ئەرێ ڕەخنەیا ڕۆشنبیری دێ بیتە ئەلته‌رناتیڤێ ڕەخنەیا ئەدەبی؟
ئازاد دارتاش
هندەك تێزێن هزری و ڕەخنەیی دبێژن: ئەڤ سەردەمە، سەردەمێ ڕاگەهاندنا ڕەخنەیا ئەدەبی یە، ئەو ژی ژ بەر دو سەدەمان، یا ئێكێ، ئێدی ڕەخنەیا ئەدەبی نكاریت پێنگاڤێن جەوهەری ل سەر پرۆژەكتێ خۆ زێدە بكەت، شیانێن وێ ئێكێ ژی ل جەم نەماینە كو گۆڕانكاریێن مەزن د چەمك و تێگەهێن خۆ دا ئەنجام بدەت، یا دویێ ژی ڕەخنەیا ئەدەبی بوویە ڕاڤەكارا پڕۆسیس و دیاردەیێن ئيستاتیكی، نە شیایە ببیتە ڤەبینەرا ئاماژەیێن نەپەنيێن ڕۆشنبیری د ڕێزبەندییا ڕستەیێن ئیستاتیكی دا، ئەڤە ژی بوویە سەدەما وێ چەندێ كو ل گەل وەرگۆهێزكێن شارستانی و جڤاكی و سیاسی نەگونجیت، وەها دابڕانەك ل ناڤبەرا وێ و پرسێن سەردەمی و دۆزێن مەزن چێ بوویە، لەورا دبینن، كو ڕەخنەیا هەنێ بوویە ڕەخنەیا دەزگەهێن فەرمی، د. عەبدوللا غەزامی، ل دۆر ئەڤێ پڕسێ دبێژیت: (ڕەخنەیا ئەدەبی یا گەهشتیە ئاستێ تێربوونێ و ئێدێ گەفێن خانەشینكرنێ ل سەر هەنە؟)، دیسا دبێژیت: (ڕەخنەیا ئەدەبی یا گەهایە ئاستێ گەهیبوونێ و ئێدی نكارین داخوازیێن وەرگوهێزێن مەعرفی و ڕۆشنبیریێن مەزن بجهبینیت)(1)، ل جهەك دی ژی دبێژیت: (ئەز هەست دكەم مە پێدڤی ب ڕەخنەیا ڕۆشنبیری یە، پتر ژ ڕەخنەیا ئەدەبی، لێ ب پشت بەستن ب ڕەخنەیا ئەدەبی، چونكە ئەوێ ڕەخنێ كاریگەرییا خۆ یا سەلماندی و خۆدی بەرهەڤبوونە د قادا چاندی دا)(2).
| د تێكستێن ئەدەبی دا، دیاردەیێن هونەری و شێۆازگەرایی و ئیستاتيكی و نەمازەیێن نوی دهێنە ئافڕاندن و كارێ سەرەكی یێ ڕەخنەیا ئەدەبی ڤەدیتنا وانە. |
ل گۆر هندەك تێزێن دی، ڕەخنەیا ئەدەبی یا كارێ خۆ دكەت، بیاڤا كارێ وێ ژی هەرتم یا گوهۆڕينان ب خۆڤە دبینیت و بەردەوام هندەك ئەركێن نوی و تازە هەمبەر وێ هەنە، چونكە هەرتم د تێكستێن ئەدەبی دا، دیاردەیێن هونەری و شێۆازگەرایی و ئیستاتيكی و نەمازەیێن نوی دهێنە ئافڕاندن و كارێ سەرەكی یێ ڕەخنەیا ئەدەبی ڤەدیتنا وانە، ديسا كارێ وێ داڕێژتن و چێكرنا و تێزكرنا چەمك و تێگەهێن تازە و نویژەنكرن و زەنگینكرنا یێن كەڤنارە.
ڕاستە ڕەخنەیا ئەدەبی پتر تەكەزێ ل سەر ستایلێ ڤەگێڕانێ و ڕەهەندێن ئیستاتیكی دكەت، لێ د هەمان ده‌م دا، هندەك پەیڕەوێن دی یێن وی تەرزێ ڕەخنەیی، كار ل سەر ئاستێ ڤەكرنا چەڤەنگ و شیفرە و ئەنالیزەكرنا ئاماژەیان و داگرتنا ڤالاتی و دەرزێن د نێڤ ڕستەیان و ڤەدیتنا بونیاتێ وێ یێ ڤەشارتی دا كریە… هتد. بەلكو بووینە ناڤەندێ پویتە و ئەركێن كارێ ڕەخنەیا ئەدەبی، وەها ڕەخنەگر بوویە نێڤەندگێڕ ل ناڤبەرا تێكستێ و خویندەڤانێ ئاسایی دا.
ڕەخنەیا ئەدەبی ژ بلی ڕاوەستیان ل سەر لایەنێ فۆرم و دیاردەیێن زمانەڤانی و ئیستاتیكی و ڤەدیتنا جوانیێن تێكستان، كو تایەكێ جەوهەری و سەرەكی و گرنگە ژ كار و ئەركێن وێ، د هەمان دا دەم دا، كار ل سەر ئاستێ ڤەدیتنا بونیاتێ ڤەشارتی و ئاماژەیێن هوندری یێن تێكستان كریە، ڕێبازێن مۆدرێنی يێن ڕەخنەیا ئەدەبی، ب تنێ ل سه‌ر ڕامانا نیزیك یا چەڤەنگ و گۆتن و دەستەواژەیان نە ڕاوەستایە، بەلكو ل سەر جۆرێن تەورییا ڕەوانبێژیێ( التوریة البلاغیة)، ڕاوەستیاینە، كار كریە بۆ ڤەدیتنا ڕامانا دویێ ئەوا مەبەستا سەرەكی یا دانەری و ل پشت بەرگێ ئیستاتیكی هاتیە نخافتن، شیاینە تێز و خۆیندنێن مەعرفی د بیاڤێن هەنێ جهگیر بكەن، ئەگەر وەكو نموونە (خویندنگەها كۆنستانس) وەربگرین، دێ بینین كو وێ خویندنگەهێ پویتە ب ئیستاتیكا وەرگرتنێ و رۆلێ وەرگری د كارێ ئەدەبی دایە و كریە و وەرگر وەكو جەمسەرەكێ سەرەكی د وی كارى دا هژمارتی یە، رۆلێ وەرگری، د تیۆرا وەرگرتنێ دا رۆلەكێ ئەكتیڤ و كارایە و ژ دەستهەلاتا وی یە كود و نیشانەيێن وێ ڤەبكەت و بونیاتێ ڤەشارتی یێ تێكستێ ڕاڤە بكەت و تێكستەكا دی ل سەر ئاڤا بكەت، ئەڤە ژی بوویە سەدەما وێ چەندێ كو پڕۆسەیێن ڕاڤەكرن و ئەنالیزەكرنێ خورت ببن و بكارین بێژین: هەر تێكستەك دێ كاریت چەندین خویندنان هەمبێز بكەت و كوالیتییا دەقى ب بەرسڤدانا وەرگرێ ئەرێنی ڤە گرێدایە، گەلەگ رێبازێن دی یێن ڕەخنەیا ئەدەبی گرنگی ب لایەنێ ڤەشارتی یێن دەقان داینە، مشە ڕەخنە و ڤەكۆلینێن رۆشنبیری ل سه‌ر تێكستێن ئەدەبی هاتینە كرن و ل سەر پرس و مژارێن سیاسی، جڤاكی، دەروونی، هزری و فەلسەفی ڕاوەستیاینە و دەستكەفتێن مەعرفی ب دەستڤه ئیناینە، ديسا ڕەخنەیا كلتۆری مفا ژ ڕێبازا هەلوەشەنگەرايى یێ وەكو ئێك ژ پەیرەۆێن ڕەخنەیی و فەلسەفی وەرگرتییە، (هەلوەشانگەرایی وەكو چەلەنگییەكا ڕەخنەیێ كارتێكرنەكا ڕاستەوخۆ ل دەركەفتنا ڕەخنەیا كهلتۆری كرییە، پاشان ل سەر گشت پەیڕەوێن دی یێن ڕەخنەیی ڤەبوویە)(3)، هەلوەشانگەری دبینیت كو د هەر تێكستەكێ دژبەر و ڤالاتی و دەرزن هەنە، د. رەسول عەدنان دبێژیت: (ئەڤە نە لاوازی و كێماتی نە، بەلكو دبنە كلیل و دەرگەهـ دهێنە ب كار ئینان داكو بكەڤینە جیهانا ڤەشارتی یا نڤیسینان)(4)، ل په‌ى نێڕینا مە، ڕەخنەیا ئەدەبی هەتا ڕادەیەكی ب خویندنێن رۆشنبیری ژی ڕابوویە، ڕاستە پتر تەكەز ل سەر روویێ ئیستاتیكی كری یە، لێ د هەمان دەم دا ڕێبازێن ڕەخنەیی ژى هەنە، مینا هەلوەشانگەرایێ و هێرمۆنتیكی تەماشەی تێكستێ كری یە، وەكو كۆمەكا ئاماژە و نیشانەیێن سیمانتیكی كو ب رێزبەنديیەكا موكم و رێكخستی هاتینە كۆم كرن، هەول دایە ب هەلوەشاندنا تێكستان ڕاببن و تێكستەكا دی ل سەر ئاڤا بكەن، وەها دیار دبیت كو ڕەخنەیا رۆشنبیری ژ ئەنجامێ كەلەكەبوونێن مه‌عرفی چێبوویە و ب ڕێبازێن بەرییا خۆ داخبار بوویە، د. حوسامەددین فەیاز دبینیت:(ڕەخنەیا ڕۆشنبیری یا كەفتییە ژێر باندۆرا چەندین ڤەكۆلینێن ڕۆشنبیری یێن جودا جودا، وەكی ماركسییا نوی، ڕەخنەیا كۆلۆنیالی( داگیركاری)، دیرۆكییا نوی، مادییەتا ڕۆشنبیری و ڕەخنەیا فێمینیستی كو ژ لایێ رۆشنبیری ڤە بەرەڤانیێ ژ هه‌بوونا مێیینەتیيێ دكەت هەمبەر دەستهەلاتا نێرینەتیێ)(5).
| ڕەخنەیا ئەدەبی هەتا ڕادەیەكی ب خویندنێن رۆشنبیری ژی ڕابوویە، ڕاستە پتر تەكەز ل سەر روویێ ئیستاتیكی كری یە، لێ د هەمان دەم دا ڕێبازێن ڕەخنەیی ژى هەنە. |
هەر وەها ڕەخنەیا چاندی مفا ژ ڕەخنەیا ئەدەبی یا سیمیۆلۆژی وەرگرتییە، كو ڤەكرنا چەڤەنگان و خویندنا ئەوا ل پشت پەیڤ و دەستەواژەیان، ببنە دەروازەیەك بۆ ئه‌شكراكرنا پارادۆكس و دژبەر و ڕامانێن نەدیار و ڤەشارتێن تێكستان و تێكهەلیێن وانا ب كه‌لتۆر و هزر ڤە، هەر وەها ڕەخنەیا كهلتۆری مفا ژ چەندین ڤەكۆلینێن دی چاندی وەرگرتینە، لێ ل گۆر نێڕینا پێشەنگێن ڕەخنەیا كهلتۆری، ئەو دهێنە هژمارتن یان دچنە خانەیا (ڕەخنە ل ڕۆشنبیری یێ)، و نەشیاینە كێماسييێن د نێڤ ڕەخنەیا ئەدەبی دا بگرن، نەمازە ژ ئالیێ كهلتۆری ڤە، چونكە ژ چارچۆڤەیێ تێكستێ دەرنەكەفتینە، تەكەز ل سەر ئاشكراكرنا ئەو پێكهاتەیێن جڤاكی و ئابۆری و توراسی ئەوێن بەرهەمێ چاندی و هونەری تێدا چێ بووین نەكرییە، د. غەزامی دبێژیت: ئەو نە ڕەخنەیا ڕۆشنبیریيه، چونكە ل جهێ پرسیارێن وانا ل وی سیستەمێ رۆشنبیری بن، ئەوێ د نەپەنیێن تێكستێ دا ڤەشارتی، ل تێكستێ بووینە، ئاماژە و نیشانە و چه‌ڤه‌نگێن وانا ڕاڤەكرینە، لەوما دانەرێن كتێبا (نقد ثقافي أم نقد أدبي)(6) دبینن پرسێن ڕەخنەیا ڕۆشنبیری یێن پێشنیار ئەڤەنە:
1/ پڕسیارا رێكخستنێ ل جهێ پرسیارا دەقێ.
2/ پرسیارا ڤەشارتی ل جهێ پرسیارا نیشاندەری.
3/ پرسیارا بكارئينانا جەماوەری ل جهێ پرسیارا دەستەبژێرا داهێنەر.
4/ پرسیارەك دەربارەی بزاڤا كاریگەرییا ڕاستەقینە، ئایا ئەو یا دەقێ جوانكاری یێ دامەزراوەیی یە، یان دەقێن دی كو دامەزراوەیە دانپێدانێ ب وان ناكەت.
| چ سینۆرێن هەڤدابڕانێ د ناڤبه‌را فۆرم و ناڤەرۆكی نینە، كارێ ئەدەبی و هونەری هەلگرێن چەندین تیم ومژارێن سیاسی و دیرۆكێ و جڤاكی و هزری نە. |
ڕەخنەیا ئەدەبی ڤەدیتنا نەسه‌قێن تێكستێ یێن ڕۆشنبیری پاشگۆهكرینە و تەماشەی وان كاران كریە وەكو كارەكێ لاوەكی، ئەو چەند ڕادەستی وەرگری كریە، ب گۆتەنك دی، ڕەخنەگرێ ئەدەبی ئەركێ خۆ نەدیتی یە كو كارێ ئەدەبی ب ژینگەها وێ یا رۆشنبیری ڤه هەڤبەند بكەت، وەها و پشتی ڕەخنەیا ئەدەبی ب هەموو رێچكە و رێبازێن خۆ ڤە، تا ئاستەكێ بلند كار ل سەر فۆرمێ كاری كرین، تەماشەی كارێن ئەدەبی كری، وەكو چالاكیيێن زمانەڤانی و شێوازگەریێ و هونەر و ئیستاتیكی، ڕەخنەیا چاندی وەكو كارڤەدانەكێ هاتیە قادێ، ڕەخنەیا ڕۆشنبیری دبینیت، ڕەخنەیا ئەدەبی وەها تەماشەی تێكستێ كریە، وەكو قەوارەیەكا ڤالا ژ ڕەهەندێن هزری و جڤاكی و ئایدیۆلۆژی..هتد. بەلكو تێكستا ئەدەبی دیتی یە وەكو كارەكێ خەیالی و ڕەڤینەكێ ژ كەتواری و گرێێن ژیار و ژیانێ، تەماشەی كارێ ئەدەبی كریە ب تنێ وەكو كارەكێ ئیستاتیكی و شێوازگەرایی، ڕەخنەیا چاندی هەر وەكو د. ئه‌مانی سلێمان دبێژیت: هەولەكە بۆ ب كارئینانا ئامرازێ ڕەخنەیی ب شێوەیەكی ل چارچۆڤەیێ كۆنتێكستا ئەدەبی بهێتە ڤەگوهازتن بۆ كۆنتێكستا ڕۆشنبیری،(7)، چونكە چ سینۆرێن هەڤدابڕانێ د ناڤبه‌را فۆرم و ناڤەرۆكی نینە، كارێ ئەدەبی و هونەری هەلگرێن چەندین تیم ومژارێن سیاسی و دیرۆكێ و جڤاكی و هزری نە و ژینگەهـ و میراتێ رۆشنبیری و ژیانا ئابۆری كارتێكرنا خۆ یا كارا هەیە ل سەر بەرهەمێن گشت چەله‌نگی و كارێن جڤاكی و ژانرێن ئەدەبی…هتد.
| ئه‌شكه‌راكرنا مرن یان هەتا پاشگوهكرنا ڕەخنەیا ئەدەبی نەيا گونجایە، ئەڤ تێزە رێژەیەكا بەرچاڤ ژ توندڕەویێ پێڤە دیارە، ئەدەب جوانی و ستایل و ڕەوانبێژی یە. |
داخوازا ئه‌شكراكرنا مرنا ڕەخنەیا ئەدەبی ژ ڤالاتیێ پەیدا نەبوویە، بەلكو ژ ئەنجامێ قەیرانەكێ چێ بوویە، ژ وانا: خۆڤەدەكرنا ڕەخنەیا ئەدەبی ژ ڕەهەندێن ڕۆشنبیری یێن د نێڤ سیستەمێ نەپەنيێ تێكستان دا، و داكو ڕەخنەیا ئەدەبی ببیتە ڕەخنەیەكا كهلتۆری و ئەكتیڤ بمینیت، ڕەخنەیا ڕۆشنبیری زێدەباری ئەو شەش توخمێن تیۆرڤان و ڕەخنەگرێ روسی ڕومان یاكۆبسونی بۆ كارێ ئەدەبی دەستنیشان كرین،( پەیام هنێر، پەیام وەرگر، پەیام، ئامرازێ گەهاندنێ، كۆنتێكست، كود یان شیفرە)، پێشنیارا پێكهاتەیەكا دی یا هەفتێ دكەت، ئەو ژی، توخمێ سیستەماتیكێ نەپەن ( العنصر النسقي المضمر)، كو یێ هاوتەریبە ل گەل توخمێ پەیامی(7)، داخواز توخمەكێ دی دكەت، ئەو ژی پشتی چەندین گۆڕانكاریێن بنگەهین ل سەر چەمك و تێگەهێن ڕەخنەیا ئەدەبی بهێنە كرن، كەواتە ڕەخنەیا كهلتۆری پشتدانێ ل سەر میكانیزمێن ڕەخنەیا ئەدەبی دكەت، لێ پشتی چەندین ڕاستەڤەكرنێن ڕۆشنبیری، داكو ئەو ئالاڤ بگونجن گەل ئەو كۆلینێن ڕەخنەیا كهلتۆری دكەت بۆ ڤەدیتنا تەرزێن نەپەن د نێڤ چینێن تێكستێ دا.
وەها دێ كارین بێژین ئه‌شكه‌راكرنا مرن یان هەتا پاشگوهكرنا ڕەخنەیا ئەدەبی نه‌يا گونجایە، ئەڤ تێزە رێژەیەكا بەرچاڤ ژ توندڕەویێ پێڤە دیارە، ئەدەب جوانی و ستایل و ڕەوانبێژی یە، ڕاستە ڕەخنەیا ئەدەبی كارێ خۆ د چارچوڤەیێ فۆرم و شێۆازێ گۆتن و ڤەگێڕانێ و ستایلێ دەربڕینێ دا قالب دایە، لێ ئەو ژی یا پێدڤی یە، ب گۆتنەك دی باوەر ناكەم كو ڕەخنەیا چاندی ببیتە ئەلته‌رناتیڤێ ڕەخنەیا ئەدەبی، چونكە هەر ئێك ژ وانا د قادەكا جودا دا كار دكەت، هەر ئێك ژوانا ژی چەمك و تێگەهـ و زاراڤێن خۆ هەنە و ل پەی میكانیزمێن جیاواز ل سەر كارێن ئەدەبی و هونەری ڕادوەستن، لێ ب زێدەكرنا توخمێ هەفتێ (سیستەماتێكێ نەپەن، عنصر النسق المضمر)، دێ دەرگەهێن تازە ل هەمبەر پەیڕەوێن ڕەخنەیی ڤەبن، دێ ڕەخنەگر سەر ڕامان و ناڤەڕۆكێن دی یێن بێ سینۆر و هەرتم ڤەكری هەلبیت.
توخمێ سیستەماتیكێ نەپەن، چییە؟
هەر پەیامەك هەلگرێ پیڤانێن ڕۆشنبیری و هزری یە، دەربڕینێ ژ ژینگەها ڕۆشنبیری و پاشخانە و بیردانكا دانەری دكەت، سیستەمەكێ ڕۆشنبیریێ نەپەن (نسق ثقافي مضمر)، هەمبێز دكەت، سیستەماتیكا نەپەن، سیستەمەكێ نێڤخۆیێ توند و هەڤگرتی یە و ئەو ب ئاوایەكێ گران كارتێكرنێ ل سیستەمێ دەرەكی دكەت، لەورا ڕەخنەیا ڕۆشنبیری خویندنێ نە ب تنێ ل سه‌ر نیشانە و ئاماژەیان دكەت، بەلكو د بنەرەت دا تەكەزێ ل سه‌ر نیشانەیێن كهلتۆری دكەت، ئەوێن د كۆنتێكستەكا جڤاكی و دیرۆكی دا جهگیر بووین و خۆ ب بێئاگه‌هبوونا دانەری ڤەدزینە هوندری نەپەنیێن دەقێ دا، نیشانە و ئاماژەیێن وان د سیستەمێ نەپەن دهێنە ڤەدیتن، ئەو دێ د حالەتێ نەلڤیێ دا مینن، ئەگەر ڕەخنەیا ڕۆشنبیری كارێ خۆ یێ ئەپستی و ئاركيۆلۆژی د نێڤ نەسه‌قێن وێ دا نەكەت، د. جەمیل حەمداوی دبێژیت: (كارێ ڕەخنەیا چاندی ئەوە، سیستەمێ ڕۆشنبیری نەپەن ڤەببینت و ئەنالیزە بكەت و ڕستەیا چاندی تێدا ڤەبینیت)(8).
ڕەخنەیا ڕۆشنبیری دبینیت، ل پشت ڤان بەرگێ ئیستاتكی و ئاماژەیێن هوندری، سیستەمەكێ دی هەیە، یان ئاماژەیێن سیستەماتیك هەنە، ل پشت فۆرمێن ڤەگێڕانێ نەسه‌قێن نەپەن و ڤەشارتی هەنە، ئەڤ چەندە د بەرنامە و هزرا ڕەخنەیا ئەدەبی دا نەبوویە، ب گۆتنەكا دی نەشیایە بگەهتە وێ باوەریێ كو بەلكی ل ژێر بەرگێ جوانیێ تشتەكێ كرێت یان یێ جوانتر هەبیت، ئەو ژی (رستەیا چاندی) یە، ئەوا ڤەشارتی ل پشت هەر گۆتارەكێ و د سیاقێن ڤەگێڕانێ دا، كەواتە د هەر دەستەواژەیەكێ و ڕستەیەكا ئەدەبی دا، سێ واتە یان ئاماژە هەنە ( ئاشكرا، هوندری، نەپەن)، ڕەخنەیا ئەدەبی ل سه‌ر ئاستێ ئێكێ و دویێ ڕادوەەستیت، خویندنان د ڕستەیا زمانەڤانی و جۆرێن ڕەوانبێژیيێ و فۆرمێ تێكستێ و تەكنیكێن هونەری دا دكەت، لێ ڕەخنەیا كهلتۆری تێپەراندنێ ل سه‌ر پرسیارێن ڕەخنەیا ئەدەبی دكەت، دبینیت ڕەخنەیا هەنێ چالاكی و تەڤگەرا خۆ د كوژیەكی دا بەرتەسك كرینە، خۆ ل كەتواری و پرسێن مەعرفی و كێشەیێن كهلتۆری و جڤاكی ناكەتە خودان، وەها شیانێن خۆ د بازنەيه‌كێ كوژەك ئابلوقە داینە، ڕەخنەیا چاندی ژی هاتیە داكو وی بازنه‌ی بشكێنیت و دەقێن ئەدەبی بكەتە بەشەكێ هەستیار د پڕۆژەیێن هزری و مەعرفی دا،
ڕەخنەیا كهلتۆری تێپەڕاندنێ ل سه‌ر پەیڕەوێن ڕەخنەیی یێن دن دكەت، ب تنێ ل سه‌ر ئاستێ نێزیك یان یێ سەرڤە یێ ڕامانێ ناڕاوەستیت، چونكە تێكستێ چەند ئاست هەنە، ئاستەكێ نێزیكە یان یێ دیارە، ڕەخنەگر و هەتا خویندەڤانێ باش و شارەزا و خۆدی ئەزموون دێ ب خویندنا ئێكێ پڕانییا كودێن وێ ڤەكەت و دكاریت ئاماژەیێن وێ یێن هوندری ڤەبینیت، ئەو ئاست یێ گرێدایە ب هشێ ڤە، دێ كارین بێژین ئەو ئاست دەربارەی وەرگری، (ئاستێ چێژ وەرگرتنێ ئەنالیزەكرنێ یە)، د وی ئاستی دا كارتێككرن د ناڤبه‌را تێكستى و وەرگری دا چێ دبیت، دەربارەی وەرگرێ ئەكتیڤ ئەڤ پڕۆسێسە یان چێژا وەرگرتنێ د چەند قۆناغان دا دەرباز دبیت، د گاڤا ئێكێ دا وەرگرێ هەنێ چاڤەرێ یە دانەر ل پێشبینیێن وی بدەت (ئاسۆیێ چاڤەڕێكرنێ)، ئەو دخوازیت داهێنەر ل پێشبینیێن وی بدەت، ڤاڕێبوون و لادان و قادێن سپی د ڕستەیان و تێكستێ دا هەبن، چاخێ ڕستە بەرۆڤاژییا پێشبینیێن وی بن و وی هەڤڕویشی هنگافتنا وەرگرتنێ دكەن، هەست دكەت بیاڤەكا ئیستێتیكی د دەقى دا جهگیر بوویە، وەرگرێ هوندری هەست دكەت، دێ كاریت رۆلێ خۆ د جهگیركرنا ڕامانێ دا بگێریت، یان دانەری ئەو ئازادی ژ وی ڕا گه‌رەنتی كریە كو ببیتە جەمسەركێ سەرەكی د كارێ هونەری دا، و چەند كود ڕادەستی وی كرینە بۆ ڤەكرن و سەرهەلی ستراكچەرێ ڤەشارتی یێ تێكستێ ببیت، چونكە ل وی دەمی دێ ل سه‌ر دید و نێڕین و هەلوێستێن داهێنەری هەلبیت، د هەلبەستا نوی دا وەكو میناك، ڕامان ل جەم وەرگرێ باش تەڤاڤ دبیت.
لێ ئاستێ ئاماژەیێن سیستەماتیك، هویر و ئالۆز و كویرترن ژ ئاماژەیێن هوندری، ئەو ئاماژە خۆدی ڕەهەندێن چاندی/ ڕەخنەیێ نە، ڕەخنەیا كهلتۆری تەكەزێ ل سه‌ر ئەلیمێنتا نەسه‌قێن نەپەن دكەت، داكو سیستەمێ وێ كهلتۆری ڤەبینت و خویندنەكا ڕەخنەیی د سیستەمێ وێ یێ كهلتۆری دا بكەت، تێپەڕاندنێ ل سه‌ر فۆرمێ ئيستاتیكی و ئاماژەیێن هوندری دكەت، وەها ئەركێ ڕەخنەیا ڕۆشنبیری دبیتە خویندنا كارێ ئەدەبی وەكو قەوارەیەك تێدا ئاماژەیێن ڤەشارتی هەیە، هەر وەكو د. عەبدوللا غەزامی دبێژیت: ( ئەو نەسه‌ق شیایە ل گەل تێپەڕبوونا دەمی ب فێل و خاپاندنان و ب بێ ئاگه‌هبوونا دانەری خۆ ڤەدزی یە هوندرێ ڕستەیێن تێكستێ)(9).
| تێكستى سەنتەرەكێ دیار و ڤەبڕ نینە، بەلكو چەند نەسه‌قێن نەپەن هەنە، ڕەخنەیا كهلتۆری پویتەی ب ڤەدیتنا وان ددەت و خویندن و شرۆڤەكرنێن خۆ ل سه‌ر دكەت. |
نها دێ ل سه‌ر پرسیارەكا دی ڕاوستین، ئەرێ ئەو چ هێزە ل پشت دانەرێ ئێكێ؟ ئەوا دبیتە دانەرەكێ دی یێ نەدیار یێ ل پشت دانەرێ ئێكێ یان ئەوێ دیار و ب ناڤێ خۆ بابەتی بەلاڤ دكەت، د. عەبدوللا غەزامی ئیدیەمێ دانەرێ دو ئالی (المؤلف المزدوج)authon doubl. ژێڕا داهێنایە، ئەو دانەر یێ پێكهاتی یە ژ وێ ڕۆشنبیرییا ڤەشارتی ئەوا د نێڤ كه‌لتۆرێ جڤاكی دا، ئەو میراتێ كهلتۆری یە، ئەوێ د ژینگەها گشتی دا و د نێڤ جڤاكی دا جهێ خۆ چێكری و بێ ئاگه‌هبوونا دانەری خۆ ڤەدزییە هوندرێ كۆنتێكستێن دەقى دا، كه‌واتە ڕەخنەیا كهلتۆری تەماشەی تێكستێ دكەت وەكو كارەكێ ڕۆشنبیری و چەندین ژێدەر كارتێكرنێ لێ دكەن، ب گۆتنەك دی تێكستى سەنتەرەكێ دیار و ڤەبڕ نینە، بەلكو چەند نەسه‌قێن نەپەن هەنە، ڕەخنەیا كهلتۆری پویتەی ب ڤەدیتنا وان ددەت و خویندن و شرۆڤەكرنێن خۆ ل سه‌ر دكەت و ئامرازەكی ب كار دئینیت بۆ ئه‌شكه‌راكرنا ڤەشارتیێن گۆتارێ و ئەو كێماسیێن چاندی ئەوێن ب سەدەما دیاردەیێن ئیستاتیكی د گۆتارێ دا جهێ خۆ ڤەدیتی.
ژبلی چەمكێ ( دانەرێ دو ئالی) داهێنەرێن تیۆرا هەنێ چەندین چەمكێن دی ژ خۆڕا داڕێژتی نە، ژ وانا سیستەمێ ڤەشارتی (النسق المضمر)، ئەڤ چەمكە ژ لایێ ڕەخنەگرێ ناڤدار د. عەبدوللا غەزامی هاتیە داڕێژتن، ئێك ژ مەرجێن هەبوونا وی نەسه‌قی، هەبوونا دو سیستەمایە، ئێك یێ دیار و ئه‌شكه‌را، یێ دویێ یێ ڤەشارتی د نێڤ ئاڤاهيیێ تێكستێدا، یێ دویێ ژی دژبەرێ یێ ئێكێ بیت و وی ژناڤ ببەت، ديسا پێدڤی یە، ئەو گۆتن ب بەرگەكێ ئیستاتیكی بهێتە نخافتن، چونكە گۆتارا ڕۆشنبیری بەرده‌وام پەنای بەر ب بەرگێن جوان دبەت، هەتا بكاریت پەیامێ خۆ بگەهینیت.
ڕِەخنەگرێن رۆشنبیری دبینن، تێكستا هونەری یان یا ئەدەبی یان هەر گۆتار و ڤەگێڕانەك دی، ژ تۆڕەكا ژێدەرێن نخافتی و ئاشكرا و فاكتەرێن كارلێككار پێكهاتینە و ل پشت هەر كارەكى ژ كار و ژانرێن هەنێ، چەندین ئاماژەیێن هوندری و نەپەن هەنە، یێ ئێكی (هوندری) ڕەخنەیا ئەدەبی گرنگیێ پێ ددەت، ، ئەوێ یا دانەر ب نيشانە و ئاماژە و چه‌ڤه‌نگ و خوازە و میتافۆران دەڕبڕینێ ژێ دكەت، ئاستێ دویێ تێكستەكا نەپەنە د نێڤ كۆنتێكستێن كاری دا، ئاستەكێ ڤەشارتی یە، د كویراتییا تێكستان دا جهێ خۆ دكەن، كارێ رەخنەیا رۆشنبیری بریتی یە ژ هەلوەشاندنا ئاڤاهیێ تێكستێ یێ نەپەن، ڤەدیتنا (ڕستەیا چاندی) یە، ڕەخنەیا ئەدەبی ل سه‌ر ئاستێ ئێكێ كار دكەت، ئەوێ ب دەمامكێن ئیستاتيكی ل پشت ئاڤاهیێ ئاشكرا هاتیە نخافتن، لێ ل پشت ئەوی سیستەمی، سیستەمەك دی هەیە، سیستەمەكێ ڤەشارتی و نەپەن هەیە، پڕۆژەیێ ڕەخنەیا ئەدەبی خۆ ل وێ سەنتێ نەدایە، سیستەمەكێ رۆشنبیری ل پشت ڕستەیێن ئەدەبی هەیە، ڤێكخستیێن رۆشنبیری و دیرۆكی هەنە.
ڕستەیا چاندی، ئێكە ژ زاراڤێن ڕەخنەیا چاندی كو چەندین تێگەهێن دی بەرهەمێن ڕەخنەیا هەنێ نە، د. نەوزاد ئەحمەد ئه‌سوه‌د دبێژیت:( ڕستەی ڕۆشنبیری، الجملە الثقافیة، (cultaval sentencw، زاراوەیەكە د. عبدوللا غەزامی بە سوود وەرگرتن له زاراوەكانی ڕەخنەی ڕۆشنبیری ڕەخنەگری ئەمریكی ( ڤینسینت لیتچ) دایهێناوە، ڕستەی ڕۆشنبیری پەیوەستە بە سیستەمی شاراوەی دەق، بەو مانایەی لە هەموو تێكستێكدا سیستەمی دیار و سیستەمی شاراوە هەیە، سیستەمی دیار بریتییە لە لایەنی زمان و ڕەوانبێژی و ئیستاتیكی، سیستەمی شاراوەش بریتییە لە ئایدیا و كه‌لتۆر و نەریت و بیركردنەوەیەی لە نێو تێكستدا شاراوەیە، ده‌بێت ڕەخنەگر بە دوایدا بگەڕێ و بیدۆزیتەوە و شیكردنەوەی بۆ بكات، لێرەدا ڕستەی رۆشنبیری تا ئەندازەیەكی زۆر نیزیكە لە مانای زاراوەیەكی دیكەی ڕەخنەیی ئەویش زاراوەی تێم یان تێما Theme، كە واتای (جەوهەری) دێت، یا خۆد فیكری جەوهەری) (10).
| كارێ ڕەخنەیا ڕۆشنبیری و ئارمانجا وێ یا سەرەكی وەكو پەیڕەوەكێ ڕەخنەیێ ئاركيولۆژی ئەوە ڤه‌كۆلينێن خۆ د نێڤ نەسه‌قێن ڤەشارتی یێن تێكستێ دا بكەت. |
كارێ ڕەخنەیا ڕۆشنبیری و ئارمانجا وێ یا سەرەكی وەكو پەیڕەوەكێ ڕەخنەیێ ئاركيولۆژی ئەوە ڤه‌كۆلينێن خۆ د نێڤ نەسه‌قێن ڤەشارتی یێن تێكستێ دا بكەت، لێپرسینەكا ڕەخنەیی و چاندی ل گەل تێكستێ بكەت، سیستەمێ ڤەشارتی و ڕۆشنبیری یێ وێ ئەنالیزە بكەت، چونكە سیستەمێ هەنێ دبیتە دانەرێ (ڕستەیا ڕۆشنبیری)، وەكو میناك، ئەم هەموو یێن داخبار بووین ب بەرهەم و بەركارێن هەلبەستڤان و بیرمەندێ كوردێ مەزن (ئەحمەدێ خانی)، گەلەك جاران د هەلكەفتان دا ئەم مشە ڤان ڕستەیان دڤه‌گێڕين:
گەر دێ هەبووا مە ئیتیفاقەك
ڤێكڕا بكرا مه ئینقیادەك
رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی
هەمیا ژ مە ڕا دكر غولامی
تەكمیل دەكر مە دین و دەولەت
تەحصیل دەكر مە عیلم و حیكمەت
بێ گۆمان چەندین خویندن و ڤەكۆلین ل سه‌ر تێكستێن ئەڤی هەلبەستڤانێ ناڤدار ب گشتی و ئەڤێ دەقێ ب تایبەت هاتینە كرن، هەلبەت ڕەخنەیا ئەدەبی پتر تەكەز كریە سەر زمانی و كێش و قافیە وسەروايێ، بەلكو پتر تەكەز ل سه‌ر ناڤەڕۆكا وێ یا هزری و ڕەهەندێن وێ یێن نەتەوی ب گشتی كریە، ل سه‌ر ئاستێ وەرگرتنێ ژی ئاماژەیێن وێ یێن ڕاستەڕاست نەهێلایە ئەو ل دوور ڕامانێن پەیڤ و ئاماژەیێن وان یێن هوندری بگەڕيێین، چونكە بونیاتێ وێ یا هوندری گەلەك دویر نەكەفتی یە ژ ڕامانا وێ یا دیار و ئاشكرا، دەستەواژەیێن شاعری یێن ڕاستەخۆ ئەم ژ وێ تەنگاهیێ ڕزگار كرینە كو پرسیارا ئاماژەیێن وێ بكەین، یان كودێن وێ ڤەبكەین، لێ پرسیار ئەوە: كەسێ هەول دایە، ئاماژە و نیشانەیێن چاندی یێن نەپەن و نەسه‌قێن ڤەشارتیێن ڤێ تێكستێ ڤەبینیت؟ ل ڤێرێ دێ هەول دەین خویندنەكا ڕۆشنبیری بۆ ڤى بەشێ تێكستێ بكەین، خویندنا رۆشنبیری ژی پراكتیزەكرنا ڕەخنەیێ یە، بەلكو ستراكچەرەكێ هەرە گرنگە د پڕۆژەیێ ڕەخنەیا رۆشنبیری دا، مەبەستا وێ یا سەرەكی ژی ڤەدیتنا نەسه‌قێن ڤەشارتی و ڕستەیا كهلتۆری یە یێن ل پشت بەرگێ ئەدەبی یێ گۆتارێ، خویندنا ڕۆشنبیری تەماشەی هەر تێكستەكا ئەدەبی یان هونەری و هەر گۆتارەكێ دكەت، وەكو بەلگەیەكا چاندی و پڕۆسەیەكا سیستەماتیك، دێ هەول دەین خویندنەكێ ل دۆر تێكهەلیێن تێكستێ ب هزر و ئایدیۆلۆژیێن سیاسی و ژینگەها رۆشنبیری بكەین، دێ ل ڤێكخستییا وێ یا دیار دەست پێ بكەین و داكەڤینە نێڤ سیستەمێ وێ یێ كهلتۆری یێ نەپەن.
ل ڤێره دیار و ئه‌شكه‌رايه، داهێنەری تەكەز ل سه‌ر مژارا هەبوونا هەڤڕكی و ناكۆكییان د ناڤبه‌را لیدەر و میر و ئاغا و شێخ و سەرۆكێن خێل و هۆزێن كوردان كريه و ئەڤ دوبەرەكی و ناكۆكیێن بووینە سەدەما وێ چەندێ ئەم يێن كورد بمینین ژێردەستێ نەتەوه‌يێن دی و دەستهەلاتێن ستەمكار، چارە ژی و داكو ژ ڤێ رەوشێ رزگار ببین، كورد پێدڤی ب هەڤگرتنێ نە، بانگەوازییا خانی یێ مەزن، تا نها باندۆر و كاریگەرییا خۆ هەیە، چونكو گۆنجاندنەك هەیە د ناڤبه‌را وێ خویندن و داخوازیێ ژ لایەكی ڤە و ژ ئالیەك دی ڤە و تا نها ئەو هەڤگرتن بوویە ئێك ژ پرسگرێكێن نەهاتینە چارەسەر كرن.
وەها دێ كارین بێژین (ل گۆر زانیاریێن مە) ب تنێ خویندن بۆ لایەنێ سەرڤە یێ تێكستێ هاتیە كرن، بەلكو نڤیسكاری ب ئاوایەكێ دایرێك و ڕاستەوخۆ دید و نێڕینێن خۆ یێن سیاسی تێز كرینە، لێ ئەو چ سیستەمێ چاندی یە ئەوێ نەپەن د سیاقێ تێكستى دا و ل ژێر بەرگێ ڤەهاندن و دارێژتنێ دا ڤەشارتی، ئەگەر خویندنەكێ تێدا بكەین و ئاماژەیێن وێ یێن نەپەن بخوینین دێ كارین بێژین، د تێكستا خانی یێ هزرمەند دا، چەند ڕەهندێن هزری و ئاماژەیێن سیاسی هەنە، نەمازە نێڕینا نەتەوێن بالادەست سەرەدەرییا وان (عەرەب، رۆم، عەجەم) دەربارەی ئەوێ كورد، وەها سەرەدەری ل گەل كریە، وەكو مرۆڤەكێ پلە دو یان سێ، هەلبەت یێ دویر بوویە ژ سەنتەرێن بڕیار ب دەست، وەها ژی هەستا هاڤیبوونێ ل جەم وی یا ب هێز و بەرهەمدار بوویە،
| ئەو ژینگەها ڕۆشنبیری/جڤاكی، ئەوا ئه‌حمه‌دێ خانى تێدا بۆرى، تەرزێ هزریێ رەشڤه‌كرن و پەراوێزكرنا ئەوێ دی تێدا زال بوویە. |
لەوما دبێژیت: گەر دێ هەبووا مە ئیتیفاقەك.. ڤێكرا مە كربا ئینقیادەك.. رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی…هەمیا ژ مە را دكر غولامی)، هەلبەت ئەو ژینگەها ڕۆشنبیری/جڤاكی، ئەوا ئەڤ بیرمەندە تێدا بۆرى، تەرزێ هزریێ رەشڤه‌كرن و پەراوێزكرنا ئەوێ دی تێدا زال بوویە، وێ باندۆرا خۆ ل سه‌ر هش و هەستێن دانەری كریە و ب بێئاگه‌هبوونا وی جۆرەكێ نەژادپەرێسییێ د هزرێن وى و تێزێن وى یێن فەلسەفا وی دا جهگیر بووینە.
دەما دبێژیت: (تەكمیل دەكر مە دین و دەولەت، تەحصیل دەكر مە عیلم و حیكمەت)، ئاماژەیەكا نەڕاستەوخۆیە، نیشانەیەكا ڤەشارتی یە، كو ئەوێن ل وی چاخی لیدەرییا دەولەتێن ئیسلامی دكرن، نەشیاینە پیرۆزیێن ئایینی بپارێزن ب ڕامانەك كویرتر نەشیاینە د جەوهەرێ دینی بگەهن و د ژیانا جڤاكی و ئابۆری و سیاسی دا، پراكتیزە بكەن، لەوما نەشیاینە كیانەكێ سەقامگیر و ب هێز و موكم ل سه‌ر بنەمایێن ئایینی ئاڤا بكەن، نەشیاینە ستوینێن سەرەكێ یێن دەولەتێ (مەبەست ژی دەولەتا ئایینی یە، نە یا نەتەوی) موكم بكەن، هەر وەها ئەوێن دی ژی (عەرەب، عەجه‌م) نەتەوێن دی يێن موسلمان مژویلی كێشە و هەڤڕكیێن نێڤخۆیی بووینە، لەوما یێن دویر بووینە ژ زانستێن وی سەردەمی و ب ئاوایەكێ دانابوون تەماشەی رەوش و پرسگرێكێن سیاسی و جڤاكی نەكریە، ئەلته‌رناتیڤ ژی ل جەم خانی، ئێكگرتنا كوردان بوویە، یان كو ب هەست و سۆزەك نەتەوی تێندایی ب ئایدیۆلۆژیەكا ئایینی، گەهایە وێ باوەریێ، كورد پتر یێن دیندارن، ئەگەر بگەهنه دەستهەلاتێ دێ گشت شیان و هێزا خۆ تەرخان كەن بۆ وان ئارمانجێن پیرۆز، لێ كێشەیا كوردان ئەوە هەڤگرتی نينن، چونكە ئەگەر ئەو مەرج جهگیر بوو، دێ ل وی دەمی كارن لیدەرییا شارستانی و دەولەتا ئیسلامی بكەن، ل ڤێرێ دێ بینین كو د تێكستێ دا ستایش و لومەكرن(المدح و الهجا‌ء) هەیە، و هەر وەكو د. غەزامی دبێژیت: (هەلبەستا ستایشكرنێ ژی ب ئاوایەكێ نەپەن لومەكرنێ ب خۆڤە دگریت)(11)، ستایشكرنا كوردان و لومەكرنا نەتەوێن دی د دەولەتا ئیسلامی دا، و رۆشنبیرییا ستایشكرنێ هەرتم جۆرەكێ زێدەڕۆیيێ دێ تێدا هەبیت، بەلكو دێ گەهیتە هندەك دەرئەنجامێن نە چاڤەڕێكری.
| ئەحمەدێ خانی… د ژینگەهەكا ڕۆشنبیری و جڤاكی و سیاسی دا ژیایە و پەروەردە بوویە، وێ ژینەگەهێ باندۆرا خۆ ل سه‌ر چێبوونا وی یا هزری و ڕۆشنبیری كریە. |
ئەحمەدێ خانی وەكو هەلبەستڤانەك و بیرمەندەكێ كوردێ موسلمان، د ژینگەهەكا ڕۆشنبیری و جڤاكی و سیاسی دا ژیایە و پەروەردە بوویە، وێ ژینەگەهێ ب بها و نرخێن خۆ یێن چاندی ڤە، باندۆرا خۆ ل سه‌ر چێبوونا وی یا هزری و ڕۆشنبیری كریە و هەلبەت دێ وێ چەندێ رەنگڤەدانا خۆ یا گران ل سه‌ر بەرهەم و تێكستێن وی هەبیت، ل گۆر ديتنا خانی یێ بیرمەند، داكو كو كورد بكارن بگەهنە دەستهەلاتێ و لیدەرییا دەولەتا ئیسلامی بكەن، مەرجێ سەرەكی ئەوە د ئێكگرتی بن، ئەڤ دەستەواژە یا دێرین و كەڤنار ژی جهێ خۆ د نێڤ بیردانكا گشتی و كه‌لتۆرێ مرۆڤاتییێ دا ب گرانی گرتی یە، (د هەڤگرتنێ دا هێز هەیە)، لێ پڕسیار ئەوە، ئێكرێزییا هەنێ دێ ل سه‌ر چ ستراكچەر و بنەما بیت، دێ چەوا سەرەدەریيێ ل گەل ئەوێن دی كەت؟ ژبلی گۆهارتنێن چەندی، دێ چ گوهۆڕينێن جۆری جهگیر بن؟
ئەوا دهێتە دیتن، خانی یێ هەلبەستڤان ب ديتن و پڕۆژه‌كتەكێ جیاواز تێكهەلی پڕۆژەیێ هەنێ نابیت، ب هەمان ئالاڤ و میكانیزم و عەقلێ سیاسی نەتەوێن دی، ئەوێن بالادەست، عەقلێ رەشڤەكرنێ دێ سەرەدەریێ ل گەل ئەوێن دی كەت، (رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی، هەمیا ژ مە دكر غولامی)، دێ ئەوێن دی كەتە (غولام) ب ڕامانا خزمەتكار و كرێگرتی، ئەڤ چەندە ژی ل جەم وی پێدڤيیەكا هەبوونگەرایێ یە، ئەوێ دی د عەقلێ وی یێ سیاسی دا، لادەرو ستەمكار و دژبەرە، و پەڕاوێزكرن و دویرئێخستنا ئەوێ دی و هەلوەشاندنا رۆلێ وی د دەستهەلاتێ و د پرۆسیسێن درۆستكرنا بڕیارێ دا ب ڕەوا و پێدڤیيەكا بابەتی دبینیت، كەواتە ب هەمان هزر و پرۆژەكت و سیستەمێ چاندی یێ زال سەرەدەریێ ل گه‌ل ئەوێن دكەت، وەها دێ كارین (ڕستەیا كهلتۆری) د نێڤ دەستەواژەیێن هەنێ چڕ بكەین و بێژین: (ئەحمەدێ خانی، بیرمەند و ناسیۆنالیستەكێ تۆندڕەو ب ڕێبازەكا ئایینی، خەونا وی دامەزراندنا ئیمپراتۆريیەكا ئیسلامی ب سەركردایەتييا كوردان بوو).
په‌ڕاوێز:
1- د. عبداللە الغذامي و د. عبدالنبي أصطیف، نقد ثقافي أم نقد أدبي، دار الفكر المعاصر/ دمشق 2004 ص12.
2- عبداللە الغذامي. النقد الثقافي قرا‌ءة في الانساق الثقافة العربیة، المركز الثقافي العربي، 2005، ص 80.
3- مجلة كلیة اداب بقنا، بین النقد الثقافي و التفكیكیة، قرا‌ءة في قصیدهة حدیث الشجون لمانع سعید، عائشة جمعة الشامسي.
4- / د. رسول عدنان. قرا‌ءة تفكیكية في قصیدة (الهبوط الی برج القوس)، hatemalsager.com//: https.
5- د. حسام الدین الفیاض. حول مفهوم النقد الثقافي، محاولة للتأصیل، منصة قناص الثقافیة، في 25/6/2023.
6- عبداللە الغذامي. النقد الثقافي، قرا‌ءة في الانساق الثقافه العربیة، المركز الثقافي العربي، 2005/ص 36، نقد ثقافي أم أدبي… د. أماني سلیمان/ الرأي في 23/2/ 2007.
7- هەمان ژێدەر.
8- د. جمیل حمداوي. نظریات النقد الادبي في مرحلة ما بعد الحداثة.
9- د. عبداللە الغذامي و د. عبدالنبي أصطیف. نقد ثقافي أم نقد أدبي، دار الفكر المعاصر/ دمشق 2004 ص36.
10- د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد. زاراوەكانی ڕەخنەی رۆشنبیری، ڕستەی ڕۆشنبییری، كوردستانی ل 9/1/2025.
11- ص 162.
