د. ھاشم زێباری
پرۆفيسۆرێ هاريكار ل كوليژا كارگێڕى و ئابۆرى – زانكۆيا زاخۆ
حکومەتا فیدرال ل دووماھيیا سالا ٢٠٢٢ ێ دەست ب ئامادەکرنا پڕۆژه‌يێ بودجه‌يا سێ سالێن داھاتی (٢٠٢٣ ـ ٢٠٢٥) كر و ل بن سیبەرا ڤی پڕۆژه‌ی پشکا ھەرێمێ ھاتە دیار کرن، لێ ب ھندەک مەرجان کو ھەردوو حکومەت پێگيرييێ ب ھەمی ئەوان مەرج و رێکەفتنا بكه‌ن نەخاسمە کو ل ٢٥/٣/٢٠٢٣ و ل دویڤ بڕيارا دادەھا نێڤدەولەتی یا پاریس بڕيار ل دژی ھەرێمێ ھاتنە دەرکرن و پڕۆسه‌یا ھناردەکرنا نەفتێ ب ئێکجارەکی ھاتە ڕاگرتن.
و ب پشتبەستن ب راپۆرتێن ھەردوو وەزارەتێن دارایی یێن عیراقێ و ھەرێمێ و ھەردوو دیوانێن چاڤدێریيا دارایی بۆ ماوێ (٢٠٢٣ ــ دووماھيیا نیسانا ٢٠٢٥)ێ چەندین داتا و ژمارە دکەڤنە بەر دەستێ مە و تێدا کێشە و گرفتێن ھەرێمێ و بەغدا ئاشکرادبن. بۆ نموونە ل دویڤ داتایێن وەزارەتا دارایی یا فیدرال سەبارەت داھاتێ نەفتی و نه‌نەفتی یا ھەرێمێ و بە پشتبەستن ب نڤیسارێن ھەردوو دیوانێن چاڤدێريیا دارایی یا فیدرال و ھەرێمێ کو ل رۆژا (٢٨/٥/٢٠٢٥) ھاتیە بەلاڤ کرن ئاماژه‌يێ دکەتە ھەردوو نڤیسارێن دیوانا چاڤدێرييا دارایی یا فیدرال ـ نڤیسینگەھا سەرۆکێ دیوانێ ل (٩/٤/٢٠٢٥) و (٢٥/٥/٢٠٢٥) بەحسێ داھاتێ نەفتی و نه‌نەفتێ یێ ھەرێمێ دکەت کو ژ لایێ ھەردوو دیوانێن چاڤدێريیا فیدرال و ھەرێمێ ھویربینی بۆ ھاتیە کرن، لێ ل دەمەکێ دا ھەرێما کوردستانێ تا دووماھيیا ھەیڤا نیسانا ٢٠٢٥ تنێ کوژمێ (١٩٩.٣٦٤.٢١١) ملیار دینار ڕادەستی گەنجینه‌يا فیدرالی کریە (بنێڕن ل نڤیسارا وه‌زارەتا دارایی یا عیراقێ ل خوارێ)، ھەروەسا ل سالا ٢٠٢٤ كوژمێ (٣٩٩.١٦٨.٩٦١.٥٠٠) ملیار ڕادەست کربوون، ل دەمەکێ ل سالا ٢٠٢٣ ھیچ پارەیەک ڕادەست نەکریە.
وەزارەتا دارایی یا عیراقێ د بەیاننامه‌يا خۆ دا چەند داتا و ئامار بەلاڤەکرینە تایبەت ب داھاتێ نەفتی و نەفتی یێ ھەرێما کوردستان کو ب تنێ (١٥%) ژ وی داھاتی ڕادەستی گه‌نجينه‌يا فیدرالی کریە ب درێژاھیيا (٢٠٢٣ـ دووماھيیا نیسانا ٢٠٢٥)ێ و دیار کریە کو سەرجەم داھاتێ نەفتی و نه‌نەفتێ ێی ھەرێمێ د ماوێ دیارکری دا (١٩.٩٣٧.٧٠٨.٦١٣.٣١١) تڕلیۆن دیناران بوويه.
د دەمەکێ دا و ل دویڤ رێکەفتنا ھەردوو حکومەتان، ڤیابایە حکومەتا ھەرێمێ ب رێژەیا (٥٠%) یا داھاتێ ناڤخۆیی ڕادەست بکەت، ژ بلی داھاتێ نەفتێ کو ھێشتا ب تەمامەتی ھەرێم پابەند نەبوویە ب رێککەفتنا رادەستکرنا نەفتێ ب کۆمپانیا سۆمۆ ووزارەتا نەفتا عیراقێ وتەوتینکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێمێ ل بانکێن حکومی یێن فیدرالی دا.. ھتد. ل دويڤ بڕيارا دادگەھا فیدرالی و رێککەفتنا دووقولی ل سەر پڕۆژه‌يێ بودجه‌يا گشتی.
د بەرامبەردا، ل رۆژا ٢٩/٥/٢٠٢٥ وەزارەتا دارایی یا ھەرێمێ ب نڤیسارا ژمارە (٢٤٨) بەرسڤا نڤیسارا وەزارەتا دارایی یا فیدرال ددەتەڤە و تێدا چەند تەوەرەک رۆهن کرینە کو ستەم ل ھەرێما کوردستانێ و فەرمانبەران دئێتە کرن و ب شێوەیی چەند خالەکان بەرسڤا وەزارەتا دارایی یا فیدرال ددەتەڤە:
ــ ئەو رێکێن کو وەزارەتا ھەوە دگرتەبەر بۆ دیاریکرنا پشکا ھەرێمێ پشتبەستنێ ب خەرجييێن راستەقینە (فیعلی) دکەت، بەرۆڤاژی بڕگه‌يێن ده‌ستوورێ عیراقێ ژ وانا ژی ماددا (١٢١/دوو) کو دبێژیت ((بۆ ھەرێم و پاره‌يێزگەھان پشکەکا دادپەروەرانە ژ داھاتێ بدەستڤەھاتی یێی فیدرالی بھێتە دابین کرن کو تێرا وێ چەندێ بکەت بکارن ب ئەرک و بەرپرسیارەتييێن خوە راببن)).
ــ پشتبەستن ب نڤیسارا دادگەھا بالا یافیدرالی ژمارە (٤/ فیدرالی ٣٠٣/٢٠٢٥) ل ١٠/٢/٢٠٢٥ نەوەکو (بڕيار ـ ھەوەکو ل نڤیسارا ھەوەدا ھاتیە) ل تەمویلنەکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێمێ یا نەدروستە و ناڤەرۆکەکێ بخۆڤە دگریت کو د نڤیسارێ دا نینە، چونکی نڤیسارا دادگەھا فیدرالی چ ئاماژەيه‌کا رۆهن تێدا نینە سەبارەت ب تەمویلنەکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێمێ.
ــ بڕيارا دادگەھا فیدرالی ژمارە (٢٢٤ یەکخراوەیی ٢٦٩/ فیدرالی ٢٠٢٣ کو ل ٢١/٢/٢٠٢٥ دەرچوویە) دبێژیت: مووچه‌يێ فەرمانبەر و خانەنشینێن ھەرێمێ ل پشکا سالانە یا خوە بھێتە خەرج کرن، ئەڤ بڕيارە ژی ژ لایێ وەزارەتا ھەوە ڤە ل ھەیڤا شواتا ٢٠٢٤ و ھەیڤێن ل دويڤدا ھاتیە ب جهـ ئينان، مەبەست ب ڤێ چەندێ تەرخانکرنێن دارایی یە د لیستا ھەڤپێچ یا یاسا بودجه‌يێ دا نە وەک رێژەیا ١٢.٦٧% یا خەرجێن راستەقینە (پشتی ژێدەرخستنا خەرجييێن حاکیمە و سیادی).
ــ رێککەفتن ھاتیە کرن ل سەر لیست و خەملاندنا مووچه‌يێ فەرمانبەر و خانەنشینان و تۆڕا پاراستنا جڤاکی و زیندانێن سیاسی و بریندارێن چەکێ کیمیاوی ل ھەرێمێ، ئەنجامێ خەملاندن و تەرخانکرنێن سالا ٢٠٢٥ بریتیە ژ تەرخانکرنا (١٣.٣٣٤.٥٨٧.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، ئەڤ چەندە ژی ل دەمێ سەرەدانا شاندێ ھەرێمێ بوو بۆ بەغدا ل دەستپێکا ئەڤ سالە دا و ب ئامادەبوون و سەرپەرشتی یا وەزیرا دارایی یا فیدرال، ژ ڤی كوژمێ پارەی، ھژمارا حکومەتا ھەرێمێ ب كوژمێ (٤.٢٢٣.٦٢٥.١٦٥.٠٠٠) تڕليۆن دیناران ھاتیە تەمویلکرن، واتە کوژمێ ئەو پاره‌يێ مایی بۆ سالا ٢٠٢٥ بریتیە ژ (٩.١١٠.٩٦١.٨٣٥.٠٠٠) تڕليۆن دیناران (بنێڕە نڤیسارا وەزارەتا دارایی یا ھەرێمێ ل خوارێ).
داھاتێ نەفتی و نەنەفتی یێ ھەرێما کوردستانێ ب داتایێن وەزارەتا دارایی یا فیدرال
سەبارەت داھاتێ نەفتێ و نەنەفتی یێ ھەرێما کوردستانێ و كوژمێ ڕاده‌ستکری ب گه‌نجينه‌يا فیدرالی د ماوێ سالێن (٢٠٢٣ ــ دوماھیا نیسانا ٢٠٢٥)ێ دا ل خشتەیا ژمارە (١) ب رۆهن ھاتیە دیار کرن، بو نموونە: داھاتێ نەفتێ کو ھەتا نوکە حکومەتا ھەرێمێ ئامادە نینە داتایێن فرۆتنا نەفتێ دیار بکەت و ھەتا نوکە وەسا ھاتیە دیار کرن کو ئەڤ داھاتە (Zero)يه، د دەمەکێ دا و ل دويڤ داتایێن وەزارەتا دارایی و چاڤدێرييا دارایی یا عیراقێ و ب پشتبەستن ب داتایێن چاڤدێرييا دارایی یا ھەرێمێ، ل سالا ٢٠٢٣ داھاتێ نەفتێ (٤.٧٠٨.٥٨٧.٨٥٥.٠٠٠) تڕليۆن دینار بوون، و ل سالا ٢٠٢٤ (٤.٧٠٦.٤٣٠.٣٩٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار و بۆ ھەر چوار ھەیڤێن دەستپێکێ یێن سالا ٢٠٢٥ كوژمێ (١.٥٦٧.٩٨١.٧٥٤.٦٠٠) تڕليۆن دینار ھاتینە دیار کرن. واتە ل دويڤ ئەڤان داتایان، سەرجەم داھاتێ فرۆتنا نەفتێ ل ھەرێمێ گەھشتیە (١٠.٩٨٣.٠٠٠.٠٠٠.٠٠) تڕليۆن دیناران.
و داھاتێ نه‌نەفتی ژی کو ب داھاتێ ناڤخۆیی دئێتە نیاسین، ل خشتەیا ژمارە ١ دا ھاتیە کو ئەڤ داھاتە زێدەبوویە ژ (٤.٦٥٦.٥٥٤.٤٨٣.٤٦٣) تڕليۆن دیناران ل سالا ٢٠٢٣ بۆ (٤.٧٠٠.٠٠٩.٩٢٦.٧١٣) تڕليۆن دیناران ل سالا ٢٠٢٤، و بۆ ھەر چوار ھەیڤێن سالا ٢٠٢٥ كوژمێ (١.١٦٦.١٢٥.٩٥٧.٠٠٠) تڕليۆن دینار وەک داھاتێ ناڤخۆیی ھاتیە تۆمار کرن و سەرجەم داھاتێ ناڤخۆیی گەھشتیە (١٠.٥٢٢.٦٩٠.٣٦٧.١٧٦) تڕليۆن دیناران. سەرئەنجام سەرجەم داھاتێ نەفتی و نه‌نەفتی ل ھەرێمێ ل ماوێ دیارکری دا گەھشتیە (٢١.٥٠٥.٦٩٠.٣٦٧.١٧٦) تڕليۆن دیناران. ئەڤە د دەمەکێ دا د ماوێ دوو سال و چوار ھەیڤێن بۆری دا، حکومەتا ھەرێمێ تنێ كوژمێ (٥٩٨.٥١٥.١٧٣.٣٧٧) ملیار دیناران ڕادەستی گه‌نجينه‌يا حکومەتا فیدرالی کرینە (بنێڕن ل خشتەیا ژمارە (١).
ل دويڤ داتایێن حکومەتا عیراقێ بۆ سالا ٢٠٢٣ێ، ھەرێما کوردستانێ كوژمێ (٤.١٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دۆلاران ژ پشکا خوە زێدەتر وەرگریتە، د بەرامبەر دا ژی ھیچ داھاتەکێ نەفتی و نەنەفتی ڕادەستی گه‌نجينه‌يا فیدرالی نەکریە و ئەو داھاتێ کو ل سالا ٢٠٢٣ دەست ب حکومەتا ھەرێمێ کەفتی نێزیکی (١٤.٧٠٠.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینارا بوويە، د دەمەکێ دا پشکا ھەرێمێ ل دويڤ یاسايا بودجه‌يێ د ماوێ دیارکری دا نێزیکی (١٠.٥٦٨.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران بوویە، ب ڤێ چەندێ حکومەتا فیدرال (٥.٥٣٥.٣٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن ل ئەستۆیێ حکومەتا ھەرێمێ دا مایەڤە ل سالا ٢٠٢٣ ژ بەر کو داھاتێ نەفتێ یێ ھەرێمێ (٤.٧٠٨.٥٨٧.٤٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بوو و داھاتێ نەنەفتی (٤.٦٥٦.٥٥٤.٤٨٣.٤٦٣) تڕليۆن دینار بوویە (بنێڕە ل خشتەیا ژمارە ١) زێدەباری کو قه‌رێن بانکێن حکومی (١.٦٠٠.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار و یێ بانکا بازرگانی یا عیراقێ (٦٣٦.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دینار بوويە (بنێڕە ل خشتەیا ژمارە ٣.(
ھەروەسا و ب لێنێڕین ل داتایێن سالا ٢٠٢٣ دێ دیار بیت کو حکومەتا فیدرالی ب نڤیسارا ژمارە (١٣٤٨١) كوژمێ (٤٠٠) ملیار دیناران وب نڤیسارا ژمارە (١٦٤٤٢) كوژمێ (٥٩٨) ملیار دیناران وب بڕيارا جڤاتا وەزیران ب سێ كوژمەيان ب كوژمێ (٢.١٠٠.٠٠٠.٠٠٠.٠٠) تڕليۆن دینار ڕەوانەی ھەرێمێ کرینە. ب ڤی ئاوایی داھاتێن ھەرێما کوردستانێ کو ل سالا ٢٠٢٣ ب دەست کەفتین زێدەترە ژ (١٤.١٤٢.٣٣٨.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، د دەمەکێ دا پشکا هەرێمێ ل دويڤ یاسا بودجه‌يێ ل سالا ٢٠٢٣ بریتی بوو ژ (١٠.٥٦٧.٨٩٣.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینارا (بنێڕە ل خشتەیا ژمارە ٢ پۆختێ ژمێریارێن تایبەت ب ھەرێما کوردستانێ وپشکا سالا ٢٠٢٣.(
ب ڤێ چەندێ كوژمێ نێزیک ژ (٧.٩٩٨.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران ل ئەستۆیێ حکومەتا ھەرێمێ دا مایەڤە چونکی داھاتێ نەفتی (٤.٧٠٦.٤٣٠.٣٩٠.٠٠٠) تڕليۆن وداھاتێ نەنەفتی (٤.٧٠٠.٠٠٩.٩٢٦.٧١٣) تڕليۆن دینار بوو، زێدەباری قه‌رێ بانکا بازرگانی (TBI) کو (٣٧١.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دینار بوو، وب کورتی د ماوێ سالا ٢٠٢٤ ێ دا حکومەتا فیدرالی پتر ژ (١٠.٧٨٦.٣٥٢.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار رەوانەی ھەرێما کوردستانێ کریە (بنێڕە ل خشتەیا ژمارە ٣ پوختی ژمێریارێن تایبەت ب ھەرێما کوردستانێ وپشکا وێ بو سالا ٢٠٢٤(.
سەبارەت داتایێن چوار ھەیڤێن دەستپێکێ یێن سالا ٢٠٢٤ێ، حکومەتا فیدرالی بــ (٤.١١٧.٤٨٥.٦٤٤.٤٤١) تڕليۆن دیناران تەمویلا ھەرێما کوردستانێ کریە، و رێژەا ئەو داھاتێ نەنەفتی یێ کو ڕادەستی گه‌نجينه‌يا فیدرالی کریە کێمتر بوویە ژ (١٥%)و ھیچ داھاتەکێ نەفتێ ڕدەست نەکریە. ب ڤێ چەندێ سەرجەم ئەو داھاتێ کو ب دەست حکومەتا ھەرێمێ کەفتیە زۆرترە ژ (٦.٦٥٣.٠٧٥.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، سەرەرایی ڤەگەڕاندنا (١٩٩.٣٤٦.٢١١.٨٧٧) ملیار دیناران بۆ گه‌نجينه‌يا فیدرالی (بنێڕە ل خشتەیا ژمارە ١). ئەڤە د دەمەکێ دایە کو پشکا ھەرێما کوردستانێ د وی ماوەی دا واتە (چوار ھەیڤێن ٢٠٢٥) زۆرترە ژ (٣.٦٦٤.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، لەورا ھەتا (٢.٩٩٩.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران ل ئەستۆیێ حکومەتا ھەرێمێ دا مایەڤە، چونکی داھاتێ نەفتێ (١.٥٦٨.٨١٠.١٣٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بوو، و داھاتێ نەنەفتی بریتی بوو ژ (١.١٦٦.١٢٥.٩٥٧.٧٣٠) تڕليۆن دیناران، د بەرامبەر دا، كوژمێ زێدەتر ژ (٤.١١٧.٤٨٥.٦٤٤.٤٤١) تڕليۆن دینار ژ لایێ حکومەتا فیدرالی ڤە بۆ ھەرێما کوردستانێ ھاتینە ڕەوانەکرن ل ماوێ چوار ھەیڤێن دەستپێکێ یێن سالا ٢٠٢٥ (بنێڕە ل خشتەیا ژمارە ٤(.
پشکا ھەرێما کوردستانێ ژ بودجه‌يا گشتی و پاره‌يێ تەمویلکری ژ بەغدا د سالێن (٢٠٢٣ـ نیسانا ٢٠٢٥)ێ دا
وەکو ژ داتا و راپۆرتێن وەزارەتا دارایی یا عیراقێ دا دیارە، کو ل ماوێ (٢٠٢٣ ـ نیسانا ٢٠٢٥) حکومەتا فیدرال كوژمێ (١٨.١٠٧.٠٠٠.٠٠٠.٠٠) تڕليۆن دیناران تەمویلا بودجه‌يێ بۆ ھەرێما کوردستان ڕەوانە کریە، ب شێوەیەکێ ل سالا ٢٠٢٣ كوژمێ (٣.٠٩٨.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار ھنارتینە ول سالا ٢٠٢٤ كوژمێ (١٠.٧٨٦.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار (1) ، و بۆ ھەر چوار ھەیڤێن دەستپێکێ یێن سالا ٢٠٢٥ ب كوژمێ (٤.٢٢٣.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بۆ تەمویلا مووچه‌ی ڕەوانە کرینە (بنێڕن ل خشتەیا ژمارە ٥).
ب ڤی ئاوایی و ب پشتبەستن ب ڤان داتایێن فەرمی یێن وەزارەتا دارایی یا فیدرال و دیوانا چاڤدێرييا دارایی دێ بۆ مە خۆیا بیت کو سەرجەم داھاتێ حکومەتا ھەرێمێ (نەفتی و نه‌نەفتی)يێ ھەروەکو ل خشتەیا (١) دا ھاتینە دیار کرن ل گەل ئەو پاره‌يێ کو ژ لایێ وەزارەتا دارایی یا فیدرال ڤە بۆ ھەرێمێ د ماوێ (٢٠٢٣ ـ٢٠٢٥) دا ھاتیە هنارتن دگەھیتە (٣٩.٥١٢.٦٩٠.٣٦٧.١٧٦) تڕليۆن دیناران.
د دەمەکێ دا پشکا ھەرێمی ژ بودجه‌يا گشتی یا عیراقێ دا (ژ خەرجێن فیعلی) داھاتەکێ زۆر و بەرچاڤ بوویە، بۆ نموونە: ل سالا ٢٠٢٣ پشکا ھەرێمێ (١٠.٥٦٧.٨٩٣.١٢٤.٩١٢) تڕليۆن دینار بوون و پاشان بوویە (١٢.١٦٧.٨٧٦.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بۆ سالا ٢٠٢٤ و بۆ ھەر چوار ھەیڤێن (١،٢،٣،٤) یێن سالا ٢٠٢٤ حکومەتا فیدرال كوژمێ (٤.٤٤٣.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار(2) رەوانەی ھەرێمێ کرینە کو سەرجەمێ دوو سال و چوار ھەیڤێن بۆری واتە (٢٠٢٣ ـ نیسانا ٢٠٢٥)ێ دگەھیتە (٢٧.١٧٨.٧٦٨.١٣٤.٩١٢) تڕليۆن دیناران.
قه‌رێن حکومی و بانکا بازرگانی یا عیراقێ (TBI) ل سەر ھەرێما کوردستانێ
وەکو دیارە کو بابەتێ قەرێن بانکا (TBI) ڤەدگەرێـتەڤە بۆ سالێن ٢٠١٥ و٢٠١٦ ل گەرمە گەرما قەیرانا دارایی و دروستبونا ناکۆکيیان ل ناڤبەرا ھەردوو حکومەتان دا، ل دەستپێکا سالا ٢٠١٦ و ل دويڤ گۆتنا بڕياردەرێ لیژنا دارایی ل جڤاتا نۆینەرێن عیراقێ، ھەرێم تا ٢٠ ملیار دۆلاران یا قه‌ردار بوو، دگەل دوو ملیار و(١٠٠) مليۆن دۆلارێن كۆمپانیا دانە غاز و ھەمی ئەڤ قه‌رە ژی ل پشتی سالا ٢٠٠٩ێ پەیدابووینه.
پاره‌يێ بانکا بازرگانی یا عیراقێ ژ لایێ حکومەتا ھەرێمێ ڤە دەست ب سەرداھاتە گرتن کو (١٢.٧٨١) تڕليۆن دینار ل ناڤ بانکێن ئەھلی دا ھاتنە ڤەکێشان، ژ بلی گرفتا چەکێن بانکی یێن بێ رەسید کو ھەموو بوونە پابەندی ل سەر حکومەتا ھەرێمێ، ژ بلی ئەو بێمتمانه‌يى وبێباوەری یا دروستبووی ل جەم ھاوڵاتیيان ب کار و چالاکييێن بانکی. ئەڤ قه‌رە گەھشتە پتر ژ (٣.٩٦٦.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دۆلاران، لەورا پشتی ئاسایبوونا پەیوەنديیێن ھەرێمێ و بەغدا و پشتی سالا ٢٠١٨ ێ و رێکەفتن ل سەر پشکا ھەرێمی د بودجه‌يا عیراقێ دا، رێکەفتن ھاتە کرن کو بەشەک ژ پشکا ھەرێمێ بھێتە بڕین بۆ بەرژەوەندیا بانکا بازرگانی یا عیراقێ تا وەکو بۆ ماوی (٧) سالان ئەڤ قەرە ب دوماھی بھێت، لەورا ل ھەمی پڕۆژه‌يێن بودجێ و رێکەفتنێن دووقۆلی تەکەزی ل سەر ڤێ خالێ ھاتیە کرن و ھەیڤانە كوژمێ (٥٣) ملیار دیناانر ژ پشکا ھەرێمێ دئێنە بڕین وەکو ل سالا ٢٠٢٣ کو كوژمێ (٦٣٦.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دیناران ژ پشکا ھەرێمێ ھاتە بڕين کو ھەیڤانە (٥٣) ملیار دینار بوون، ھەروەسا ل پڕۆژه‌يێ بودجه‌يا سالا ٢٠٢٤ كوژمێ (٤٧١.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دينار کو ھەیڤانە دبنە (٣٩.٢٥٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دینار (بنێڕن ل خشتەیا ژمارە ٦).
ھەلویستێ حکومەتا ھەرێمی سەبارەت ره‌وشا دارایی و ڤێكنه‌كرنێن ل گەل حکومەتا فیدرال
حکومەتا ھەرێمێ ل ھەموو وان دان وستاندنێن تایبەت سەبارەت بودجه‌يا سێ سالی (٢٠٢٣، ٢٠٢٤،٢٠٢٥) بەشداری کریە، چ ب ئامادەبوونا پەرلەمانتارێن کورد ل بەغدا یان چوونا شاندێن حکومی بو چەندین جاران بو مەبەستا رێککەفتن ل سەر پشکا ھەرێمێ ل بودجه‌يا گشتی دا. لێ دوبارە کێشە وگرفت ل ناڤەراستا سالا ٢٠٢٣ سەرھلدان ژ ئەنجامێ نە پابەند بوونا ھەرێمی ب رادسەتکرنا نیڤا داھاتێ ناڤخۆیی ونە رێککەتن ل سەر دۆسەیا نەفتا ھەرێمێ وخەرجێن بەرھەم ھێنان وھناردەکرنێ.
د بودجه‌يا گشتی دا ب رۆهنی حکومەتا ھەرێمی پاپەندکریە ب ڕادەستکرنا پشکەکا نەفتا ھەرێمێ، لێ دیارە ژ بەر ئالۆزیيا ڤێ دۆسيیێ و جیاوازییا گرێبەستێن نەفتێ ل ناڤبەرا ھەرێم و بەغدا، بۆ ماوێ سێ سالانە نەشیاینە رێککەفتنێ ل سەر بکەن، ژ بلی گرفتا رادەستکرنا نیڤا داھاتێ ناڤخۆیی.
د ئەنجامدا، سێ مووچه‌يێن فەرمانبەرێن ھەرێمێ يێن ھەیڤێن (١٠،١١،١٢) یێن سالا ٢٠٢٣ بوونە قوربانيیا ئەڤان ناکۆکيیان و پێگيرينه‌كرنێ ب خالێن رێککەفتنان، حکومەتا ھەرێمێ ب رێ یا دەرکرنا بەیاننامەیەکێ ل رۆژا ١٦ ئادارا ٢٠٢٤ ئاماژە ب وان گرفت وناکۆکيیان کریە و حکومەتا فیدرال تۆمەتباردکەت کو پێگيرى ب جهئينانا پڕۆژه‌يێ بودجه‌يا ٢٠٢٣ و رێکەفتنا ل ناڤبەرا ھەردوو حکومەتان دا نه‌كريه و دیارکریە کو ل دويڤ داتایێن فەرمی پێدڤی بوو کو حکومەتا فیدرال پشکا بودجه‌يا ھەرێمێ ب شێوەیێ ھەیڤانە د ماوێ سالا ٢٠٢٣ ێ دا بۆ ھەرێمێ بهنێریت کو سەرجەمێ پشکا ھەرێمێ (١٦.٤٩٧.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بوون. ھەروەسا ئاماژە ب وێ چەندێ دکەت کو ئەو پاره‌يێ ژ لایێ حکومەتا فیدرال ڤە بۆ ھەرێمێ ھاتیە ھنارتن ل شێوەیێ پێنج گەڕا بوو کو سەرجەمێ وان (٣.٧٠٠.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بوون. ئەڤ بەیاننامه‌يا حکومەتا ھەرێمێ ئاماژه‌يێ ب نەڕادەستکرنا داھاتێ نەفتێ کریە تێدا ھاتیە کو ژ ئەنجامێ راوەستاندنا پرۆسه‌يا ھناردەکرنا نەفتێ پشتی ٢٥/٣/٢٠٢٣ ژ ئەنجامێ بڕيارا دادگەھا ناڤبژیڤانيیێ ل پاریس و بڕيار بوو بھێتە رادەست کرن و ھەتا راوەستاندنا پڕۆسه‌يا ھناردەکرنێ و پشتی ژێ دەرکرنا تێچوونێن بەرھەمھێنان وڤەگوھاستن و هەقدەستێ كۆمپانيێن نەفتێ و پشتی شرۆڤەکرنا داتایان ژ لایێ كۆمپانیا (دیلوێت) ڤە ئەڤ كوژمە گەھشتە (١.٦٩٣.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، سەبارەت ڕادەستکرنا داھاتێ ناڤخۆیی ژى، حکومەتا ھەرێمی ئاماژە ب وێ چەندێ دایە کو ل دويڤ بڕگه‌يێن ماددا (٢/٢١) ژ یاسا بودجه‌يا گشتی یا فیدرالی یا ژمارە (١٣) بۆ سالا ٢٠٢٣ و ماددا (٢٩) ژ یاسایا ئیدارا دارایی یا ژمارە (٦) یا سالا ٢٠١٩ێ، سەرجەم ئەو داھاتێ خالێن سنوری و یێن ناڤخۆیی ب رێژەیا (٥٠%) ڕادەستی بەغدا ھاتیە کرن کو دبیتە كوژمێ (٧٢٨.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دیناران، لێ ل دويڤ داتایێن وەزارەتا دارایی یا فیدرال، د ماوی سالا ٢٠٢٣ ێ حکومەتا ھەرێمی ھیچ داھاتەک ڕادەستێ گه‌نجينه‌يا فیدرالی نەکریە (بنێڕە ل خشتەیا ژمارە ١.(
حکومەتا ھەرێمێ ئاماژە دکەتە سەرجەم ئەو پاره‌يێ کو ژلایێ ھەرێمێ ڤە ھاتیە خەرج کرن د ماوێ سالا ٢٠٢٣ێ دا ل دويڤ یاسا بودجه‌يا گشتی و قه‌ر و پشکا حکومەتێ ژ داھاتێن فیدرالی یێن نه‌نەفتێ و داھاتێ نەفتێ یێ حکومەتا ھەرێمێ تا ٢٥/٣/٢٠٢٣ دگەھیتە (٧.١١٩.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، و ب ڤێ چەندێ كوژمێ (٩.٣٧٨.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران وەک شایستە و پشکا ھەرێمێ ل بودجه‌يا گشتی دا بۆ حکومەتا ھەرێمێ نەھاتیە مەزاختن و ئەڤ چەندە ل ئەستۆیێ حکومەتا فیدرالی دایە.
بۆ سالا ٢٠٢٤ێ، پشکا ھەرێمێ ل بودجه‌يا گشتی دا ھاتە زێدە کرن و گەھشتە نێزیکی (٢١) تڕليۆن دیناران، ژ وانا (٩.٥٥٦.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بۆ مووچه‌يێ فەرمانبەران, (٢.٠٢٠.١٧٣.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بۆ مووچه‌يێ چاڤدێرييا جڤاكى، ھەروەسا ژ پشکا ھەرێمێ (٤.٩٥٤.٢٤٠.١٧٢) تڕليۆن بۆ پڕۆژه‌يێن وەبەرھێنانێ ھاتنە دیار کرن و ب فیعلی سەرجەم ئەو پاره‌يێ کو ژلایێ بەغدا ڤە بۆ ھەرێمێ ھاتیە هنارتن ب درێژاھيیا سالا ٢٠٢٤ دگەھیتە (١٠.٧٨.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، د دەمەکێ دا داھاتێ نەفتی ونه‌نەفتی ێی ھەرێما کوردستان د ماوێ وێ سالێ دا گەھشتە (٩.٤٠٦.٤٤٠.٣١٦.٧١٣) تڕليۆن دیناران) نەخشە ١ .(
ھەروەسا ھەموو لایەک گەشبین بوون ب باشتربوونا پەیوەندیێن ھەرێمێ و بەغدا نەخاسمە کو پشتی تۆمارکرنا سکالایان ژ بۆ تەوتینکرن وب بانکیکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەران و دەرچوونا بڕيارا دادگەھا فیدرالی ل ٢١/٢/٢٠٢٤ کو پشتەڤانیێ ل تەوتینکرنا مووچه‌ی دکەت ل بانکێن حکومی یێن فیدرالی دا و مەزاختنا شایستەیێن ھەرێما کوردستانێ، د بەرامبەر دا حکومەتا ھەرێمێ ھاتە پابەندکرن ب ڕادەستکرنا نیڤا داھاتێ ناڤخۆیی و ڕادەستکرنا نەفتێ ب كۆمپانیا سۆمۆ بۆ ب مەبەستا ھناردەکرنێ، لێ حکومەتا ھەرێمێ بەردەوام ئاستەنگ دروست کرن ل بەردەم پرسا تەوتینکرنا مووچه‌ی و دخوازت پڕۆژه‌يێ (ھژماری من) ژ لایێ یاسایی ڤە بسەپینیت وھیچ داھاتەکێ نەفتێ ژی رادەست نەکر و نەگەھشتن ب ھیچ رێککەفتنەکێ سەبارەت خەرجييێن بەرھەمئينان و ڤەگوھاستن و شایستەیێن كۆمپانیا. ھەر سەبارەت ڤێ چەندێ ل پەیاننامەیەکا وەزارەتا دارایی یا فیدرال دا ل رۆژ ٢٩/٥/٢٠٢٥ خویادکەت کو ل دويڤ یاسایێ، دیوانا چاڤدێرييا دارایی یا فیدرال وھەرێمێ راپۆرتێن خوە دەرکرن سەبارەت ژمێریارێن حکومەتا ھەرێمێ ودیاربوویە کو ھیچ داھاتەکێ نەفتی و نەنفەتی ڕادەستی حکومەتا فیدرالی نەکرینە، ھەر ژ ئەنجامێ نەڕادەستکرنا داھاتی، ھەرێما کوردستانێ ژ پشکا خوە زێدەتر وەرگرتیە ل دويڤ یاسا بودجه‌يێ و بڕيارا دادگەھا فیدرالی، زێدەباری کو حکومەتا ھەرێمێ پایەند نەبوویە ب پڕۆسه‌يا تەوتینکرنا مووچه‌ی ل دويڤ بڕيارا دادگەھا فیدرالی، ھەروەسا وەزارەتا دارایی ئاماژە ب وان زیانان ددەت کو ژ ئەنجامێ نەپایەندبوونا حکومەتا ھەرێمێ ب رادەستکرنا نەفتێ و ب چەندین تڕليۆن دیناران ئەڤ زیانە ھاتیە مەزه‌ندەکرن ل دويڤ راپۆرتێن ھەڤپشک یێن کو ژلایێ ھەردوو دیوانێن چاڤدێرييا دارایی ڤە ھاتینە دەرکرن.
چارەنڤیسێ مووچه‌يێ ھەیڤا (١٢) یێ سالا ٢٠٢٤ د ستۆیێ کێ دایە؟
ل رۆژا ١١/١/٢٠٢٥ لیژنا دارایی یا جڤاتا نوینەران ب مێڤاندارییا تەیف سامی وەزیرا دارایی یا عیراقێ کۆمبوو، کو د بنەڕەت دا ئەڤ کۆمبوونە تایبەت بوو ب گەنگەشەکرن ل سەر ھەموارکرنا ماددا (١٢) بڕگا دووەم/ ج ژ یاسايا بودجه‌يا گشتی و تایبەت ب تێچوونا بەرھەمئينان و ڤەگوھاستنا نەفتا ھەرێما کوردستانێ و ئامادەکرنا راپۆرتا لیژنا دارایی بۆ خویندنا دووێ ل سەر پڕۆژه‌يێ بودجه‌يێ، د پەڕاوێزا ڤێ کۆمبوونێ دا پرسیار ژ وەزیرا دارایی یا عیراقێ ھاتە کرن سەبارەت چارەنڤیسێ مووچه‌يێ ھەیڤا کانوینا ئێکێ یا سالا ٢٠٢٤ێ، وەزیرا دارایی ب پڕباوەری و متمانەڤە گۆتی: مە مووچه‌يێ ھەیڤا (١٢) بۆ ھەرێمێ ھنارتیە، لەورا ئامادە نینين چ كوژمەکێ دی بهنێرین، گۆتی: مە چارەنڤیسێ مووچه‌يێ ھەیڤا (١٢) ڕادەستی لیژنەیەکا جڤاتا نوینەران کریە و ئەڤ لیژنەیە دێ ب ئەرکێ پێداچوونەڤێ رابیت ب وێ جیاوازی یا ل تەرازییا پێداچوونەڤێ (میزان المراجعة) یا ھەرێم و بەغدا ھەیە.
پشتی دووماھیھاتنا کۆمبوونێ، سەرۆکێ لیژنا دارایی ل جڤاتا نوینەران و سەر ب ئيئتیلافا دەولەتا یاسایێ (عەتوان عەتوانی) بۆ کەنالێن میدیایی و راگەھاندنێ ئاخفتن و دڵنیایی دایە فەرمانبەران کو مووچه بۆ ھەمی فەرمانبەران ل سەرتاسەری عیراقێ ھاتیە مسۆگەر کرن و باردوخێ ئابۆری ژی یێ باشە و ھەمی ئەو گۆتگۆتکێن ھاتینە کرن سەبارەت تێکچوونا ره‌وشا دارایی ل وەلاتی د راست نینن و گۆتی: نھا بھایێ نەفتێ باشترە ژ وێ چەندا بو ھاتیە پێشبینی کرن، زێدەباری زێدەبوونا داھاتێ نەنەفتی، و پارەدارکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێمێ ژی بەردەوامە، لێ چەند ناكۆكى ھەنە و مە لیژنەکا پێک ئینابوو داكو پێداچوونەڤێ ب وێ جیاوازی یا دروست بووی ل ناڤبەرا تەرازییا پێداچوونەڤێ یا بەغدا وھەرێما کوردستانێ بكه‌ت.
لێ پشتی بۆرینا دەمەکى، ھیچ ئەنجامەک سەبارەت چارەنڤیسێ مووچه‌يێ ھەیڤا (١٢) یێ سالا ٢٠٢٤ بۆ ڕایا گشتی نەھاتە راگەھاندن، لێ وەزارەتا دارایی یا عیراقێ دبێژت مە دووماھیکترین كوژمە (٤٤١) ملیار دینار بۆ ھەرێمێ ھنارتینە، ل گەل داھاتێ ناڤخویی و نەفتێ ڤیابایە ھەرێم كوژمێ پێدڤی بو مووچه‌يێ فەرمانبەران تەمام کربایە، لێ دیار بوو کو حکومەتا ھەرێمێ بەشەک ژ وی پارەی بۆ تەمامکرنا مووچه‌يێ ھەیڤا (١١) ب کار ئینایە و ب تنێ (٢٦٤) ملیار ژ دووماھیکترین كوژمێ ھنارتی ژ لایێ بەغدا ڤە مایەڤە و چارەنڤیسێ ڤی كوژمەی ژی نە یێ رۆهنە.
ھەر سەبارەت ڤی بابەتی، ئەندامەکا لیژنا دارایی یا جڤاتا نۆینەران سەر بە لیستا پارتی ڤە، د داخویانیەکێ دا بۆ راگەهاندنێ دبێژیت، خەلەت تێگەھیشتنەک بۆ ڤی بابەتی هه‌يه، چونکی حکومەتا فیدرالی دبێژت ئەو شایستەیێن مە ھنارتین بۆ ھەرێمێ بریتییە ژ (١١.٣٠٠.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، وئەگەر ڤی كوژمەی دابەشی (٩٣٠) ملیار دیناران بکەین د ئەنجامدا دێ کۆرتھێنان پەیدابیت ل ناڤبەرا (٤٥٠ ) بۆ (٦٠٠) ملیار دیناران، بێی کو ژمارە بکەتە وێ ئێکێ کو ھەرێما کوردستانێ دڤێت داھاتێ خوەیێ نەفتی و نه‌نەفتی ژی بکاربینیت وەک بەشەک ژ بۆ پڕکرنا پێداویستێن مووچه‌ی .
راستی یا ڤی بابەتی ئەڤەیە، ل رۆژا ٢/١/٢٠٢٥ وەزارەتا دارایی یا عیراقێ ب دوو كوژمه‌يان پارە بۆ تەمویلکرنا مووچه‌يێ ھەیڤا (١٢) یا سالا ٢٠٢٤ ھنارتیە، كوژمێ ئێکێ (٢٦٤.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دینار و كوژمێ دوویێ (١٧٧.٩٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار بوون کو سەرجەم دبیتە (٤٤١.٩٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دینار، لێ حکومەتا ھەرێمێ بۆ کورتھێنانا مووچه‌يێ ھەیڤا (١١) تەرخان کریە، ھەر چەندە د بنەڕەت دا ئەو پاره بۆ مووچه‌يێ ھەیڤا(١٢) ھاتیە ھنارتن نێزیکی ئێک تڕليۆن دیناران بوو، لێ كوژمێ نێزیکی (٤٨٥.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دینار داھاتێ ناڤخۆیی بوویە و كوژمێ (٧٦) ملیار دینار ژی لێبرینا خانەنشینیی بوویە، و ئەڤ كوژمێ مایەڤە کو (٤٤١.٩٠٠.٠٠٠.٠٠٠) ملیار دینار بوون، لەورا حکومەتا ھەرێمێ داھاتێ ناڤخۆیی ڕادەست نەکریە، لەورا وەزارەتا دارایی یا عیراقێ ڕاستەوخو ئەڤ كوژمەیە ژ مووچه‌يێ ھەیڤا (١٢) بڕیە.
پارادۆکسا نەفتا ھەرێمێ: ئایا بۆچی ھەرێم نەفتا خوە ڕادەست ناکەت؟
کێشە وگرفتێن دۆسيیا نەفتێ ل ھەرێما کوردستانێ ڤەدگەڕێتەڤە بۆ چەندین ھۆکاران، ئێک ژ وان جۆرێ گرێبەستێن نەفتێ یە کو ل سەر بنەمایێ گرێبەستێن پشکداریکرنێ ل گەل كۆمپانێن نەفتێ ھاتینە ئيمزا كرن، د دەمەکێ دا جۆرێ گرێبەستێن نەفتێ ل عیراقێ ل سەر بنەمایێ خزمەکرتێ بوویە ل گەل كۆمپانێن نەفتێ، ھەروەسا ھۆکارەکێ دی ڤەدگەڕێتەڤە بۆ زێدەبوونا خەرجيێن بەرھەمھێنان و ب بازاڕکرنێ ل ھەرێما کوردستانێ ب شێوەیەکێ کو پتر ژ (٤٤%) ژ داھاتێ نەفتێ بۆ كۆمپانيێن نەفتێ دئێتە تەرخان کرن و ب تنێ (٥٦%) وەک داھات بۆ حکومەتێ دمینتەڤە (تێبینی: ڤەگەڕە بۆ راپۆرتێن كۆمپانیا دیلوێت بۆ ھویربینیکرنێ ل داھاتێ نەفتا ھەرێمێ)، لەورا خەرجييێن بەرھەمھێنانا ھەر بەرمیلەکێ دگەھیتە (٢٣) دۆلاران، د دەمەکێ دا ل عیراقێ کێمترە ژ (٦) دۆلاران.
ل ھەمی دان وستاندنێن ل ناڤبەرا ھەردوو حکومەتان، بەردەوام کێشە و گرفتێن دۆسييا نەفتێ بوویە پڕسگرێکا ھەرە سەرەکی ل بەردەم سەرگرتنا رێککەفتنان و پابەندبوون ب بڕگه‌يێن بودجه‌يا گشتی کو بۆ ھەر سال دوبارە دبیتەڤە. ل ناڤەراستا ھەیڤا (١١) یا سالا ٢٠٢٤ ھەردوو حکومەت ل سەر ھەموارکرنا ماددا (١٢) ژ یاسا بودجه‌يا گشتی رازی بوون، ووەزارەتا دارایی یا فیدرال پابەند کریە کو ژ خەرجييێن سیادی قەرەبووی یا تێچوونا بەرھەمھێنانێ یا نەفتا ھەرێمێ بکەت، یا کو رادەستی وەزارەتا نەفتێ و كۆمپانیا (سۆمۆ) دئێتە کرن، ب مەرجەکێ ژ لایێ دەزگایەکا راوێژکاری یا تەکنیکی یا نێڤدەولەتی یا تایبەتمەند ڤە، کارێ تێچوونا دادپەروەرانە بۆ بەرھەمھێنان وڤەگۆھاستنێ بۆ ھەر کێلگەھەکا نەفتێ ب جودا بھێتە حیساب کرن. ئەڤ تێچوونا بەرھەمھێنانا ژ لایێ وەزارەتا دارایی یا فیدرال ڤە ب شێوەیێ پێشینە بھێتە دابین کرن کو بریتیيه ژ (١٦) دۆلاران بۆ ھەر بەرمیلەکێ و ژ لایێ سازییەکا نێڤدەولەتی ڤە لێنێڕین ل ئاستێ تێچوونێ دا بھێتە کرن.
یا دیارە کو عیراق وەکو وەلاتەکێ ئەندام ل رێکخراوا (ئۆپێک) دا و پابەند بوون ب بڕيارێن ڤێ رێکخراوێ و رێکخراوا (ئۆپێک پلاس)ن پشکا ھناردەکرنا نەفتا ھەرێمێ رۆژانە (٤٠٠) ھزار بەرمیلن، پێدڤی ب کێمکرنەڤەیا ئاستێ بەرھەمھێنانآَ ھەیە ل کێلگەھێن ناڤەڕاست و باشوورێ عیراقێ، رەنگە ئەڤ چەندە ببیتە ئەگەرێ کێمبوونا داھاتێ نەفتا عیراقێ ب كوژمێ (٥) ملیار دۆلاران سالانە، بێگومان ژى دێ کارڤەدانێن خوە ھەبن ل سەر زێدەبوونا کورتھێنانا دارایی یا بودجه‌يێ ژ ئەگەرێ جیاوازی یا تێچوونا بەرھەمھێنانێ ل ناڤبەرا ھەرێمێ و دەڤەرێن دی يێن عیراقێ.
ل رۆژا ٣٠/٥/٢٠٢٥ وەزارەتا نەفتا فیدرال راپۆرتەک سەبارەت داھاتێ نەفتا ھەرێما کوردستانێ بۆ سالێن (٢٠٢٣ ــ ٢٠٢٤)(6) بەلاڤ کر و ب پشتبەستن ب راپۆرتا دیوانا چاڤدێرييا دارایی یا ھەرێمێ و یا فیدرالی و د راپۆرتێ دا ھاتیە کو داھاتێ نەفتا ھەرێمێ ھەر ل پشتی راوەستاندنا پڕۆسه‌یا ھناردەکرنێ ب بۆڕیان ل ٢٥/٣/٢٠٢٣ و ھەتا دووماھيیا سالا ٢٠٢٤ ێ ب ڤی ئاوایی بوو: ل سالا ٢٠٢٣ داھات (٤.٧٠٨.٥٨٧.٨٥٥.٠٠٠) تڕليۆن دینار بوو، ل سالا ٢٠٢٤ بریتی بوو ژ (٤.٧٠٦.٤٣٠.٣٩٠.٠٠٠) تڕليۆن دیناران، و سەرجەم داھاتێ دوو سالان دبیتە )٩.٤١٥.٠١٨.٢٤٥.٠٠٠( تڕليۆن دینار. هه‌روه‌سا ژ بەر کو پتر ژ (٤٤%) یا داھاتێ نەفتێ وەک تێچوونێن بەرھەمھێنان و ڤەگوھاستنێ بۆ كۆمپانێن نەفتَێ دئێتە تەرخان کرن، ژ سەرجەمێ داھاتێ دوو سالان كوژمێ (٤.١٤٣.٠٠٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دینار بریتی بو ژ تێچوونێن ڤێ پرۆسه‌يا بەرھەمھێنان و ب بازاڕکرنێ و ب تنێ كوژمێ (٥.٢٧٢.٤١٠.٠٠٠.٠٠٠) تڕليۆن دينار وەک داھات بۆ حکومەتا ھەرێمێ مایەڤە.
وەزارەتا نەفتا عیراقێ جارەکا دی د بەیاننامەیەکێ دا ل رۆژا ٥/٦/٢٠٢٥ ته‌ئكيد ل سەر پێدڤی یا پابەندبوونا حکومەتا ھەرێمێ دکەتەڤە ب ده‌ستوور و بڕيارێن دادگەھا فیدرالی و یاسایێن کارپێکری، ژ وانا: یاسا بودجه‌يا گشتی کو حکومەتا ھەرێمێ پایەند دکەت ب ڕادەستکرنا نەفتا بەرھەمھاتی یا کێلگەھان ب وەزارەتا نەفتا فیدرالی بۆ ھناردەکرنێ و داھاتێن وێ بھێتە ڤەگەڕاندن بۆ گه‌نجينه‌يا گشتی. ھەروەھا رژدييێ ل سەر پێدڤییا دەستپێکرنەڤەیا رادەستکرنا نەفتێ ل دويڤ دەقێ یاسا بودجه‌يا گشتی یا ھەموارکری دكه‌ت، کو ب رێککەفتن ل گەل حکومەتا ھەرێمێ دەرچوویە، ھەروەسا پێداگری ل سەر پێدڤی یا پایەندبوونا ھەرێمێ دکەت وخوە ژ پابەندبوونێ ڤەنەدزيت.
ھەروەسا وەزارەتا نەفتا عیراقێ د بەیانناما خۆ دا دبێژیت: بەردەوام بوون ل نەرادسەتکرنا نەفتێ دبیتە ئەگەرێ زیانگەهاندنا دارایی ب ئابۆری و ناڤبانگييا نێڤدەولەتی یا عیراقێ و پابەندێن نەفتی دئێختە دمەترسیێ دا.
دەرئەنجام:
| ھیچ لایەنەکێ چ حکومەتا فیدرال یان ھەرێمێ پێگيری ب ده‌ستوور و دەقێن یاسایی نەکریە سەبارەت مافێن خەلکێ ھەرێما کوردستانێ. |
پشتی مە شرۆڤەکرن بۆ ھەمی داتا و ئامارێن تایبەت ب دارایی یا ھەرێمێ کرین سەبارەت داھات و پشک و خەرجێن ھەرێمێ د سێ سالێن بۆری دا، ئەم گەھشتین چەند ئەنجامەکان:
١- ھیچ لایەنەکێ چ حکومەتا فیدرال یان ھەرێمێ پێگيری ب ده‌ستوور و دەقێن یاسایی نەکریە سەبارەت مافێن خەلکێ ھەرێما کوردستانێ.
٢- حکومەتا ھەرێمێ د ماوێ دیارکری دا پابەند نەبوویە ب پابەندێن خوەیێن دارایی و ھیچ داتا و ئامارێن رۆهن و زەلال ئاشکرانەکرینە سەبارەت داھاتێ نەفتی و نەنەفتی، ئه‌ڤه د دەمەکێ دا كو رێککەفتن ھاتبوو کرن کو ھەرێم (٥٠%) یا داھاتێ ناڤخۆیی (نەنەفتی) ڕدەستی گه‌نجينه‌يا فیدرالی بکەت، لێ کێمتر ژ (١٥%) رادەستکریە و ئەڤ چەندە ژی پێچەوانەی ھەمی رێککەفتن و بڕيارا دادگەھا فیدرالییە یا کو ل رۆژا ٢١/٢/٢٠٢٤ دەرچووی و ھەردوو حکومەتی پابەند کرینە و ب تایبەتی حکومەتا ھەرێمێ ب رادەستکرنا داھاتێ نەنەفتی.
| حکومەتا ھەرێمێ ب ھیچ شێوەیەکێ پابەندی بڕيارێن دادگەھا فیدرالی نەبوویە ب تایبەتی سەبارەت بابەتێ ب بانکیکرن و تەوتینکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێما کوردستانێ. |
٣- ھەروەسا حکومەتا ھەرێمێ و یا فیدرال سەرەرای چەندین دان وستاندنان سەبارەت دۆسييا نەفتا ھەرێمێ و رادەستکرن ب كۆمپانیا(سۆمۆ) و رێککەفتنان، لێ نەشیان ھیچ چارەسەرێن لۆژیکی بۆ ڤێ دۆسييا نەفتێ ببینن ژ ئەگەرێ نەپێگيریکرن ب مەرجێن ھەڤدوو ب تایبەتی کێشەکە زێدەتر ل ھەبوونا خەرجييێن زۆر یێن بەرھەمھێنانێ یە و شایستەیێن كۆمپانیا کو ھوکارێ وێ ڤەدگەڕيتەڤە بۆ جۆرێ گرێبەستێن نەفتێ و زۆری یا خەرجيێن بەرھەمھێنان و ب بازاڕکرنێ.
٤- حکومەتا ھەرێمێ ب ھیچ شێوەیەکێ پابەندی بڕيارێن دادگەھا فیدرالی نەبوویە ب تایبەتی سەبارەت بابەتێ ب بانکیکرن و تەوتینکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێما کوردستانێ، و ب ھیچ شێوەیەکێ دەستبەرداری پڕۆژه‌يێ (ھژماری من) نەبوویە، ھەتا ئامادەنینە کو ھژمارێن بانکی یێن مووچه‌خۆران ژی رادەستی وەزارەتا دارایی یا فیدرالی بکەت، د دەمەکێ دا بڕيارا دادگەھا فیدرال، ھەرێما کوردستانێ پابەند دکەت ب تەوتینکرنا مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێمێ ل بانکێن حکومی ل دەرڤەی ھەرێما کوردستانێ.
٥- ل سالێن ٢٠٢٣ تا دووماھيیا نیسانا ٢٠٢٤ و ل دويڤ داتایێن وەزارەتا دارایی یا فیدرال، ھەرێمێ داھاتەکێ مەزن ب دەستکەفتیە، لێ ب چ ئاوایەکێ راده‌ست نەکریە و ھەتا بۆ مووچه‌يێ فەرمانبەرێن ھەرێمێ ژی خەرج نەکریە.
په‌ڕاوێز:
1- د سەرجەم كوژمێ تەمویلكری بۆ هەرێما كوردستانێ ل ماوێ سالا 2024 كۆژمێ (750) ملیار دینار بۆ خانەنشینان و باجا مووچەی تەرخانكریە و یا مایەڤە دبیتە كوژمێ (10.026.000.000.000) ترلیۆن دینار.
2- بۆ سالا 2025 هێشتا كۆژمێ (9.070.000.000.000) ترلیۆن دینار وەكو پشكا هەرێما كوردستانێ ژ بودجا گشتی مایەڤە، لێ هەتا نوكە حكومەتا فیدرال تنێ تەمویل بۆ مووچەیێ چوار هەیڤا ڕەوانەكریە كو دبیتە (4.443.000.000.000) ترلیۆن دینار.
3- ئەڤ قەرە هەیڤانە ژ پشكا هەرێمێ دئێتە بڕین و بۆ سالا 2023 هەیڤانە كۆژمێ (53) ملیار دینار دهاتە بڕین ژ ئەگەرێ ڤێ قەری.
4- ئەڤ تەمویلە ب سێ قوناغان بوویە، ب هەردوو نڤیسارێن ژمارە (13481) و(16442) و ب بریارێن جڤاتا وەزیرێن فیدرال.
5- ئەڤ قەرە هەیڤانە ژ پشكا هەرێمێ دئێتە برین وبو سالا 2024 هەیڤانە كۆژمێ (30.916.666.666.667) ملیار دینار دهاتە برین ژ ئەگەرێ ڤێ قەرزی.
6- هەر ل پشتی دەرچوونا بریارا دادگەها ناڤبژیڤانیێ یا پاریس سەبارەت ڕاگرتنا پرۆسەیا هناردەكرنا نەفتا هەرێمێ بو بازارێن جیهان ب رێكا بوریا، هەرێما كوردستان بەردەوام ل ب قاچاخبرنا نەفتێ بو ئیران ووەلاتێن دەوروبەر وب رێی یا تانكەران.
