د. زرار صدیق تۆفیق

 پێشەکى:

     لە سەدەکانى حەوتەم و هەشتەمى کۆچى/سێزدەهەم و چواردەهەمى زایینى و وردتر بڵێین لە سەردەمى دەسەڵاتى خانەکانى مەنگۆل، دەستەیەک پیاوچاک و تۆبەکارى کورد و غەیرە کورد، دەرکەوتن و ژیانى سەختى دوورەپەرێزى و گۆشەگیرییان گرتەبەر و تەریقەتى سوهرەوەردییان پەسند کرد و ناوچەیەکى شاخاویی دژوار و لاچەپی فاوج – پاوەى کوردستانیان هەڵبژارد و کردیانە بارەگا و خەڵوەتگاى خۆیان، ئەمانە بە کپى و بێدەنگى و بەپێی دید و تێگەهیشتنى خۆیان دیندارییان دەکرد و لە دنیاى مادیی دەوروبەرى خۆیان دابڕا بوون و هەندە گوێیان بەوە نادا لە دەرەوەى جیهانە تایبەتەکەى خۆیان چی دەگوزەرێت، بۆیە لە سەرچاوەکاندا زانیاریی ئەوتۆیان لەبارەوە نیە، حەمەدوڵا مستەوفی قەزوێنى (م: ٧٥٠ک/١٣٤٩ز) ژمارەیەک سۆفى و پیاوچاک و مەشایخى دەورانى مەنگۆلی دەناسێنێت و ناوى ژمارەیەکی دییان ریز دەکات، جگە لە نجم الدین مەحمودى ئەسپەهانى، پێ ناچێت هیچیان لە ئەندامانى ئەم هەلقەیەى هەورامان بن⁽¹⁾. لەگەڵ ئەمەشدا تا ئێستا سێ چوار لە ئەندامانى کوردی دەناسرێنەوە: شێخ یوسفى عەجەمیى گۆرانى (م: ٧٦٨ک/١٣٦٧ز)، حوسێنى شمشێرى، عید عاشقى خۆشانى. من پێشتر بەدرێژى لە یەکەمیانم کۆڵیوەتەوە⁽²⁾ و لەم وتارەشدا لە دووەکەى دییان دەدوێم و زیاتر کار لەسەر لایەنى مێژوویی ئەم دوو کەسایەتیە دەکەم نەک لە هزرى و دنیابینیان کە لە شیعرەکانیان رەنگی داوەتەوە. وێڕاى بڕێک زانیاریی نوێ لەبارەى شێخ جوبرائیلى خورەمئاباديی کوردەوە.

١-  حسام الدين حوسەینى شمشێرى:

حوسەینى شمشێرى سۆفیەکى مەزنى کوردە و ستوونێکى بنەڕەتیی هەڵقەیەکى تەریقەتى سوهرەوەردیە لە کوردستان، لەگەڵ ئەمەشدا گومناوە و شتێکى واى لەبارەوە نازانرێت.

   حوسەینى شمشێرى سۆفيیەکى مەزنى کوردە و ستوونێکى بنەڕەتیی هەڵقەیەکى تەریقەتى سوهرەوەردیە⁽³⁾ لە کوردستان، لەگەڵ ئەمەشدا گومناوە و شتێکى واى لەبارەوە نازانرێت و ئەوەى دەرهەقى بۆمان ماوەتەوە لە زارى مورید و شاگردەکانیەوە گێڕدراوەتەوە و ناگاتە سەنگى گەورەیی و پایەبەرزیەکەى، وەلێ دەکرێت بێژین کە لە ناوەڕاستى سەدەى ٧ک/١٣ز گوندى شمشێرى تەنیشت باژێڕى پاوە لەدایک بوە و گەڕێنراوەتەوە بۆ ئەم گوندە⁽⁴⁾، هەرچەند یەکلا نەبۆتەوە ناوى دروستى چیە و ئەرێ حوسەین، حەسەن، موحسینە و ناسناوى (حسام الدین)ە یان (بدر الدین) و لە دەقەکاندا بەم سێ ناوە ناوى براوە:

– حسام الدین حوسەینى شمشێرى⁽⁵⁾.

– حسام الدینى شمشێرى⁽⁶⁾.

 – ئەبوعەلی موحسن (؟) شمشێرى⁽⁷⁾.

 – شێخ حەسەنى شمشێرى⁽⁸⁾.

– بدر الدین حەسەنى شمشێرى⁽⁹⁾. 

  لێرە گرفت لەوە دایە کە عید عاشقى خۆشانى- پاشتر لێی دەدوێین-، یەکێکە لە نزیکترین و دڵسۆزترین موریدانى هاونشینى، لە کتێبەکەیدا سێ جاران بە حەسەنى شمشێرى ناوى دەبات، کەچى شێخ یوسفى عەجەمیى گۆرانى کە هاوکات ئەمیش هەم مورید و شوێنکەوتەیەکى نزیک و هەم هاونیشتمانى بووە، بە ئەبوعەلی موحسین(؟) ناوى دەبات. من پێم وایە ناو و ناسناوى دروستى حسام الدین حوسەینە کە لەتەک کونیەى ئەبوعەلى یەکدەگرێتەوە و محەمەد نوربەخش (٧٩٥- ٨٦٩ک/١٣٩٢- ١٤٦٤ز) و جامی (م: ٨٩٨ک/١٤٩٢ز)یش ئاوەها ناویان هێناوە و پێدەچێت ناسخى کتێبەکەى عید خۆشانى کە خوشکەزای بوە، (حسین) بە (حسن) تێگەهیشتبێت.

دەکرێت نجم الدین مەحمودى ئەسپەهانی بە رێبەر و رێخۆشکەرى دامەزراندنى تەریقەى سوهرەوەردى لە کوردستان دابنێين.

 هەرچەند ئەوەش بەدوور نازانرێت کە حسام الدین حوسەین و بدر الدین حەسەن دو کەسى جیاواز بن، بەڵام رێی تێناچێت دو رۆڵەى گوندێک لە یەک رۆژگار دەربکەون و بە شمشێرى بناسرێن، واتا هاودەم و هاوزێدى یەکدى بن و ناویان نزیکى یەک بێت، یەکێکیان لاى هەندێک کەس ناسراو بێت و لاى کەسانى دی نەناسراو بێت و ئەوەى دییشیان بە پێچەوانەوە، ئەمە جیا لەوەى کە ئەوەى شوێنەوارى مادیی ماوە و لە یادەوه‌ریی خەڵکى ئاواییەکانى پاوە و سەرپاکى هەورامان  زیندووە، تەنها حوسەینى شمشێریە کە بە پیر حوسەین ناودارە و حەسەنى شمشێرى چ شوێنەوارێکى نیە، شاعیر میرزا شەفیعى کولیائى (سەدەى ١٢ک/١٨ز) دەڵێت:

جە راى پیر حوسەین بەر میراوەوە

بیان پەى شمشێر کریو وە پاوە⁽¹⁰⁾.

  دەکرێت نجم الدین مەحمودى ئەسپەهانی کە لە دەوروبەرى ساڵى ٦٩٥ک/١٢٩٦ز لە ئەسپەهانەوە هاتە ناوچەى پاوە و تا رۆژى مردنى لە پاش ساڵى ٧٣٠ک/١٣٣٠ز لێی مایەوە⁽¹¹⁾، بە رێبەر و رێخۆشکەرى دامەزراندنى تەریقەى سوهرەوەردى لە کوردستان دابنێين و حوسەینى شمشێرییش لە پێشەنگى ئەو کوردانە بو کە بە هەوڵى ئەسپەهانی ، پەیوەندیی کرد و لەسەر دەستى وى پەڵاس- خەرقەى تەریقەتەکەى پۆشى تا دیارترین و کاراترین ئەندامى هەڵقەکەى لێ دەرکەوت، دواتر هەردووکیان پێکەوە کەوتنە چالاکى و کارکردن بۆ پەلکێشکردنى خەڵکى شارۆچکە و دێهاتەکانى هەورامان تا شیان بارەگایەک بکەنەوە و پەلێکى تەریقەتەکە دابمەزرێنن و کەسانى وەک عیدى عاشقى خۆشانى و شێخ یوسفى عەجەمیی گۆرانى بهێننە ریزى خۆیانەوە و پێگاى خۆیان لە ناوچەکە پتەو و تۆکمە بکەن⁽¹²⁾. ئەم جووت رێبەرە بەمەندەوە نەوەستان، بەڵکو بۆ پتر بڵاوکردنەوەى پەیڕەوە و بەرنامەى چاکسازیی ئایینى و جڤاکییان، دەستیان دایە دانانى کتێب بە هۆنینەوەى شیعر سەبارەت زوهد و خۆنەویستى و ئەو پرس و بابەتانەى گرنگ و جەوهەرین بۆ خوداناسى و ژیانى گۆشەگیرى و خەڵوەتنشینى، ئەوەبوو ئەسپەهانى کتێبى (مناهج الطالبین ومسالک الصادقین)ى دانا⁽¹³⁾  و شمشێرییش زیاد لە کتێبێکى دانا و محەمەد نوربەخش دەڵێت: ”لە مصنفات في علوم هذه الطايفة”⁽¹⁴⁾ کە جێگاى کەسەرە چ هەواڵ و شوێنەوارێکیان نیە و پێدەچێت فەوتابن.

حەسەنى شمشێریش – بە گریمانەى لاوازى ئەوەى پێشەوایەکى دی بێت- کتێبێکى داناوە کە  ئەگەر مەبەست لە کتێبەکانى حوسەینى شمشێرى نەبێت، ئەوا ئەم کتێبەیش بێسەروشوێنە و تەنها ئەوەندەى لەمەڕ دەزانین کە تیایدا راڤەى فەرموودەى هەڵبەستراوى (صاحب القمیصین لا یجد حلاوة الإیمان) کردووە و واى لێکداوەتەوە کە مەبەست ئەم دونیا و ئەو دونیایە نەک جلى پەمویین و پەشمین⁽¹⁵⁾،  وێڕاى چەند چوارینە و قەسیدەیەکى فارسیی لێ ماونەتەوە و لە پاشکۆى دەستنووسى (بلاغة المراد) نوسراوەتەوە و بەم شیعرانەى دیارە کە لە بڕوادارانى یەکێتیى بوون (وحدة الوجود) و لایەنگرانى (السماع) بووە⁽¹⁶⁾. دواتریش عیدى خۆشانى کتێبى (بلاغة المراد) ى دانا.

  بۆ پەیبردن بە پایە و مەقامى شمشێرى، وەک گوتمان تەنها پەسن و ستایشى موریدانى یاوەریمان لەبەردەستە کە لە نزیکەوە ئاشنا و هۆگرى بوون و  لەسەر دەستى پەروەردە کران، ئەوەتا محەمەد نوربەخش لە ریزى رێبەرانى خۆیى داناوە و دەرهەقى دەڵێت ” لە کەڵە زانایانى رێنوێن و ناودارانى تائیفەى سۆفییان بوو، ئەو رێبەر و موکاشف و موشاهد و شارەزاى رێوڕەسم و ئادابى تەریقەت و زاناى راستڕەوى حوکمەکانى شەریعەت بوو”⁽¹⁷⁾، یوسفى گۆرانییش بەخۆى گێڕاویەتیەوە کە لەسەر دەستى حوسەینى شمشێرى تەریقەتى وەرگرتووە و بە ”الشیخ الفقیه العارف” وەسفى دەکات، هەرچى عیدى عاشقى خۆشانیە ئەوا حەسەنى شمشێرى بە رێنیشاندەر و سەید و مەولاى خۆى دەزانێت و لەکن وى (قطب الوقت) و (الإمام الرباني) و(ترجمان الباري) و (الحبر الهمام الصمداني) و ( قدوة المحققين) و (زبدة المدققين) هەر شمشێریە⁽¹⁸⁾.

حوسەینى شمشێرى- نازانرێت لەپاى چى و کەنگى-، بارەگاى خۆى دەگوازێتەوە بۆ گوندێک کە دەشێت بە علان، غلان، غلال، بخوێنرێتەوە و بە یەکجارى و تا مردنى لەم گوندە نیشتەجێ دەبێت، دکتۆر مەحمود عابدى ساخکەرەوەى (نفحات الأنس)ى جامى و محەمەد تەقى دانش پژوه (١٩١١- ١٩٩٦) ساخکەرەوەى (سلسلة الأولیاء)، ناوەکەیان بە (علان) خوێندۆتەوە⁽¹⁹⁾، بەڵام ئەو گوندەى پیر حوسەینى لی نێژراوە و گۆڕەکەى لەئامێز دەگرێت ناوى (گڕال)ە کە نەدوورە هەر غلال- غرال بێت، ئەم گوندە دەکەوێتە نێوان گوندى خانەقا و دشە بە دوو کم و لەسەر ڕیگاى پاوە… و گۆڕکەى لەبەر پیرۆزیی تا ئێستاش پارێزراوە و کراوەتە مەزار و بە (پیر حوسەین) ناو دەبرێت و جێگایەکى شکۆدار و ناسراوە.

سەبارەت بە ساڵى مردنى، لە ئاخافتنى عید خۆشانى خویا دەبێت کە لە دەمى دانانى کتێبەکەى- ساڵى ٧١٩ک /١٣١٩ز  هێشتا شێخ حەسەن- حوسەینى رێبەر و مەولاى نەمردووە و ئاواتەخوازە بەرەکەتى بەردەم بێت ”دامت برکته”، بەڵام کە خوشکەزایەکى خۆشانى ساڵى ٧٣٨ک/ ١٣٣٧ز؟؟؟ کتێبەکەى دەنووسێتەوە و لە پاشکۆدا، چەند شیعرێکى حەسەن یان حوسێنى شمشێرى دەنووسێتەوە، دەڵێت ” گۆڕەکەى پڕ لە نور بێت”⁽²⁰⁾.

 ٢- جەشنى- عید عاشقى خۆشانى:

    جەشنیی خۆشانى سۆفى و شاعیرێکى تەواو نەناسراوى کوردە و کتێبەکەى: (بلاغة المُراد في طريق الأوراد) تاکە بەڵگەیە لەسەر هەبوونى و باوەڕیش ناکەم و نەمزانیوە شوێنەوارى مادى و گۆڕ و گڵکۆى لە خۆشان و کرند مابێت و دڵنیام ئەگەر ئەم کتێبەی دانەنابایە یان کتێبەکەى لەناو بچوایە، ئەوا وەک دەهان و سەدان کەسانى هەڵکەوتوو و ناودارى سەردەمى خۆیان، لەیاد دەکران و ناوبانگیان بە یەكجارى دەبڕایەوە. هەرچەند لەو شاعیرە بەراهییانەیە کە شیعریان بە یەکێک لە زارەکانى زمانى دێرینى پەهلەوى هۆنیوەتەوە کە بە پەهلەویات (فهلویات) دەناسرێت و چ گومانێک لە کوردیبوونی زمانەکەى ناکرێت ⁽²¹⁾، ئەمەش یەکێکە لە چوارینەکانى:

  وە دەردام ئەژ مەقامی لاف ئەلف لا

دیم نـــوری ئــــەژ ئـەنواری تەلالا

خوونی گیان و دڵم ئـــەودەر بـــەپالا

کودام ئــویا کە نـــە ژێری نـــــە بالا ⁽²²⁾.

    وابزانم جگە لەو بڕە زانیارییەى لەمیانەى شیعر و ئاخافتنەکانی هەڵدەهێنجرێت، چیدی لەبارەی ئەم شاعیرە کەونارە نازانرێت و ئەو هاوڕێ و هاوبیرانەی وا لە دەورى بوون و کتێبەکەیى بۆ دانان، لایەکیان لێ نەکردۆتەوە و دەماودەم چ پەیڤ و گۆتەیەکیان لێ نەگێڕاوەتەوە، لە سەرچاوەکانیش تەواو پشتگوێ خراوە، ئەوەندە هەیە ئەندامێکى کاراى ئەو دەستە زاهید و پیاوچاکەیە کە ئاشناى تەریقەتى سوهرەوەردى بوون و گۆشەیەکى ناوچەى پاوەیان کردە بارەگاى خۆیان و مەکۆى دیدار و خڕبوونەوەیان. من بەخۆم لە رێگاى کاک رزگار جەباریی هاوڕێمەوە زانیم سۆفی و شاعیرێکى پایەبەرزمان بەم ناوە هەیە و کتێبێکیشى بە یادگار لەپاش بەجێ ماوە. بێگومان ئاشناکردنى ئەم کەسایەتیە گومناوە بە من و توێژەران و رۆشنبیرانى دى دەگەڕێتەوە بۆ بەڕێزیان، پاش ئەوەى وتارى (جەشنى شاعیرێکى نەناسراوى کوردە) بڵاو کردەوە⁽²³⁾.  

لە سەدەى هەشتەمى کۆچى/ چواردەهەمى زایینیەوە، شیعەگەریی بەرەبەرە تەشەنەى کرد و لەو باژێڕ و دێهاتنەى کەوا ئێستا ئوستان- پارێزگاى کرماشانى پێکدەهێنێت پێگاى خۆى قایم کرد.

  سەبارەت بە سەربوردە و وردەکاریى ژیانى، لە دوتوێى کتێبەکەیدا، هەندە توخنى ژیانى ئاسایی خۆى ناکەوێت و چ سەرەداوێک بەدەستەوە نادات تا بزانین کەنگى لەدایک بووە و تەمەنى چەندە، بەڵام بە مەزندە دەتوانریت ٦٧٠ک /١٢٧١ز بە ساڵى لەدایکبوونى بخەمڵێنرێت، ئەوەش دەزانرێت کە برایەکى خێرخوازیشى هەبووە بە ناوى حوسەین و بە برای دینى و دنیایی خۆى دایدەنێت و وا دیارە ئەویش پیاوچاک و سۆفیەکى پایەبەڵند و مەزن و شایەنى پەسن و پێداهەڵدانیی  بووە⁽²⁴⁾. لە روى مەزهەبەوەش سوننەیە و هەرچەند کاریگەریی شیعەگەریی بەسەر خۆیی و خوشکەزاکەى بەدی دەکرێت و هەردوکیان سەلەوات لە پێغەمبەر و ئالى پێغەمبەر دەدەن (محمد وآله)⁽²⁵⁾، ئەمەش ئەو راستیە دەسەلمێنێت کە لە سەدەى هەشتەمى کۆچى/ چواردەهەمى زایینیەوە، شیعەگەریی بەرەبەرە تەشەنەى کرد و لەو باژێڕ و دێهاتنەى کەوا ئێستا ئوستان- پارێزگاى کرماشانى پێکدەهێنێت پێگاى خۆى قایم کرد. دەمێکیش ئەم خوشکەزایەى وەک باسکرا لە مانگى (ذي القعدة)ى ساڵى ٧٣٨ک/ نەسخى کتێبەکەى خاڵى دەکات، رەحمەتى بۆ دەنێرێت، ئەمەیش بێ گومان ئەوەى لێ دەخوێنرێتەوە کە لە رۆژێکى نێوان مانگى شەوالى ٧١٩ک و مانگى (ذي القعدة)ى ٧٣٨ک مردووە.

– جەشنى خەڵکى خۆشنانى کوردستانە نەک خەبوشانى خوراسان:

    جەشنى خۆى بە عیدى عاشق (عید عاشق) ناو دەبات کە نامۆیە و لە ناوى کوردان ناکات، ئەوجا نازانرێت ئەمە بەڕاستى ناوێتى یان یەکێکە لە ناسناوەکانی و خەڵکى شارۆچکەى خۆشانە و چەند جارێک خۆى دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوێندەر و لە کتێبەکەیدا بە شار ناوى دەبات نەک گوند و لەپاڵ (جەشنى)، جارجار (خۆشانى) وەک تەخەلوسى شیعریش بەکار دەهێنێت⁽²⁶⁾. و ساڵى ٧١٢ک/١٣١٢ز بە هاوکارى برایەکى خانەقاهێکى تێدا دەکاتەوە و چ مڵک و ماڵێکى بە میرات بۆ مابۆوە لەسەری وەقفى دەکات⁽²⁷⁾، راستە ماوەیەک لە نەهاوەند ماوەتەوە و هەر لەوێش پاییزى ساڵى ٧١٩ک/١٣١٩ز کتێبەکەى داناوە، بەڵام لە ئاخفتنەکانى دیارە زیاتر دڵبەندە بە خۆشانى زێدى و مەیدانى یادگاریەکانی، هەروەها پاشان مردنى و دواى نۆزدە ساڵێک ٧٣٨ک/١٣٣٧ز خوشکەزایەکیشى کتێبەکەیی هەر لە خۆشان نوسیوەتەوە⁽²⁸⁾.

خۆشانی زێدى عیدى عاشقى جەشنى، گەورەدێیەک یان شارۆچکەیەکى کۆنە و دەکەوتە تەنیشت شارى کرندى سەر بە ئوستانى کرمانشاهـ – کرماشان و ئەم گەورەدێیە لە رۆژگارى ناوبراو و سەردەمانى دەسەڵاتى مەنگۆلیدا، ئاوەدانیەکى ناودارى کوردستان بوو، بگرە لەگەڵ کرنددا، یەکەیەکى کارگێڕیی ولایەتى کوردستانى پێکدەهێنا، مستەوفی قەزوێنى لەبارەیانەوە دەڵێت: دوو گوندن لە ملەى حلوان- سەرپولى زەهاو، کرند وێرانەیە و خۆشان ئاوەدانە و کەشوهەواى لەبارە و ئاوى لە کێوەکەوە دێتە خوارێ و رەز و باخى فراوانى هەیە⁽²⁹⁾، هەرچەند ئێستا برەوى جارانى نەماوە و نازانم لە کەنگیەوە بایەخى لەدەست داوە، بەڵام حوسەینعەلی رەزم ئارا (١٨٩٣- ١٩٨٥)، لە فەرهەنگی جۆگرافیایی كشور (آ‌بادیها)ی ج(5) بە خوش نان- خوش نانى ناوى هێناوە .

کوردەکانى خوراسان خەڵکى رەسەنى ئەوێ نین، بەڵکو لە کوردە کرمانجەکانى ئورمی و سەڵماس و ماکۆ بوون و زاریان کرمانجیە و بە فرمانى شا عەباسى سەفەوى بۆ رۆژهەڵاتى ئێران دوور خرانەوە و تا ئێستایش هەر بە کرمانج دەناسرێن.

   د. زوهەیر تەیب لە ساخکردنەوەى کتێبەکەى خۆشانیدا، رەنجى فەرهادانەى کێشاوە و بە شێوەیەکى تا بێژى زانستى ساخى کردۆتەوە و کۆششێکى زۆر و دەمێکى درێژى بۆ بەئاکام گەیاندنى ئەم کارە ناوازەیە تەرخان کردوە، لێ مخابن نەیزانیوە خۆشانى زێدى جەشنى کوێیە و ئاگاى لەوە نەبووە کە وەک گوتمان لە سەردەمى مەنگۆلى، ئاوەدانیەکى ناسراوى ولایەتى کوردستان بوو، بۆیە واى داناوە کە دەبێت خۆشانى زێدى چەشنى، شاری خەبوشان- قوچانى هەرێمى خوراسان بێت و شاعیرى گەڕاندۆتەوە بۆ کوردانى ئەم شارەى کە سەدان کیلۆمەتر لە کوردستانەوە دوورە، بە گریمانەى ئەوەى بنەماڵەکەى لە رۆژئاواى ئێران و عێراقى عەجەمەوە، واتا لە کوردستانى رۆژهەڵاتەوە كۆچیان کردووە بۆ خوراسان، بێئاگا لەوەى کوردەکانى خوراسان خەڵکى رەسەنى ئەوێ نین، بەڵکو لە کوردە کرمانجەکانى ئورمی و سەڵماس و ماکۆ بوون و زاریان کرمانجیە و بە فرمانى شا عەباسى سەفەوى (١٥٨٦- ١٦٢٨؟) بۆ رۆژهەڵاتى ئێران دوور خرانەوە و تا ئێستایش هەر بە کرمانج دەناسرێن⁽³⁰⁾ و غەریبى جرمەقانى- گەرمکانى کە شاعیرێکى ناودارى کوردە لە سەدەى هەژدەهەم لەنێو ئەم کرمانجانانە هەڵکەوتووە و زارى شیعرە کوردیەکانى زۆر لە زارى کوردانى کرمانجی ئوستانى ئورمێ- ئازەربیجانى رۆژئاوا دەچێت⁽³¹⁾. کە دیویەتیشى عیدى عاشق کتێبەکەى لە نەهاوەند داناوە، واى لێکداوەتەوە کە لە نێوان خەبوشان و نەهاوەند رایەڵەى کردوە و کتێبەکەى بە نموونەى پەخشان قوتابخانە تەسەوفى خوراسان و ئەدەبیاتى خوراسانى ئەو دەمانە داناوە و چونکە شارەزاى زمان و زارەکانى کوردییش نیە، واى بۆچووە شیعرە پەهلەویەکانى بە زارى کرمانجیە. محەمەد بەهبەهانى کە پێشەکیی بۆ کتێبەکە نوسیوە، ئەویش بەمەى نەزانیوە و ئەم هەڵەیەى دوپات کردۆتەوە.

٣- گیرۆدەبوونى بە شمشێرى:

عیدى خۆشانى بەخۆى دەگێڕێتەوە و دەڵێت رۆژێک منى بیچارە لە خۆشان دەرکەوتم و لە شەوێکى هەینیدا، پاش نوێژى خەوتنان لەپەناى کەڤرێکدا هەڵتروشکام و سەعاتێک و دوان بە زیکرەوە خۆم خەریک کرد تا نورى زیکر بەگوڕ کەوت و لەخۆم چوم  و جڵەوى ویستم لەدەست دەرکەوت و بەربوو وا مامەوە تا خەڵکە هاتن بە هاوارمەوە، شێخى شمشێرییش بەهانایەوە هاتوە و بەفریاى کەوتوە و هێناویەتیە سەرخۆى و هەر بە کۆششى وى تۆبەى کردوە و لەسەر دەستى گیرۆدەى دنیاى سۆفیگەرى و تۆبەکارى بووە و ئەم پاش ساڵى ٧١٢ک/١٣١٢ز بوە ⁽³²⁾.

٤- کتێبەکەى:

جەشنى بەخۆى دەڵیت رۆژێک پەستى و دڵپڕیی دایدەگرێت و گیرۆدەى رەوشێکى ئاڵۆز دەبێت و یارانى هاودەردی و خۆشەویستانى هاونشینى هەستیان بەم دۆخە نالەبارەى کرد و لێی پاڕاونەتەوە، ئەڕا چارەسەرى دەردەکەیی و رەواندنەوەى نیگەرانی و پەژارەکانى، کەشتیی رازەکانى هەڵ بڕێژێت و کتێبێک بنووسێت تا ئەوانیش دڵتەنگییان بڕەوێتەوە و ئاسودە و کامەران ببن، ئەویش ناوى خوداى لێدەهێنێت و لە باژێڕی نەهاوەند دەستى بە دانانى کتێبەکە دەکات و ویستویەتى بە چڕى و پوختى مەبەست بەدەستەوە بدات و لە مانگى شەوالى ٧١٩ک /پاییزى ٧١٩ز لێی دەبێتەوە و ناوى لێدەنێت (بلاغة المراد في طريقة الأرواد)⁽³³⁾ کە بڕێکى بە پەخشان و بڕێکى بە شیعرە و لەپاڵ شیعرە فارسیەکانى، نۆ چوارینەیەى بە زارێکى پەهلەوی هۆنیوەتەوە. جگە لەم کتێبەشى، پێشتر کتێبی دیی داناوە و بەخۆى راگوزارى ناوى دووانیان دەهێنێت کە هەر لەبارەى وەعز و زوهد و جیهانى تایبەتى سۆفییانەوە بووە: (لا أُبالى نامە) بە شیعر و (کفایة السالکین)⁽³⁴⁾. 

  ناوەڕۆکى کتێبەکە بریتیە لە باسکردنى ئادابى گۆشەگیرى و رازەکانى خەڵوەتنشینى، سووده‌كانى خۆپارێزى لە خەڵکى و دەستگرتن بە شەریعەت و کردار و گوفتارى پێغەمبەر و ئال و ئەسحابەوە، دەستبەردارى لە خۆشییە روکەشەکانى دنیاى مادى، کەشف و زیکر و موشاهەدە، مەرجەکانى موجاهەدە و وەرزشى روحی و مەرجەکانى، چێژ و تاموبۆى جیهانى ئەفسوناویی ژیانى پەڕگیرى و خانەگاهنشینى، یادکرنەوە و پەندوەرگرتن لە ئەزموون و بەسەرهاتى گەورە رێبوارانى تەریقەت، ئامۆژگاریی موریدان و یاران و هاوبیران، رۆچوون بە پایە و مەقامەکانى سۆفیگەرى و سووتان و توانەوە…هتد.

 لێکۆڵینەوە لەم پرسانە لاى ئەم پیاوچاکە کوردە کە بەشێکە لە هزر و دونیاى سۆفیگەریی کوردەوارى، کەسانى پسپۆڕ و شارەزاى گەرەکە و دەکرێت زۆر شت لەبارەیانەوە بگوتریت و گەلێک راز و پەنهان خویا بکرێن.

 ٣- جوبرائیلى خورەمئابادى:

 پێشتر لە پیاوچاک شێخ جوبرائیلى کورد دواوم⁽³⁵⁾ و بەم دواییەش زانیاریی نوێم لەبارەی شێخ جوبرائیلێک دەست کەوت کە کتێبى (تحفة الفقیر) داناوە و نەجیب مایل هەرەوى ساخى کردۆتەوە و ساڵى ١٣٦٩ش/١٩٨٩ز لە کتێبی (در شبستان عرفان، ص١١٧- ١٧٣) بڵاوى کردۆتەوە.

لە پێشەکیی کتێبەکەیدا خۆى بە جوبرەئیلى خورەمئابادى دەناسێت و بۆمان دەگێڕێتەوە کە چۆن لە تافى لاویدا گیرۆدەى لاتەریکى و گۆشەگیرى دەبێت و لەسەر دەستى شێخ نورەدین عەبدولڕەحمانى ئەسفراینی (٦٣٩- ٧١٧ک /١٢٤١- ١٣١٧ز) تەریقەت وەردەگرێت و خۆى بە شاگرد و موریدێکى دڵسۆزى ئەو دەزانێت⁽³⁶⁾.

ئەوەى لە سەربوردەى شێخ جوبرائیل خوره‌مئابادى یەکلا بۆتەوە ئەوەیە کە خەڵکى شوێنێکە بە ناوى خورەمئاباد و خۆى بۆ ئەوێندەر گەڕاندۆتەوە.

   ئەوەى لە سەربوردەى شێخ جوبرائیل یەکلا بۆتەوە ئەوەیە کە خەڵکى شوێنێکە بە ناوى خورەمئاباد و خۆى بۆ ئەوێندەر گەڕاندۆتەوە و ئەوەى زانراوە، لایەنى کەم دوو گوند بەم ناوە هەن، یەکێکیان لە گوندەکانى رەى (الري)يە و ئەوەى دییان لە گوندەکانى بەلەخە⁽³⁷⁾، ئەمە جگە لە شارى خوره‌مئابادى لوڕستان⁽³⁸⁾، نەجیب مایل پێی وایە مەبەستى شێخ جوبرائیل شارى خوره‌مئابادە و دەڵێت ئەگەر ئەم گریمانەیە بە راست بزانین، ئەوا دەبێت هەر شێخ جوبرائیلى کورد بێت⁽³⁹⁾.

من بەخۆم ئەمە بەدوور نازانم و بەهەند وەریدەگرم و رەنگە هەردووکیان یەک کەس بن، چونکە لەنێو ئەو سەدان کەسەى کە ئاڵودەى دنیاى خەڵوەتگیرى و دوورەپەرێزى بوون و بە تۆبەکاران و رێبوارانى تەریقەت ژمێردراون، تەنها یەکێکیان ناوى جوبرائیلە و ئەویش هەر ئەوەى لەمەڕ کوردە. بەڵام من وا تێدەگەم مەبەست لە خورەمئاباد، گوندى دێرینى خورماڵ بێت کە لە کۆندا ناوى خورماد بووە بێت⁽⁴⁰⁾ و ئاشکرایە ئەم ناوە هەر سوککراوەى خورەمئابادە و ئێستاش زیاتر سواوە بۆتە خورماڵ، پاشان لە دەستپێکى سەردەمى عوسمانیدا، قەڵا و شورا و بارەگاى کارگێڕى و لەشکریی تیادا بنیاد نرا و بە گوڵ عەنبەر ناوزەد کرا(و دەڵێن گوایا خورماڵ فۆرمى گۆڕاو و سوککراوەى گوڵعەنبەرە، بەڵام ناکرێت ئەمە پەسند بکرێت و بە چ یاسا و ڕێسایەکى ئیتمۆلۆجى گوڵعەنبەر ناسوێت و ناگۆڕدرێت بۆ خورماڵ و چ نزیکیەکى ئیتمۆلۆجى لە نێوان ئەم دو ناوە نیە، جگە لەوەى کە گۆڕەکەیشى کە کراوەتە مەزار و دەکەوێتە گوندی شاواز- شابازی دەشتى شێخانى خانەقینە، ئەوەندە لە خورمالەوە دور نیە، هەروەها شاعیر مەلا عومەرى رەنجورى پەیوەستى دەكات بە شێخانەوە و دەشێت هۆى ناونانى ئەم شێخانەیش بگەڕێتەوە بۆ ئەو:

بەشق خاڵخاڵان وە شێخ ئەرزانی

بە شێخ جوبرائیل جەرگەی شێخانی⁽⁴¹⁾.

پاشکۆ

رشتەى وەرگرتنى تەریقەت و پۆشینى پەڵاس لاى لکى پاوە- هەورامانى تەریقەتى سوهرەوەردى⁽⁴²⁾.

    محمد (ص)                                                   عمر بن الخطاب و علي بن ابي طالب                                                              

الإمام علي بن أبي طالب                                        أويس القرني

 الحسن البصري                                                  موسى بن زيد الراعي

حبيب العجمي                                                     إبراهيم بن أدهم

 داود الطائي                                                        شقيق البلخي

معروف الكرخي                                                 أبي عمر الإصطخري       

السري السّقطي                                                   جعفر الحذاء  

وەرگرتنى تەریقەت ـــ  پۆشینى پەڵاس (لبس الخرقة)     

أبو القاسم الجنيد البغدادي                                          أبو محمد رديم     

أبو عبد الله بن خفيف الشيرازي                                  أبو العباس النهاوندي

فرج الزنجاني                                                        ضياء الدين أبو الحسن السهروردي

شهاب الدين السّهروردي                                           نجيب الدين بن مرغوش الشّيرازي

نور الدين عبد الصمد النطنزي (شێوێنراوە بۆ النصيري)     بدر الدين الطوسي

نجم الدين الأصبهاني                                                 أبو علي حسام الدین الشمشێري

عید عاشق خوشانى                                                   یوسف العجمي الكوراني

په‌ڕاوێز:

 ^{(1) تاريخ گزیدە، ص٦٧٠- ٦٧٨.}

^{(2) لەبارەى مێژوو و کولتورى کوردییەوە(سلێمانی): ٢٠٢١، ل١٦٩- ١٨٤.}

 ^{(3) سوهرەوەردى دەگەڕێتەوە بۆ عەبدولقاهرى سوهرەوەردى (م: ٥٦٣ک/١١٦٨ز) و شەهابەدین عومەرى برازاى (م: ٦٣٢ک/ ١٢٣٥ز) کە بە بنەچە کوردن و لە نەوەى میر حەسەنۆى بەرزەکانین (م: ٣٦٩ک/ ٩٧٩ز)، هەرچەند لافی ئەوەیان لێدەدا کە نەوەى خەلیفە (ابو بکر الصدیق)ن و بە ( البكري الصديقي) خۆيان دەناساند.}

^{(4) ئەم گوندە بە شمشێر دەناسرێت و ڕۆژى ٢٦- ١٢- ٢٠١٥ لەگەڵ خوێندكارى ماستەر جەوهەر عەزيز و بۆ جارى دوهەم لە ڕۆژى ١٩- ٣- ٢٠١٨ لەگەڵ هاوڕێم سوداد ڕەسوڵ سەردانى شمشێرمان كرد.}

^{(5) محمد نوربخش، سلسلة الأولیاء (مشجرة).}

^{(6) جامی، نفحات الأنس من حضرات القدس، ص٤٩٢.}

 ^{(7) ابن الخطیب الأندلسي، الإحاطة في أخبار غرناطة، ٤/١٧١.}

^{(8) بلاغة المراد في طريقة الأرواد، تصحیح زهیر طیب، ص٧١، ٢٢٠، ٢٢٤.}

^{(9) ابن الملقن، طبقات الأولياء (القاهرة: ١٩٩٤)، ص ٤٩٢.}

 ^{(10) کۆى بەرهەمەکانى (سنە: ١٤٠٠ش)، ل٧٣١.}

^{(11) مستەوفی قەزوێنى کە لە نزیکەى ئەم ساڵەدا کتێبى (تاریخ گزیدە)ى داناوە، دەڵیت لە ژیاندا ماوە.}

^{(12) الإحاطة في أخبار غرناطة، ٤/١٧١}

^{13) نەجیب مائل هەرەوی ئەم کتێبەى ساخ کردۆتەوە: مناهج الطالبین ومسالك الصادقین، انتشارات مولى (تهران: ١٣٩٣ش).}

^{(14) سلسلة الأولياء (تهران: ١٣٩٧ش)، ص٤٦. و(المخطوط).}

^{(15) بلاغة المراد، ص٧٠- ٧١.}

^{(16) بلاغة المراد، لێدوانى ساخکەرەوە، ص٢٢٠.}

^{(17) ”قدس الله سره،  كان من أكابر العلماء المرشدين وأعيان هذه الطايفة وهو مرشد، مكاشف، مشاهد، عارف بآداب الطريقة، عالم بأحكام الشريعة مستقيم”، سلسلة الأولیاء، ص٤٦.}

^{(18) بلاغة المراد، ص٧١، ٢٢٠، ٢٢٤.}

^{(19) نفحات الأنس، ص٨٧٩، سلسلة الاولیاء، ص٤٦.}

^{20) بلاغة المراد في طريقة الأرواد ( دەستخەت)، ل١٣ .}

^{(21) بلاغة المراد، ص٢١٦، ٢٢١، ٢٢٥، ٢٢٨- ٢٢٩. لە کتێبێکى دیم لەم شیعرانەى دەدوێم.}

^{(22) بلاغة المراد، ص٢٢٥.}

^{(23) جەشنى شاعیرێکى نەناسراوى کوردە، گۆڤار دۆکیۆمێنت، ژمارە (٣)، تەموزى ٢٠٢٤، ل١٥١- ١٥٨.}

^{(24) بلاغة المراد، ص٢٢٣.}

^{(25) بلاغة المراد، ص٢٦٥، ٢٦٧.}

 ^{(26) بلاغة المراد، ص١٢٨، ١٧٠، ١٧٨.}

^{(27) بلاغة المراد، ص٢٢٣- ٢٢٤.}

^{(28) بلاغة المراد في طريقة الأرواد، ص٥٢، ٢٦٧}

^{(29) نزهە القلوب (قزوین: ١٣٨١ش)، ص١٦٤.}   

^{(30)  بگەڕێرەوە بۆ: کتێبەکەى کلیم الله توحدى لەبارەى کۆچى کوردى کرمانج بۆ خوراسان.}

^{(31) بگەڕێرەوە بۆ:  شوق نامە کرمانجى، تصحیح هادی بیدکى، چاپ مهتاب (بجنورد: ١٣٩٨ش).}

 ^{(32) بلاغة المراد، ص٢١٩- ٢٢٠.}

^{(33) بلاغة المراد في طريقة الأرواد، ص٥٢- ٥٤.}

^{(34) بلاغة المراد في طريقة الأرواد، ص١٧، ٥٨، ١١١.}

 ^{(35) لەبارەى مێژوو و کولتورى کوردییەوە، ل٢٤٦- ٢٤٨.}

^{(36) در شبستان عرفان، ص١١٩.}

 ^{(37) یاقوت الحموي، معجم البلدان،  ٢/٢٢٦- ٢٢٧.}

^{(38) نزهة القلوب، ص١١٤.}

^{(39) در شبستان عرفان، ص١٣- ١٤.}

^{(40) محمود محمد أحمد، حلقة مفقودة من تأريخ شهرزور، مجلة كاروان، العدد (36)، ص138- 145}

 ^{(41) ديوانى ڕەنجوورى (بەغداد: ١٩٨٣)، ل٦١.}

^{(42) ابن الخطیب الأندلسي، الإحاطة في أخبار غرناطة، ٤/١٧١}

  ^{– سەرچاوە و ژێدەر:}

^{– جامي، نورالدین عبدالرحمن (ت:٨٩٨هـ/١٤٩٣م).}

^{– نفحات الأنس من حضرات القدس، إنتشارات إطلاعات (تهران: ١٣٨٢ش).}

^{– حمدالله مستوفي قزویني (ت: ٧٥٠هـ/١٣٤٩م).}

^{– تاریخ گزیدە، بأهتمام عبدالحسین نوائى، أمیر كبیر(تهران: ١٣٨١ش).}

^{– نزهە القلوب، تصحیح محمد دبیر ساقى، حدیث أمروز (قزوین: ١٣٨١ش).}

^{– رزگار جەباری، جەشنى شاعیرێکى نەناسراوى کوردە، گۆڤار دۆکیۆمێنت، ژمارە (٣)، تەموزى ٢٠٢٤.}

^{– ڕەنجورى، مەلا عومەرى زەنگەنە (م: ١٢٢٦ك/١٨١١ز).}

^{– دیوانى ڕەنجورى، لێكۆڵینەوەى محەمەد عەلى قەرەداغى، چاپخانەى آفاق عربیة (بەغدا: ١٩٨٤).}

^{– لسان الدين ابن الخطيب، محمد بن عبد الله بن سعيد (ت: 776هـ/ 1374م).}

^{– الإحاطة في أخبار غرناطة، دار الكتب العلمية (بيروت: 1424ه).}

^{– عید عاشق خوشانى (قرن ٨ه/١٤م).}

^{– بلاغة المراد في طريقة الأرواد، تصحيح وتحقيق زهير طيب، دار التراث (تهران: 2018).}

 ^{– محمد نوربخش، محمد بن عبدالله قطیفی (ت: 869ه/1464م).}

^{– سلسلة الأولياء (مخطوط).}

^{– محمود محمد أحمد، حلقة مفقودة من تأريخ شهرزور، مجلة كاروان، العدد (36).}

^{– ابن الملقن، سراج الدين عمر بن علي بن أحمد المصري (ت: 804هـ/١٤٠١م)}

^{– طبقات الأولياء، تحقيق: نور الدين شريبه، مكتبة الخانجي (القاهرة: ١٩٩٤).}

^{– میرزا شەفیعى کولیائى.}

^{– کۆى بەرهەمەکانى، کۆکردنەوە و لێکۆڵینەوەى یەحیا موحەمەدی، نشر تاڤگە (سنە: ١٤٠٠ش).}

^{– نجیب مایل هروى، در شبستان عرفان، نشر گفتار (تهران: ١٣٦٩ش).}

^{– یاقوت الحموي، معجم البلدان، دار أحیاء التراث العربي (بيروت: بلا).}