سه‌عيد ئۆسمان
پێشگۆتن:
ئەلیكساندەر دوگین، ڤەكۆلەر و سیاسیەكێ ناڤدارە، ب (راسپۆتینێ پۆتینی) و (ئاقلێ پۆتینی) ھاتیە بناڤكرن. دیرۆكڤان و مامۆستایێ جڤاكناسیێ بوو ل زانكۆیا موسكۆ. شیرەتكارێ سیاسی و لەشكەری یێ كریملێن بوو. فیلۆسۆفێ توندڕەو یێ نەتەوەیا رۆسیایە و ھندەك رۆژئاڤایی ب (مەترسیترین فیلۆسۆفێ جیھانێ) ددەنە نیاسین. پشتی رۆسیا دەستێ خۆ دانایە سەر گزیرتەیا كێرێم/ القرم، ناڤی وی د وێ لیستێ دا ھات یا ئەمریكا سزا داناینە سەر.
دوگین ل سالا 1962ێ ژ دایك بوویە. فیلۆسۆفەكێ سیاسیێ رۆسیایە، ڤەكۆلەر و شڕۆڤەكار و ستراتیژڤانەكێ ناڤدارێ جیھانێیە، دوگین پشتی شەڕێ رۆسیا و ئوكرانیا وەكو سیاسەكێ فاشی ل سەرانسەری جیھانێ ھاتە نیاسین و ناڤدار بوو، لێ ئەو ب خۆ دبێژیت كو ئەو دژی ھزرا فاشی و نازی یا ئەلمانی و ئیتالیە.
خەباتا وی یا سیاسی و ھزری:
ل سالێن ھەشتیان ژ حزبا كۆمۆنیستی جودا بوویە و ل گەل ھندەك كەسێن دی (وەكو ئیدوارد لیمۆنۆڤی) پارتیا (بەلشەفی یا نیشتمانی) دامەزراندیە. ئەڤێ حزبێ داخوازا بەلشەفیەتا* نیشتمانی دكر.
ل سالا 1997ێ پەرتووك ل بن ناڤێ (بنەمایێن جوگرافیا سیاسی) نڤیسی و چاپ كر و تێدا ھزر و دیدێن خۆ دەربارەی جیھانێ و گرنگیا پێگەھێ جوگرافیێ رۆسیا دیاركرن. د ڤێ پەرتووكێ دا دخوازێ ژ دەولەتا رۆسیا دكەت كو جارەكا دی ب رێكا ھەڤپەیمانی و داگیركرنێ دەستھەلات و سەروەریا خۆ ڤەگەڕینیت و ململانێ ل گەل ئەتلەنتیان* بكەت، نەخاسمە ویلایەتێن ئێكگرتی یێن ئەمریكی. د ڤێ قوناغێ دا، ھزرێن دوگین دەربارەی ئوراسیا نوی* دیار بوون. لەوما پشتی دەمەكێ كێم ژ پارتیا بەلشەفی جودا بوو و پارتیەكا دی ل سالا 2002ێ دامەزراند ل بن ناڤێ (پارتیا ئۆراسیا).
پەرتووكا جوگرافیا سیاسی رەنگڤەدانەكا مەزن ل ناڤ جڤاكێ رۆسی پەیدا كر و ل گەلەك زانكۆیان، خۆ ل ئەكادیمیا ئەركانێن گشتی یا لەشكەرێ رۆسی ژی، وەكو وانەیەكا نیشتمانپەروەریێ دھاتە خواندن، و ئەڤێ بەلاڤبوونێ نیگەرانی ئێخستە ناڤ زانایێن سیاسەتێ ل گەلەك وەلاتێن رۆژئاڤایی. ھەر ل سالا 1997ێ گۆتارەك ژی بەلاڤ كر ل بن ناڤێ (سنوور و سۆر) تێدا ھزرێن خۆ دەربارەی فاشیزمێ و رۆسیا و پاشەرۆژێ دیاركرن، ل پەی ھزرا وی: سەرمایەداریا نیشتمانی قۆناغەكێ بەری فاشیا راستەقینە دھێت، فاشیا راستەقینە وەكو شورەشەكا رەھوریشالیە و یا رێكخستیە، چ لایەتێن تۆخمپەرێسیێ تێدا نینن وەكو یا ل ئەلمانیا ھەی، لێ فاشیا رۆسی تێكھەلەكە د ناڤبەرا محافزكاریا سرۆشتی یا نیشتمانی و حەزەكا سۆزداری بۆ گوھاڕتنێن راستەقینە.
دوگین د ھزرێن خۆ دا گەلەك ل دژی رۆژئاڤایێ و لیبرالیزمێیە، نەخاسمە د بیاڤێ زالبوونا ویلایەتێن ئێكگرتی دا، ئەو ل دۆر پشتەڤانیكرنا ھزرێن ستالینی و ئێكەتیا سۆڤیێتێ یا بەرێ خۆ وەكو محافزكار ددەتە سالۆخدان و دبێژیت: ئەم وەكو محافزكار داخوازا دەولەتەكا بھێز و توند دكەین، مە سیستەم و خێزانەكا ساخلەم دڤێت، مە بھایێن ئەرێنی دڤێن، ئەم خەباتێ دكەین كو رۆلێ ئایینی و كەنیسەیێ د ناڤ جڤاكی دا یێ بھێز بیت… مە رادیۆ و تێلەڤزیۆنێن نیشتمانی دڤێن، ما زانا و شارەزایێن نیشتمانپەروەر دڤێن، مە یانەیێن نیشتمانی دڤێن.. مە ئەو ئالاڤ دڤێن یێن دەربڕینێ ژ بەرژەوەندیێن نیشتمانی دكەن.
ئۆراسیا: پاشەڕۆژا رۆسیا
د ناڤبەرا سالێن 1993 ھەتا 1998ێ دا، دوگینی تیۆرەك ب مەبەستا دامەزراندنا ئیمپراتۆریەكا ئۆرۆپی ئاسیایی دانا. ل دویڤ ھزرا وی، ئۆراسیا دلێ جیھانێیە و رۆسیا دلێ ئۆراسیایە، لەوما ئەڤ كیانە دشێت بەرھنگاریا ھزر و جیھانا رۆژئاڤایی ب سەركێشیا ویلایەتێن ئێكگرتی یێن ئەمریكی بكەت. ئارمانجا ئەڤێ تیۆرێ ئێكگرتنا ھەمی مللەتێن رۆسی ئاخێڤە د ناڤ ئێك وەلات دا. ب تێگەھشتنا وی ئۆراسی نەبتنێ ئەو مللەتن یێن دكەڤنە جوگرافیا ئۆراسیا، لێ ھەر كەسەك یان مللەتەك داھێنانێ بكەت و رێزێ ل بھایێن جڤاكی و دابونەریتان بگریت، ئەو دشێت خۆ وەكو ئۆراسی بھەژمێریت، خۆ بلا ئەو گەل و وەلات ژی بن یێن ب دارێ زۆری دكەڤنە بن دەستھەلاتا ھێزێن ئەتلەسی.
دوگین دبینیت كو پرۆژێ مودێرنیزما رۆژئاڤا و چارەنڤیسێ رەش یێ ھەر سێ ئایدیۆلۆژیان (لێبرالیزمێ و كۆمۆنیزمێ و فاشیزمێ) بەرھەم ئینای، نەشیا مللەتان ژ جەنگان و كەفتنێ بپارێزیت، ئەڤێ چەندێ شكەستنا ڤان ھەرسێ بیردۆزان سەلماند و ئاشكرا بوو كو ئەو ھەرسێ ب كێر رۆسیا ناھێن. ژ بەركو رۆسیا ژی دوو ژ ڤان بیردوزان (كۆمۆنیزم و لیبرالیزم) تاقیكرینە و نەشیاینە ل گەل بەردەوام ببن، لەوما پێدڤیە بۆ قۆناغا بھێت زەمینە ھەبیت بۆ سەقایێ ئۆراسیا یێ پان و بەرین، پێدڤیە رۆسیا رۆلێ سەرەكی بگێڕیت ژ بۆ دامەزراندنا بنەمایێن ئەخلاقی یێن نوی و گونجای، نە ئەو بن یێن ل سەر بھایێن ماددی و بورژوازی ھاتینە ئاڤاكرن.
كیانێ ئۆراسیا یێ پاشەڕۆژێ، دەولەتەكا سنووردای یا تائیفەكێ نینە، دەولەتا مللەتەكی نینە، لێ دەولەتەكا جوگرافیە، شەرعیەتا خۆ یا سیاسی ژ نوینەراتیا ھەمی گەل و مللەتێن سەربخۆ و خودان سەروەری وەردگریت. راستە دبیت ھەمی بنەما و فەلسەفە د ئێك دەم دا ل سەر ھەمی پارچەیا جوگرافی نەھێنە بجھئینان، لێ دڤێت نەخشە بۆ پاشەڕۆژێ ھەبیت و ھەمی گەل و ھێزێن سیاسی، ھەر ژ نوكە، كار بۆ دانانا حكومەتەكێ بكەن كو ئەڤە ئارمانجا وێ بیت، چ یا دویر یان یا نێزیك، و ل پاشەڕۆژەكا نێزیك، گاڤا كاودان د ھاریكار بن، پێنگاڤێن پراكتیكی بۆ ڤێ ئارمانجێ بھاڤێژن.
ئەڤ كیانە گرنگیێ بدەتە بنیاتێ ئایینی و ئیتنیكی یێ فرە لایەن، كو ھەمی كەس و لایەنێن ئەڤرۆ خۆ جودا دبینن، بھێنە ئامادەكرن كو د ناڤ ڤی كیانێ دا خۆ ب خودان بەشدار و چێكەر بزانن. كیانەك بیت تێدا دەولەت ئاراستەیا وێ رۆشبیری و ئابووری دارێژیت. ئایینێ وی كیانی ئەرتودوكسیا محافزكار بیت و كار وی ڤەكۆلین و نەھێلان وان ئەگەران بكەت یێن ل سەردەمێ قەیسەری دەلیڤە پەیدا كری كو خەلك ژ ئایینێ وان بھێتە ڤەقەتاندن. ھەڤكێشەیا ئایینی یا مەسیحی ب رەھەندێ وێیێ پیرۆزڤە بھێتە ڤەژاندن، ژ بەركو ژ ئەگەرێ رۆژئاڤایێ عەلمانی، ئەڤ ھەڤكێسە ھاتبوو ژناڤبرن، لێ دڤێت شۆرەشەكا ئەرتودوكسی بھێتە سازكرن كو زەمینەیێ خۆش بكەت بۆ ڤەگەڕیانێ بەرەڤ سەرەكانیێن جیھانبینیا مەسیحی یا رەسەن. ھەروەسا ئەو گەل و مللەتێن نەمەسیحی نەھێنە نەچاركرن، لێ دڤێت وان ئازادیا خودێپەرێسیێ ھەبیت و ئەو یاسایێن خۆ یێن گونجای ل گەل یاسایێن گشتی دانن.
دڤێت ئەو سیاسەت و رێكەفتن و ئیرادەیا ھێلای رۆسیا ژ سنوورێ دەریایێن ڤەكری و ئاڤێن گەرم یا دویر بیت، بھێنە پویچكرن، ژ بەركو دڤێت سنوورێ رۆسیا و ھەڤپەیمانێن وێ بگەھیتە دەریایێن گەرم، كو نەھێتە ئابلۆقەدان، ئەڤ پێنگاڤە دێ جیۆپۆلۆتیكا رۆسیا/ئۆراسیا كامل كەت و چ كێماسیان لێ ناھێلیت.
ژ لایێ ئابووری ڤە، دڤێت بۆرسە و ئابوورێ تایبەتكری و سەرمایەداركری و چاڤلێكرنا رۆژئاڤا یا كۆرە نەمینن، بەلكو گەل چاڤدێر بیت و ھەڤكاری و دابەشكرنەكا دادپەروەر ھەبیت.
ل دویڤ ھزرا دوگین، ئەگەر رۆسیا رێكەكا دی ھەلبژێریت و ڤێ ئمبراتۆریێ دروست نەكەت، ھندەك دەولەتێن دی یان ھندەك ھەڤپەیمانێن دی دێ دروست بن و دێ ب ڤی كاری رابن، كو دێ ئەرد و دەڤەرێن رۆسیا ئارمانجا وان یا ستراتیژی بن، بۆ نموونە دبیت ژ لایێ رۆژھەلاتی ڤە چاڤێ چینێ ل باكووری بیت و بەرەڤ كازاخستان و سیبیریا بھێت، ھەروەسا دبیت ئۆرۆپا دلێ خۆ ببەتە ئەردێ رۆسیا و بیلارۆسیا و ئۆكرانیا..
ئەڤ بیروباوەرێن دوگین، رۆسیا قورتال دكەن، ژ وان قەیرانێن پەیدا بووین و رێگری ل رۆسیا كری كو بگەھیتە ئارمانجێن خۆ یێن مەزن، نەخاسمە گرێیا دویڤەلانكیێ بۆ ھزرا رۆژئاڤا و ئایدیۆلۆژیێن توندرەو یێن ژ ئەمریكا و رۆژئاڤا ھاتین. ئەڤ بیروباوەرێن ئۆراسی دبنە بیروباوەرێن سەرەكی یێن رۆسیا بۆ پێگەھێ وێ یێ بھێز ڤەدگەڕینن و چرایێ باكوورینە بۆ جیھانێ ھەمیێ و ھەر ئەڤەیە یا (ل دویڤ ھزرا دوگینی) رۆسیا و ھەڤپەیمانێن وێ ب سەركردایەتیا خۆ یا ڤلادیمیر پۆتین پەیڕەو دكەت. تێدا رۆسیا ھێزەكا مەزنە و خەباتێ دكەت ھزرێن خۆ بدەتە جیھانێ، نە ھزران ژ جیھانێ وەرگریت. تێدا رۆسیا گرێدای و دەستگرتیا سنوورێن خۆ یێن جوگرافی نینە، لێ ھەمی ئۆراسیا ل بەر وێ یا ڤەكری بیت، ھەروەكو پۆتین گۆتی دەمێ دەستھەلات وەرگرتی: “ئەم ھێزەكا جیھانینە، نەچنكو مە ھێزەكا لەشكەری یا مەزن و ئابوورەكێ مەزن یێ ھەی، لێ چنكو ئەگەرێن جوگرافی د ھاریكارن، ئەم دێ ھێزەكا مەزن بین و ژ لایێ ماددی ڤە دێ ل ئۆروپا و ئاسیا، ل باكوور و باشوور ھەبوونا مە ھەبیت، ھەمی جیھانێ ژی دێ بۆ مە یا گرنگ بیت.”
دوگین ب ڤان ھزر و بۆچوونان ل دژی سامۆئێل ھانتنگتۆن و (ھەڤڕكیا شارستانیان) و جیھانا فرە جەمسەری رادوەستیت، ھەروەسا ل دژی فرانیسی فوكۆیامای و بیرۆكا جیھانگیریێ و دویماھیا دیرۆكێیە. ب گۆتنەكا دی دوگین ب ھەمی ھزرێن خۆ ل دژی رۆژئاڤا و پرۆژەیێن ھزری یێن رۆژئاڤایە، ل دژی نەخشەرێگا و شێوازێ ژیانا رۆژئاڤایە.. گەلەك ب توندی ل دژی جیھانەكا ئێك جەمسەرە، لەوما دبینیت فەرە رۆسیا سەركێشیا جەمسەرەكێ دی بكەت، كو بەرھنگاریا رۆژئاڤا بكەت.
تیۆرا سیاسی یا چوارەمین:
دوگین داخواز دكەت كیانێ نوی یێ ب ئۆراسیا دھێتە نیاسین، پێگوھۆركا سیستەمێ ئێك جەمسەری یێ ئیلحادیە، ئەڤ سیستەمە ژ لایێ ئەمریكا ڤە پشتی جەنگا سار ل سەر جیھانێ ھاتیە سەپاندن، نەخاسە پشتی لبیرالی سەركەفتین و زالبووین. دوگین تیۆرێن مودێرنیزمێ یێن ھەڤپشكیێ دروست دكەن د ناڤبەرا ئایدیۆلۆژیێن سەدسالیا بیستێ و تێگەھێن جیھانگیریێ دا رەت دكەت و د ڤی بیاڤی دا داخوازا شۆڕەشەكا مەسیحی دكەت ل دژی رەوشەنبیریا پوستمودێرنیزمێ. ژ بەركو پرۆژێ مودێرنیزما رۆژئاڤا بەرھەم و دەرئەنجامێ سێ ئایدیۆلۆژیانە: لیبرالیزمێ و كۆمۆنێزمێ و فاشیزمێ، ئەڤان ھەرسێیان ژی جیھان تژی جەنگ و كارەسات كر و نەشیا گەشەپێدانا مرۆڤی بكەت،
لیبرالیزم ژ بنگەھەكێ مەركەزی ل سەر جڤاكان ھاتیە سەپاندن و ئەمریكا سەركێشیا وێ دكەت، ئارمانجا وێ ژی سەرئێخستنا پرۆژێ جیھانگیریا توندرەوە كو وان دڤێت جیھانێ تەپەسەر كەن.
كۆمۆنیزم ژی نەشیا بەردەوام ببیت و گەلەك قەیران د پرۆژێ وێ دا ھەبوون و ژ بەر دوگمایا تێدا ھەی ژ بن چوو.
فاشیزم/ ناسیزم ژی خودان ئارەزوویەكا لەشكەرتاری بوو، دڤێت ب رێكا لەشكەری دەولەتداریێ بكەت و ھاتە ژناڤبرن.
لەوما دەم یێ گونجایە بۆ تیۆرەكا دی یا سیاسی یا چوارەم، كو فەلسەیەكا د ئافرینیت باوەریێ ب جیھانەكا فرەلایەن و خودان ئەخلاق دئینیت، باوەریێ ب گەلان و ئازادیێن وان دئینیت، بێی كو بھایێن مەركەزی یێن رۆژئاڤا تێدا د زال بن، ئەڤە ژی گرێدای سەركەفتنا رۆسیایە د بەرھەمئینانا ئایدیۆلۆژیەكا نوی دا كو تێدا سەروەریا خۆ یا جیۆپۆلۆتیكی یا ئۆراسی ل سەر ھەمی ھێزێن خرابیێ یێن ئەتلەنتی بسەپینیت. ئەڤجا خالا دەستپێكێ یا پرۆژێ ئۆراسیا ژ دیرۆكێ دەستپێ دكەت و دیرۆكا دێرین یا مللەتان ڤەدژینیت، دا خۆ ل بەر سینگێ پرۆژەیێ نویخوازیێ یێ رۆژئاڤا بگرن.
ناڤدارترین پەرتووكێن وی یێن ھاتینە چاپكرن:
- جیھانەكا فرە جەمسەر
- جوگرافیا سیاسی یا پۆست مودێرنیزمێ
- سوریا، رێكا ب زەحمەت، ژ جەنگێ بەرەڤ ئاشتیێ
- بنەمایێن جیۆپۆلۆتیكایێ، پاشەرۆژا رۆسیا یا جیۆپۆلۆتیكی
- قورتالبوون ژ رۆژئاڤا/ ئۆراسیا
- تیۆرا سیاسی یا چوارەمین
- بەلشەفیەت رەوتەكێ ماركسیە، گرنگیێ ددەتە دیسپلین و مەركەزیەتەكا توند و دژوار، باوەری ب سوشیالیستا شورەشگێری ھەیە و ئارمانجا وێ نەھێلانا سیستەمێ سەرمایەداریە و دامەزراندنا دكتاتوریا پرۆلیتاریایە.
- ئەتلەنتی وەلاتێن قولپا باكوورێ ئەتلەسینە كو ئەمریكا سەركێشیا وان دكەت.
- ئوراسیا ئیدیۆمەكێ سیاسی جوگرافیە، مەبەست پێ ئەو وەلاتن یێن ژ لایێ جوگرافی ڤە پێكڤە د گرێدای و دكەڤنە كیشوەرێن ئۆرۆپا و ئاسیایێ.
