رەوش و رۆلێ فەلسەفێ ل چاخێ ژیریا دەستکرد
محسن ئۆسمان –بەرلین
پشكا (1)
پەیڤەک
ئەگەر تالیس “بابێ فەلسەفێ” بیت، پا سۆكرات “بابێ دیالۆگا فەلسەفێ‌یە”، چونکو “فەلسەفە ژ هەژمۆنا ئەسمانی ئینایە ئەردی/ شیشرۆن”(1). هەروها ئەگەر مرۆڤ بزاڤا پرۆمیسیوس یا دزینا “ئاگرێ زانینێ/ ئەقلی”(2)، ژ خوەداڤەندا ئۆلەمپیا، ب پێکۆلەکا فەلسەفی ببینیت، پا فەلسەفێ ب دزیێ دەسپێکریە! ئانکو ئاگرێ پرۆمیسیوس، وەک “خەتیرا رۆناهیێ” و جیهانبینینا فەلسەفێ ژی، رۆناهیێ ددەتە ژیانێ، چونکو دڤێت فەلسەفە خوە مینا رێکا تێهزرکرنێ و پاش وەک ژیانێ پێشکێش بکەت.
هێلا دیرۆکێ
ب راستی، “هەر زوو بێرگەسۆن، بەحسێ مرۆڤێ ئامووری ــ Hommo Machine یان مرۆڤێ ئافرێنەر ــ Ecco Hommo کریە”(3)، بەلێ پا هنگی هند رۆناهی نەکەتیە سەر ڤێ مژارێ. لەورا ئەگەر ل گۆر بنیامین فرانکلین ــ Benjamin Franklin “مرۆڤ ب ساخلەتێن خوە، ئافرێنەرێ ئالاڤان/ ئامووران بیت”(4). پا دیرۆکا تەکنۆلۆژیایێ، ڤەدگەڕیتە یەکەم مرۆڤێ ئافرێنەرێ ــ Homo Faber ل چاخێ بەرینی، پارچەکا داری یان بەری وەک چەکێ ژیان و بەرەڤانیێ ب کار ئانی. سەرباری، پرۆسێسا تەڤنی “جل و نڤین”، ئالاڤێن نێچیرێ و شەڕی “تیر و کڤان”، ئاموورێن کاری “تەڤر و بێر” و پاش ئالاڤ/ ماکینا “رەژی و هەلمێ” و ئاموورێن کارەبایی درست بوون، کو ئەڤان تەڤان رۆلەکێ بنگەهینێ تەکنۆلۆژیایێ دیتیە. ب ڤێ یەکێ، نە بەس مرۆڤی ب درێژیا دیرۆکا خوە، پێکۆلا زالبوونا ل سەر سروشتی، گیانەوەر و بەردەستکرنا مانێ کریە، بەلکو مرۆڤی د ژیانا خوە دا، چاڤلێکرنا سروشت، گیانەوەر و فڕندان کریە و د هەمان دەم دا ژی دژی وان راوستیایە.
د وارێ پێناسە و فەرهنگی دا، “تەشنیکۆس/ تەکنیکۆس ــ Technikos ب خوە پەیڤەکا یۆنانیە، ب واتەیا هونەر و پیشەسازی دهێت، بەلێ پەیڤا تەشنێ ــ Techne ́ ب واتەیا کارێ دەستی یان شیانێن چێکرنا تشتان دهێت”(5). هەروها “پەیڤا تەکنۆلۆژیا، ب واتەیا ڤەکۆلینا پیشەی ژی دهێت، کو ژ پەیڤا یۆنانی “Tékhnología”، یاکو ژ دوو پارچان “Tékhnē ــ هونەر/ پیشە” و “Logía ــ زانست/ ڤەکۆلین” پێکدهێت”(6). زێدەباری، تێگەهێ تەکنۆلۆژیا یۆنانی، ب واتەیا “ڤەکۆلینا گرامەر/ رەهوانی و گۆتارێ دهێت”(7). هەروها “د زمانێ لاتینی ژی دا، ل هەمبەر بلێڤکرنا یۆنانی پەیڤا Ars، ب واتەیا هونەر و پیشە دهاتە ب کار ئانین”(8). دیسان پەیڤا تەکنۆلۆژیا ب زمانی ئنگلیزی/ 1706 و ئەلمانی/ 1728 ژی، “ب مەبەستا ڤاڤاڕتنا نوویا د ناڤبەرا زانست و تەکنۆلۆژیا دا یان د ناڤبەرا تیۆر و بکارئینانێ دا، واتەیا خوە وەرگرتیە”(9).
ب گەلەمپەری، راستە سەرهلدانا زانستێ تەکنۆلۆژیایێ ل سەدێ شازدێ زاینی، گوهەڕینەکا مەزن د هشیاریا مرۆڤی دا چێکریە و رێکا گوهەڕینا رەوشەنبیریا مرۆڤاهیێ خوەش کریە، بەلێ ل ڤان سالێن داویێ، ب یەکجاری وەرارا بلەزا تەکنۆلۆژیایێ گەلەک کەنال و تێگەهـ ئافڕاندینە. مینا هزرمەندێ برێتانی، جولیان هوخلی ل سالێن پێنجیان “بەرڤ پشتی مرۆڤبوونێ ــ Transhummanisme و پشتی مرۆڤبوونێ ــ Posthummanisme داهێنان”10. ئها ل ڤی چاخی، مرۆڤ دکاریت بپرسیت، ئەرێ د دووبەندیا (“پۆست هومانیزم ــ Posthumanisme” و “ترانس هومانیزم ــ Transhumaniyme”ێ دا، پا مرۆڤ چیە/ کیە؟ گەلۆ ئاموور دکاریت بزاری/ زەهری مرۆڤان ڤەکەت؟ ڤێ پرسیارێ، بەرۆکا راڤەکرنا هزرمەند و فیلۆسۆفان بەرین کریە، کو وەرارا ئامووری پتر مژارا تێگەهێ “پۆست مرۆڤ ــ Posthumanism”، گەرم کریە.
دیارە “یەکەم ئاماژەیا نەیەکسەرا ب ژیریا دەستکرد، ل سالا 1942 ژ لایێ نڤیسەرێ رووس ئیسحاق ئەزیمۆڤ ــ Ishaac Asimov ڤە هاتیەدان”(11). ل سەر ڤێ گوهەڕین و وەرارا تەکنۆلۆژیایێ، ئالان تورینگ ــ Turing Alan ل سالا 1950، پرسیارا: “ئەرێ ئاموور هزر دکەن؟” گوهەڕی پرسیارا: “ئەرێ ما دبیت، ئاموور وەک رەفتارەکا ژیر دیار بیت یا نە؟”(12). د ڤێ هێلێ دا، (بێرتراند راسل ــ Russell Bertrand ژی، دگەل تورینگ ل سەر پێناسا ژیریا دەستکرد یێ هەڤپاربوو، کو ل جهێ “تێهزرکرنا ئامووری”، ببیتە “نوونەریا ئامووری” باشترە)(13). راستە ل ڤی چاخی، مرۆڤ دکاریت بێژیت ئالان تورینگ ب نڤیسینا خوە “کۆمپیوتەر و ژیری” یەکەم کەسە، تێگەهێ “ژیریا دەستکرد/ 1950”(14) ب کار ئانی، بەلێ پا “یەکەم ئاماژەیا ب ژیریا دەستکرد، ب ڤەکۆلینا وەرگێڕانا ئامووریا زمانان ل سالا 1949، ژ لایێ زانا وارێن وێڤەر ــ Warren Weaver ڤە هاتیەدان”(15). دیسان دهێتە گۆتن، کو “جۆن ماکارتی ژی یەکەم کەسە، تێگەهێ ژیریا دەستکرد ــ Artificial Intelligence ئافڕاندی/ 1955”(16).
| یەکەم ئاماژەیا ب ژیریا دەستکرد ل سالا 1949، ژ لایێ زانا وارێن وێڤەرڤە هاتیەدان، دیسان دهێتە گۆتن، کو “جۆن ماکارتی ژی یەکەم کەسە، تێگەهێ ژیریا دەستکرد ــ Artificial Intelligence ئافڕاندی. |
ب ڤێ یەکێ، خورتکرنا لاشێ مرۆڤی یان فرەهکرنا شیانێن مرۆڤی یێن بەدەنی و ئەقلی، کو دکەڤیتە ژێر ناڤێن (“سیبۆرگ ــ Cyborg”، “مرۆڤێ ئامووری”، “مرۆڤێ بیۆتەکنۆلۆژی” و “مرۆڤێ ئاقل”). ئها هۆسا زانایێن وارێ تەکنۆلۆژیایێ، پێکۆلا چاڤلێکرنا مەژیێ مرۆڤی، ب رێکا ژیریا ئامووران کریە. ئانکو راستە ئەقل/ مەژیێ مرۆڤی، ب رێکا ئەزموونێن هشمەندانە وەرارێ دکەت، بەلێ پا زانایێن وارێن تەکنۆلۆژیایێ ئەزموونا خوە، دەربازی ئەقلێن ئامووری دکەن. مرۆڤ دکاریت بێژیت، راستە تەکنۆلۆژیایێ ل شوونا زەڤلەکێن مرۆڤان، زەڤلەکێن ئامووری درست کرینە و دهێنە ب کار ئانین، بەلێ پا پشتی وەرارا تەکنۆلۆژیا و پەیدابوونا ژیریا دەستکرد، پرسیار ل سەر سینۆرێن شیانێن فامکرنا ئەقلی، کەتنە بەر گومانێ. ئێدی راستە تا نوکە ژی، هێشتا ئاموور و رۆبۆت چاڤلێکرنا مرۆڤی دکەن، بەلێ نوكە دهێتە گۆتن، کو تەكنۆلۆژیا ل پاشەرۆژێ دێ ل جهێ ئەقلێ مرۆڤی هزر كەت!
دیارە گرنگی و بالکێشیا تەکنۆلۆژیایێ وەکریە، کو گەلەک زانا و فیلۆسۆف گۆتار، ڤەکۆلین و پەرتووکان، ژ بۆ دەولەمەندکرنا هێلا تیۆری، ل سەر ڤێ مژارێ بنڤیسن، مینا: (“هیلاری پەنتام: ئەقل و ئاموور/ 1960″، “کانت سایر: سپیرناتی و فەلسەفا ئەقلی/ 1976″، “بێرترام رەفائێل: کۆمپیوتەرێ هزرکەر/ 1976” و “مارگرێت بۆدن: ژیریا دەستکرد/ 1977”)(17). سەرباری، پەرتووکا کارل میتشام ــ Carl Mitcham ، یاکو ب ناڤنیشانێ: “تێهزرکرن ب رێکا تەکنۆلۆژیایێ/ 1964” و مارک کوکلبێرگ، پەرتووکا ب ناڤنیشانێ: “فەلسەفا سیاسی یا ژیریا دەستکرد/ 2022”. ڤان تەڤان، ئاماژە ب رۆل و پێشهاتێن فەلسەفا تەکنۆلۆژیایێ کریە. هەروها دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، کو فیلۆسۆف و جوگرافیناسێ ئەلمان ئێرنست کاپ ــ Ernst Kapp، یەکەم کەسە دەربڕینا “فەلسەفا تەکنۆلۆژیا/ تەکنیکێ”(18)، د پەرتووکا خوە “هێلێن بنگەهین یێن فەلسەفا تەکنیکێ ــ /Grundlinien eine Philosophie der Technik 1877” ب کار ئانی. ب گەلەمپەری، ڤان پێکۆل و بەرهەمان، بەرۆکەکا مەزن ل بەر زانا و خواندەڤانان ڤەکریە.
پرسیارا بالکێش ل ڤێرێ، گەلۆ بۆچی فیلۆسۆفێن ل چاخێن کەڤنار، گەلەک گرنگی ب وارێ تەکنۆلۆژیا نەدایە؟ راستە “پلاتۆن و ئەرستۆی، گەلەک گرنگی ب تەکنیک یان ئامووری ب شێوەيەکێ گشتی نەدایە، چونکو ل گۆر هزرا وان کوولەدار کار و رۆلێ تەکنیکێ دبینن”(19). بۆ نموونە، ل یۆنان ب هەبوونا باژاڕ/ دەولەتا باژاڕ و بەندان/ کوولەداران هەست ب هشمەندیێ، ل ئاستێ کەسان هاتیە کرن، چونکو “ئەگەر کوولە نەبان نە دەولەتا گریکی، نە زانست و هونەر و نە ژی ئیمپراتۆریا رۆمانی بێی کوولەداری درست دبوون”(20). سەرباری، “تاکو ل سەردەمێ پلاتۆن ژی، پەیڤا یۆنانی/ تەشنێ، ب واتەیا مەعریفە دهات”(21). هەروها “مارکس ب خوە ژی، تەکنیک ب واتەیەکا بێلایەن ب کار ئانیە”(22). دیسان دڤێت ئەو ژی بهێتە گۆتن، کو راستە تەکنۆلۆژیا ل چاخێ باژاڕڤانیێن کەڤنار هەر هەبوو، بەلێ پشتی پەیدابوون و سەردەستیا سەرماداری ل ڤان چوار سەد سالێن داویێ، شۆڕشا تەکنۆلۆژیا هۆسا بلەز ژ بۆ خزمەتا سەردەستان پێشكەت.
ب کورتی، راستە بوونەوەرێ مرۆڤ د ژیانا خوە دا، گەلەک قۆناغ بڕینە: “مرۆڤێ خوداڤەند ــ هۆمۆ دیوس Homo Deus/ ” و تاکو گەهشتیە ئاستێ پەیدابوونا “مرۆڤێ ئاقل ــ هۆمۆ ساپینس Homo sapiens/ “، بەلێ پا ل داویێ ژی ب سایا وەرارا تەکنۆلۆژیایێ، ئەڤ بوونەوەرێ ئاقل گەهاندە ئاستێ “مرۆڤێ رۆبۆت”!
هێلا فەلسەفێ و تەکنۆلۆژیایێ
1
راستە گرنگیدان ب مژارا فەلسەفا تەکنۆلۆژیایێ، ڤەدگەڕیتە دەسپێکا سەدێ بیستی و ب تایبەتی ژی ل سەر دەستێن فیلۆسۆفێن ناڤدارێن مینا: “جۆن دێوی، مارتن هایدیگەر، هێربێرت مارکوز، گۆنتەر ئەندێرس، هانا ئارێنت، ژان بۆردریار، ئەلبێرت بۆرگمان، جۆرج گران و یورگن هابرماس”. هەرزوو ڤان ئەقلێن فەلسەفی، خوە ل ڤێ پرسگرێکێ کریە خوەدان، چونکو ئاڕێشا تەکنیکێ وەک جەمسەرێ سەرەکیێ خەما فەلسەفا هەڤچەرخ هلگرتیە.
ب ڤێ یەکێ فەلسەفە ب خوە ژی، وەک سیستەمەکێ ئێپیستیمۆلۆگی، تێکهلیێ د ناڤبەرا ئەقل و جیهانێ دا درست دکەت. نەمازە هایدیگەر، گەلەک ل سەر پرسا تەکنیکی ئاخڤیە و دبێژیت، تەکنیکا د مەژیێ مرۆڤێ ئورۆپی دا، مینا بوونگەریا د مەژیێ مرۆڤێ یۆنانی دا بوویە. ئەڤە ژی دووبارە، هەڤکێشا ئۆنتۆلۆگی د ناڤبەرا بوونگەری و تەکنیکێ دا، وەک دەرازینکا ئێپیستیمۆلۆگیا جڤاکی سەخبێر دکەت.
پێشکەتنا باژاڕڤانی و پێکۆلێن هێخوازیا بەردەوام ژی، ژ پێخەمەتی داکو واتەیێ بدەنە بوونێ، یاکو دەربڕینێ ژ تێهزرکرنا جیهانێ و نێڕینا بوونێ دکەت. ئێدی وەرار ب خوە ژی، هشمەندیا مرۆڤی یا ب واتەیا بوونێ‌یە. هەر بۆ نموونە، جوتوکێلیێ واتەیا خوە ژ “هاریکاری، ژێیاتی و بەشداریێ” وەرگرتیە، پیشەسازیێ واتەیا خوە ژ “کاری/ چێکرنێ” وەرگرتیە، کو بهایێ ناڤەندیێ واتە و ژیانا سەرەکیا مرۆڤبوونێ‌یە و جڤاکا زانیاریان ژی، واتەیا “باوەری ب خوەبوونێ”، مینا ئۆتۆنۆمبوونا کەسی وەرگرتیە. ئها هۆسا، ئەڤ گوهەڕینێن ریشالیێن مرۆڤاهی تێرا دبۆڕیت، هەمان رەوشا گوهەڕینێن جڤاکی یێن جوتوکێلی، چاخی دەربازی جڤاکا پیشەسازی بووینە.
ب راستی، جودابوونەکا مەزن د ناڤبەرا زانستێن جیهانێ و نێڕینا مرۆڤى یا زانستی ل سەر جیهانێ هەیە، چونکو دبیت ئیرۆ زانست وەک مێتۆد یێ سەرکەتی بیت، بەلێ پا دێ هەر د هێلا فەلسەفێ دا، مژارا پرسیارێ بیت. لەورا هایدیگەر ــ Heidegger بێژیت: “زانست ب خوە، هزر ناکەت”(23). ئێدی ئەرکێ فەلسەفێ نە ئەوە زانستە یان نە، بەلکو گرنگیا فەلسەفێ، دڤێت ئاشکراکرنا وەهمێن زانستێ بکەت. بۆ
نموونە، شۆڕشا تالیس د ئەندازیاریێ دا، رێكا شۆڕشا فەلسەفا پلاتۆن خوەش كریە. هەروها فیلۆسۆفان ب نرخاندنا خوە، تیۆرا داروین/ پێشداچوونا بیۆلۆگی و نیۆتن/ سەنتا مێکانیکی، گەهاندە ئاستێ بەرچاڤرۆهنیا ئیرۆ. دیسان گالیلۆی ژی كێشوەرا سروشتی ب فیزیا خوە ڤەكریە، وەك ئەنجام دوو شۆڕشێن فەلسەفیێن دێكارت و كانت ل سەر درستبوون. سەرباری، نە بەس پێکۆل و ئەزموونێن کۆپێرنیکوس، دێکارت بەرهەم ئینا و کۆدەتایەک ل سەر فەلسەفا پلاتۆن و ئەرستۆی ژی کر، بەلکو ل سەر هەمان پاشخان و شۆپێ، کانت وەک مەزنترین فیلۆسۆفێ چاخێ خوە پەیدابوو. لەورا گرنگیا فەلسەفێ، گەهشتیە ئاستەکێ هندێ بلند، لوکاش ب “نێڕينا جیهانی” و کانت ژی ب “تێهزرکرنێن جیهانی” ل قەلەم بدەن.
ب ڤێ تێگەهشتنێ، راستە زانست تشتەكێ بەرجەستەیە، بەلێ پا ب سایا تیۆرا فەلسەفێ پڕنسیپێن خوە ئاڤا دكەت. هەروها زانست كەشەكێ بەربار بۆ فەلسەفێ درست دكەت، چونکو تەڤ شۆڕشێن زانستی، رێكا شۆڕشێن هزری و فەلسەفی خوەش دکەن. لەورا چ تیۆرێن زانستی، بێی ئەنجامێن فەلسەفی نابن و چ پێشکەتنێن فەلسەفی ژی، بێی شۆڕشێن زانستی نابن. هەروها راستە رۆلێ زانستی بۆ ژیانێ گەلەکێ گرنگە، بەلێ پا بێی فەلسەفە رۆناهیا زانستی ناهێتە فام کرن، چونکو فەلسەفە رۆناهیێ بەرددەتە سەر مێتۆد و مەرجێن فامکرنا دوورهێل و رێکێن ژیانێ. ئها هۆسا زانستی ژینگەهەكا بەربار بۆ هزر و فەلسەفێ درست کریە، چونکو زانست و فەلسەفە، مینا هەڤالجێمكان بێی هەڤ نابن. لەورا “ژ بیرکرنا پێڤەندیا د ناڤبەرا فەلسەفە و زانستی دا، وەک دەست ب کارکرنا د تاریێ دایە”!
| ل هەر قۆناغا مرۆڤاهی راستی گرفتان هاتی، هشمەندان روو ل هزر و فەلسەفێ بۆ چارەسەریان کریە. |
ب ڤێ یەکێ، ل هەر قۆناغەکێ زانست گیرۆ ببیت، ب خوە گرێدایی گیرۆبوونا ئەقل و فەلسەفێ بوویە. ئێدی چ شۆڕشێن جڤاکی، سیاسی و ئۆلی نینن، ئەگەر شۆڕشەکا هزری و فەلسەفی ل پشت نەبن. بنێڕە ئەگەر ماركس ب شۆڕشا خوە یا ماتریالی، كێشوەرا دیرۆكێ ڤەكر بیت. پا دیرۆک ب خوە ژی، دیرۆکا فەلسەفێ، هزر و ئیدیۆلۆگیانە. لەورا چاخێ جڤاکێن زیندی، راستی ئارێشێن ئەقلی و سیاسی دهێن، روو ل هزرمەند و فیلۆسۆفێن شارەزایێن وان واران دکەن. ئانکو ل هەر قۆناغا مرۆڤاهی راستی گرفتان هاتی، هشمەندان روو ل هزر و فەلسەفێ بۆ چارەسەریان کریە. هەر بۆ نموونە، چاخێ ئورۆپا راستی گرفتان هاتی، هزرمەند و فیلۆسۆفێن وان، روو ل داڤە و راڤەکرنا رەوشێ کر. ژ بەر هندێ، تەڤ خەتیرا فەلسەفێ، ژ پلاتۆن و تا هابرماس، ل چارەیێن گرفتان گەڕیایە، وەک پلاتۆن و ئەرستۆی، تیۆرا “دێمۆکراتی و دەسەلات” و تێگەهێن “وەکهەڤی و ئازادی”، مینا رەنگڤەدانا گرفتا دێمۆکراتیا ئەسینا بوون، ب تایبەتی ژی دەما ئەسینا ل هەمبەر سپارتە شکەستی.
هەروها دەما ئورۆپا راستی کێشێن “گیانی” هاتی/ ناپۆلیۆن ئەلمانیا داگیرکری، هێگێل پەرتووکەک ب ناڤێ “فێنۆمێنۆلۆگیا گیانی/ 1806” نڤیسی. ژ بەر هندێ، هابرماس د ڤەکۆلینێن خوە دا، “فێنۆمێنۆلۆگیا گیانی/ 1806/ هێگێل”، کریە “فێنۆمێنۆلۆگیا هشمەندیێ”. هەروها تیۆرا “گرێبەستا جڤاکی” یا تۆماس هۆبز، ژ ئەنجامێن شەرێن ناڤخوەیێن برێتانیا و هەڤرکیا د ناڤبەرا حکوومەتا کرۆمیل و ئالستیۆرت دا بوون. دیسان تیۆرا مارکیسیزمێ ژی، رەنگڤەدانا مێتنگەری و گرفتێن هنگی يێن سەرماداری بوون. ب هەمان شێوە هوسرل ــ Husserl ژی، پشتی سەردەستیا نازیزمێ/ 1933، پەرتووکەک ب ناڤێ “گرفتێن زانستێن ئورۆپی و فێنۆمێنۆلۆگیا ترانسدنتالی/ 1936” نڤیسی، کو خەلکێ ئورۆپی ژ گرفتێن هشمەندیا دیرۆکی، دەربازی گرفتێن گیانی بوویە و ئەڤ گرفتە دەربازی زانستان ژی بووینە. ئها ل ڤی چاخی هوسرل هەست پێ کر، کو ئورۆپا پێدڤی ب دووبارە وێنەکرنەکا نوویە، داکو پتر کووراتیا پرسگرێکێ بهێتە فامکرن و چارەیا ڤێ گرفتێ ژی بهێتە دیتن. هەروها هوسرل د پەرتووکا خوە یا ناڤبری دا دبێژیت، دێ ئورۆپا راستی مالئاڤایى يا هاڤى یا واتەیا ئەقلی بیت، یان ژی دێ کەتنا بەر ب دژمنیا گیانێ راستی بەربەریێ هێتن. راستە هەر پێناسا فەلسەفێ ل یۆنان د بنگەهێ خوە ژی دا، ئەڤ فۆرمێن گیانی یێن خولکێ “شێوەيەکێ رەوشەنبیری” وەرگرتی، دگۆتنێ “فەلسەفە”.
ب راستی، د ڤێ هێلێ دا چ فیلۆسۆفان مینا هوسرل، بەحسێ گرفتاریا گیانیا مرۆڤێ ئورۆپی نەکریە. لەورا مرۆڤ دکاریت هوسرل ب فیلۆسۆفێ گرفتان و ب تایبەتی ژی، د هێلا “Phänomenologie/ فێنۆمێنۆلۆگیایێ ــ زانستێ دیاردان” دا ب ناڤ بکەت، چونکو ناڤبری گرفتێن مرۆڤاهیێ، ب سایا مێتۆدێ فێنۆمێنۆلۆگیایێ چارەسەر دکەت. ژ بەر هندێ، تەڤایا بەرهەمێن هوسرل، ل سەر گرفتێن “رەوشەنبیری، فەلسەفی و زانستان” بووینە، چونکو “گرفتێن زانستێن ئورۆپی ب خوە، گرفتێن زانستێن مرۆڤێ ئورۆپی‌نە/ هوسرل”(24). ب ڤێ یەکی، هوسرل ل سەر گرفتێن جوگرافیا ئورۆپی نائاخڤیت، بەلکو ل سەر گیانێ ئورۆپا دئاخڤیت، چونکو سامانێ گیانێ مرۆڤێ ئورۆپی، ژ بلی “واتەیێ” تشتەکێ دی نینە. ب ڤێ یەکێ، ژین و هشمەندیا تاکێ ئورۆپی، گرێدایی گیانێ فەلسەفێ بوو، چونکو هەژاریا فەلسەفێ ل ئورۆپا، داویا مرۆڤێ ئورۆپی‌یە. ئانکو “ئورۆپا ب خوە فەلسەفەیە و فەلسەفە ژی ب واتەیا ئەقلی دهێت، گرفتێن نوکە ب خوە ژی، گرفتێن ئەقلانیەتێ‌نە”(25). ئها هۆسا بوون و دیرۆکا ئورۆپا، ب زانست و فەلسەفێ‌ڤە هاتبوو گرێدان و دێ چارەنڤیسێ وان ژی هەر ب زانست و فەلسەفێ‌ڤە هێتە گرێدان.
گەلۆ چەوا مرۆڤ دکاریت، ل جیهانەکا بێ “سیستەم، پڕنسیپ و دیسپلین”، بەحسێ پەڕگالا ژیانێ بکەت؟! ئەگەر سەدێ هەژدێ، ب “چاخێ ئەقلی” و سەدێ نۆزدێ ب “سەردەمێ وەرار و پیشەسازیێ”، بهێنە بناڤکرن. پا ئەم ئیرۆ ل چاخێ دیگیتالی/ هژماری دژین، یاکو ب گرانی باندۆرێ ل سەر “سیاسەتا هژماری ــDigital Politics”(26) دکەتن. ئها هۆسا ئەڤ سەردەمە، ب گیانێ تۆڕێن جڤاکی دهێتە نیاسین، یێن کو بووینە هێزێن دینەمۆیێن ئاراستەکرنا تاک، جڤاکی، رەوشەنبیری، ئابۆری و سیاسەتێ. لەورا یەک ژ تایبەتمەندیێن چاخێ هژماری زانیارینە، کو بووینە جەمسەرێ دەڕێژا ژیانا جڤاکی، سیاسی،
| چەوا ئەدەبێ هژماری درست بوویە، وسا ژی دێ فیلۆسۆف و فەلسەفا هژماری درست بیت. |
ئابۆری و رەوشەنبیری. ئێدی چەوا جاران دگۆتن رەوشەنبیریا ئەدەبی و رەوشەنبیریا زانستی، وسا ژی ئیرۆ دبێژن رەوشەنبیریا کەڤن و رەوشەنبیریا هژماری. هەروها چەوا ئەدەبێ هژماری درست بوویە، وسا ژی دێ فیلۆسۆف و فەلسەفا هژماری درست بیت. مرۆڤ دکاریت بێژیت، ئەقلانیەتا زانستێ تەکنیکێ، رەوشەنبیریەکا نوو پێشکێشی مرۆڤاهیێ کریە. ئێدی راستە ئیرۆ رەوشەنبیریا هژماری، رۆلەكێ گرنگ دبینیت، بەلێ پا چەوا مرۆڤ دكاریت زانیاریێن ب رێكا سۆسیال مەدیا، بگەهینتە ئاستێ مەعریفی. لەورا تشتێ ئیرۆ ل وارێ ئەدەبی زێدە دبیت، دڤێت ئێدی مرۆڤی/ دانەر و وەرگری ژی، هەردووک فێری رەوشەنبیریا تەکنۆلۆژیایێ ببن، داکو بکارن بەرهەمەکێ سەرکەتی بنڤیسن و بخوینن. ئانکو راستە ئەڤ گوهەڕین و پێشکەتنا شۆڕشا هژماری، دێ شێوەيێ ژیانا مرۆڤاهیێ گوهەڕیت، بەلێ دیسان ئەڤە ژی دخوازیتە “ئالاڤێن رەوشەنبیریا تەکنیکی”، یاکو ب “سیستەمێ تەکنیکا هژماری” دهێتە بناڤکرن. مینا تۆماس هۆبس دبێژیت: “راستە هزرێ رەهێن فەلسەفی هەنە، بەلێ پا تێهزرینێ، ژ دەرڤەی هژمارتنێ، تشتەکێ دی نینە”(27).
دیارە تەڤ گوهەڕینێن ل جڤاکی دهێنە کرن، ب ئاوایەکێ یەکسەر یان نە یەکسەر، باندۆرێن ل تێکهلی تاکی، فۆرمی هزرکرنێ و گرێبەستێن جڤاكی ژی دکەن. ب گشتی، وەرار و پێشداچوون، شێوازێ دەربرینا مرۆڤی ژی دگوهەڕن، دیارە هنگی گوهەڕین دکەڤنە ئالاڤێن باندۆرا ل سەر وەرگری ژی. ل ڤی چاخی، نە بەس فۆرمێ ئەدەبی دهێتە گوهەڕین، بەلکو نڤیسین ژی، وەك گۆتار و ئاراستە دهێتە گوهەڕین.
بێگومان ئیرۆ ب سایا تەكنۆلۆژیایێ، پرۆسەیا خواندنێ پتر بوویە، چونكو ب رێکا ناڤنیشانێن جودایێن ل سەر ئەكرانان، مرۆڤی رادكێشنە خواندنێ. ئانکو تەكنۆلۆژیایێ، جۆرەكێ دێمۆكراتیا ژێدەر و زانیاریان دایە مرۆڤی. لەورا ئیرۆ تەكنۆلۆژیا، بوویە بەشەك ژ بوونگەریا مرۆڤی. ئێدی چاخێ تەكنۆلۆژیا دبیتە بەشەك ژ جڤاكی، هنگی گوهەرین ژی درست دبن. دەما مرۆڤ ب سایا تەكنۆلۆژیایێ دهێتە گوهەڕین، دیسان هنگی “حەز، داخواز و پرسیار” ژی دهێنە گوهەڕین، بەلێ پرسیارا گرنگ ل ڤێرێ، ما گەلۆ وی چاخی ئەقلێ مە ژی پێرا دهێتە گوهەڕین؟ ئها ل ڤێرێ و نوکە، پارادۆكس درست دبیت.
| ئیرۆ تەكنۆلۆژیا، بوویە بەشەك ژ بوونگەریا مرۆڤی. ئێدی چاخێ تەكنۆلۆژیا دبیتە بەشەك ژ جڤاكی، هنگی گوهەرین ژی درست دبن. |
هلبەت گرانە مرۆڤ ڤاڤێڕتنا ئەقل و بەرهەمێ ئەقلی، وەک ئاموور د پێشکەتنا تەکنۆلۆژیایێ دا ژێکجودا بکەت، چونکو وەرارا تەکنۆلۆژیا هەموو پیڤەرێن جاران گوهەڕین، مێتۆد و فۆرمێ نێڕينێ ژی ئێخستە بەر بیڤەلەرزان. دیسان دڤێت مرۆڤ رۆلێ تەکنۆلۆژیایێ، وەک هێزەکا بەرهەمئینانێ ژ بیر نەکەت. ئێدی گوهەڕینا دوورهێلی، گرێدایی رێکا تێهزرکرنا مە یا ل سەر دوورهێلی ب خوە‌یە، لەورا ئەم نکارین هزر و دوورهێلی ژێکجودا بکەین. ب راستی، ئەڤە دەمەکێ درێژە پێکۆلێن وارێ “خەیالێن زانستی ــ الخیال العلمي” دهێنە کرن، هەر ژ چاخێ خەباتا سینەمایێ و تاکو ڤی سەردەمی، کو ب “ژینگەها هژماری هاتیە نیاسین”(28)، ئەڤ وەرارە هەرا بەردەوامە.
پشتی ل چاخێ خوە/ 1967 رۆلاند بارت مرنا دانەری هلدێرای، پاش “جۆرج لاندۆ/ 1997 ژی، دووبارە مرنا نڤیسەری د تێکستێ هژماری دا راگەهاند”(29). لەورا ئیرۆ ئەم بخوازین یان نە، مرۆڤێن هژماری ل هەمبەر چاخەکێ هژماری، بووینە زەڤیێن هزر و تێهزرکرنێ. راستە هێشتا ب باشی و رۆهنی، دیمەنێن وەرارا ئالاڤێن تەکنۆلۆژیایێ، مرۆڤێن هژماری و “ئەدەبێ هژماری ــ Digital Literature”(30)/ ئەلکترۆنی، نەهاتینە داڤە و راڤەکرن. ئێدی ئەگەر ئەم ل چاخەکێ ب “مرنا دانەری” و “سەردەمێ وەرگری” بژین، پا دڤێت ئیرۆ پتر رۆناهی بکەڤیتە سەر بەرهەمێن/ تێکستێن هژماری و ب تایبەتی د هێلا هزری و فەلسەفی دا!
بێگومان دێ ل گۆر پێدڤیێن ژیانێ، دیالۆگ و هەڤڕکیا هژمارێ و فەلسەفێ هێتە کرن، چونکو تەکنۆلۆژیا نکاریت بێی فەلسەفە وەرارێ بکەت و هەروها فەلسەفە ژی نکاریت، ژ دەرڤەی تەکنۆلۆژیایێ ئالاڤێن خوەیێن گەهاندن و ئاراستەکرنێ پێشدا ببەت. ب ڤێ یەکێ، فەلسەفە تەڤلی هەموو وارێ ژیانێ بوویە. وەک نموونە، مینا چەوا هێگێل فەلسەفە ل سەر وارێ نۆژداریێ زێدەکریە، کو دگەل ناڤێ نۆژداران PH دهێتە نڤیسین. دیارە ئەڤە ژی، ژ کورتیا فیلۆسۆفێ ــ Philologie هاتیە وەرگرتن.
ب ڤان گوهەڕینان، ئەم ئیرۆ ل سەردەمەکی دژین بخوازین یان نە، دڤێت سەرەدەریێ دگەل تێکستێن هژماری و پەرتووکێن ب فۆرمێ PDF ژی بکەین. ئەڤ جۆرە تێکست و بەرهەمە ژی، ژ وەرارا ئالاڤێن تەکنۆلۆژیایێ هاتینە. راستە تەکنۆلۆژیا ب خوە ژی، نەچوویە قۆناغەکا جودا/ وەرچەرخانەکا دیرۆکی، بەلکو گوهەڕین د ناڤ خوە دا کرینە، مینا ئاموور و ماکینێن مەزن، فۆرم بچووک کرن، بەلێ ناڤەڕۆک مەزن کرن. وەک (تەلەڤزیۆنەکا کەلەخ و ئەکران ب هەڤڕا مەزن، بەلێ پشتی ڤان گوهەڕینان، تەلەڤزیۆنەکا تەنک و ئەکرانەکێ مەزن و…). ب هەمان شێوە، د وارێن ئەدەبی و هونەری ژی دا هاتینەکرن، چونکو چاخێ ل هندەک قۆناغان، وەرچەرخانێن دیرۆکی درست نەبن، نکارن ژانرێن نوویێن ئەدەبی ب ئافرینن، لەورا نەچارن تەنێ فۆرمێن ئەدەبی بگوهەرن. مینا: (“هەلبەستا کلاسیک، ئازاد و هایکۆ”، “چیرۆکا کلاسیک، نوو و پۆستەرە چیرۆک” و “رۆمان و نۆڤلێت” و شۆپا منیمالیزمێ ب گشتی). راستە ب درێژیا دیرۆکێ، فۆرمێن ئەدەبی و هونەری هاتینە گوهەرین، بەلێ یا گرنگ مرۆڤ ب چ هشمەندی، ناڤەرۆکا ڤان جۆرە تێکستان بار دکەت.
گەلۆ مرۆڤ دکاریت بێژیت: ئیرۆ شۆڕشا پیشەسازیا سیێ‌یە؟ وەک یا خویا، یەکەم شۆڕش “دینەمۆیا هەلمێ و رێیا ئاسنی” و دووهەم شۆڕش “کارەبا و پەترۆل” بوویە. ئیرۆ ژی ب تەڤ پیڤانان، گەرمکرنا شۆڕشا پیشەسازیا سیێ‌یە. دیارە ڤێ شۆڕشێ، پەردە ل سەر هەر تشتی راكریە و دەرگەهێ هەر تشتی ژی پێرا هاتیە ڤەكرن. راستە ل ڤی چاخی، پەیام زوو دهاتنە گەهاندن، بەلێ پشتی شۆڕشا نوویا تەکنۆلۆژیا، ئێدی پەیام و وێنە ژی ب هەڤڕا زوو دگەهن. ب رێکا کەنالێن نوویێن تەکنۆلۆژیایێ، نڤیسینێن دەنگی، هەڤتەریبێ نڤیسینێن پەیڤان/ چەڤەنگانە. ئانکو ل پەی خواندنێ، گوهدانی ژی پەیدابوویە. ل ڤی چاخی، بارێ نەخواندەواریێ ژی سڤک دبیت.
ئیرۆ وەرارا تەکنۆلۆژیایێ، نە بەس دەرفەتا دیالۆگێ درست کریە، بەلکو ئێدی پارتنەری ژی هاتیەسەر، چونکو جاران خەلکی ب رێکا کەنالێن تەکنۆلۆژیایێ دیالۆگ دکر، بەلێ ئیرۆ خەلک ب رێکا ڤان کەنالان، بازرگانیێ/ پارتنەریێ ژی دکەن.
مرۆڤ دکاریت ل ڤێرێ دگەل ئالان بادیۆ بپرسیت: “گەلۆ ئیرۆ ئەم، هزر د چ دا بکەین باشترە”(31).
ب ڤێ یەکێ، وەرارا تەکنۆلۆژیایێ ئەفسانا “مەدیا هژماری ــ Digital Media” ئافراند. دیارە ڤێ وەرارێ شۆڕشا گلۆبالێ، ل هەمبەری سێ گوهەڕینێن مەزن و د سێ رووبەران دا کریە:
- رەهندێ جڤاکیێ پڕۆسێسێ، ئانکو گوهەڕینێن جڤاکی یێن، کو تەکنۆلۆژیا هژماری نووکرین.
- گوهەڕینێن تاکی، ئانکو تاک و جڤاک د دوورهێلێ مگرتی دا، ب واتەیا “تاکێ سیبێرنێتیک ــ Cybernetics”.
- وێنەيێ پاشەڕۆا جڤاکا مگرتی(32).
ب گەلەمپەڕی، ئەڤ پرسیارێن ئیرۆ یێن فەلسەفێ هەمبێز دکەن، دەربرینا ژ ڤەگوهازتنا باژاڕڤانی، وەک دەربازبووبا پرسیارێن دوورهێلی و ئالاڤێن تێهزرکرنێ د دوورهێلێ دانە. مرۆڤ دکاریت بێژیت، پەیدابوونا ڤان هەموو ئاموور و ئالاڤێن تەکنۆلۆژیایێ، دەربرینێ ژ فۆرمێ تێهزرکرنا ڤێ قۆناغێ دکەن. ئانکو ب ئاوایەکێ دی، خواندنا ئیرۆ یا رەوش و پاشەرۆژێ ب خوە ژی، دەربرینێ ژ دەمەکێ تێهزرکرنێ ب مێکانیزمێن نوویێن ڤێ قۆناغێ دکەت. هەروها کارێ فەلسەفێ ژی ب گەلەمپەری، ل سەر
سێ رەهندێن تەکنۆلۆژیایێ “راڤەکاری، رەخنەی و ئارستەکرنێ” رادبیت. ئێدی فەلسەفە، نوونەراتیا نێڕينەکا رەخنەییا مرۆڤ و جیهانێ دکەت. لەورا پرانیا فیلۆسۆفان، فەلسەفێ وەک تێهزرکرنێن رەخنەیی و جیهانبینی دبینن. ب گەلەمپەری، دڤێت فەلسەفە گەنگەشەيا تەکنۆلۆژیایێ، ب گیانەکێ رەخنەگریێ بکەت، چونکو هەر ئەرکێ فەلسەفێ ب خوە ژی، شلقاندنا گومێن پەنگیاینە.
| دڤێت فەلسەفە گەنگەشەيا تەکنۆلۆژیایێ، ب گیانەکێ رەخنەگریێ بکەت، چونکو هەر ئەرکێ فەلسەفێ ب خوە ژی، شلقاندنا گومێن پەنگیاینە. |
ب کورتی، رێزبەندیا پێشکەتنێ، خوە د “هەلم، كەهرەبا، تۆڕێن جڤاکی و ژیریا دەستكرد” دا دبینیت. ب ئەنجام، شۆڕشا پیشەسازی، شۆڕشا زانیاری، شۆڕشا هژماری و ژیریا دەستکرد.
2025.06.03
ژێده‌ر و په‌ڕاوێز:
1) صالح حمیدات ـــ العقلانیة في فلسفة ماکس فیبر ـــ مذکرة مکملة لنیل شهادة الماجستیر في الفلسفة/ جامعة قسنطینیة 2/ الجزائر، السنة الجامعیة: 2012/ 2013 ص31.
2) تشیتفیریکوفا أولغا ـــ دکاتوریة المستنیرین/ روح الإنسانیة العابرة و اهدافها ـــ ترجمة: د. باسم الزعبي، وزارة الثقافة الأردنیة، ط1، عمان ـــ الأردن، 2020 ص109.
3) کموني عبدالفتاح ـــ التکنولوجیا بین العلم و الفلسفة عند فرانسواز شمید ـــ مجلة الدراسات الثقافیة و اللغویة، تصدر عن المرکز العربي الدیمقراطي ببرلین، العدد 27، 2023 ص320.
4) حنة أرندت ـــ التفکیر الحر ـــ تحریر و تقدیم جیروم کون و ترجمة: مالک سلمان، دار الساقی، ط1، بیروت ــ لبنان، 2022 ص331.
5) إبراهیم أحمد ـــ إشکالیة الوجود عند مارتن هیدجر ـــ منشورات الاختلاف، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2006 ص25.
6) بن راشد رشید و بلحاح حسنیة ـــ تاریخ فلسفة التکنولوجیا: القیم الاجتماعیة و القیم التکنولوجیة ـــ مجلة الحکمة للدراسات التاریخیة، العدد 2، 2021 ص40.
7) مجموعة ـــ موجات جدیدة في فلسفة التکنولوجیا ـــ ترجمة: شوقي جلال، المرکز القومي للترجمة، ط1، 2018 ص48.
8) عبدالسلام بنعبدالعالي ـــ الفکر في عصر التقنیة ـــ منشورات أفریقیا الشرق، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2000 ص12.
9) مجموعة ـــ موجات جدیدة فی فلسفة التکنولوجیا ـــ ترجمة: شوقي جلال، المرکز القومي للترجمة، ط1، 2018 ص48.
10) د. رفیق أوباشیر ـــ نحو ما بعد الإنسانیة: بین الفلسفة و العلم ـــ مجلة البحث في العلوم الانسانیة و المعرفیة، المجلد 1، العدد 4، 2024 ص54.
11) أبو بکر خالد سعداللە ـــ الذکاء الاصطناعي: فاعل جدید في مجال الفن و الثقافة ـــ أواصر مجلة فکریة فصلیة للثقافة و الفکر و الحوار، العدد 10، 2021 ص21.
12) خدیجة ربیع عبدالغفار الدمرداش ـــ فلسفة الذکاء الاصطناعي ـــ مجلة متون للدراسات الفلسفیة، کلیة العلوم الاجتماعیة/ جامعة سعیدة ـــ د. مولای الطاهر، المجلد 16، العدد 3، 2013 ص90.
13) خدیجة ربیع عبدالغفار الدمرداش ـــ فلسفة الذکاء الاصطناعي ـــ مجلة متون للدراسات الفلسفیة، کلیة العلوم الاجتماعیة/ جامعة سعیدة ـــ د. مولای الطاهر، المجلد 16، العدد 3، 2013 ص90.
14) هیثم السید ـــ الاسهامات الفلسفیة و المنطقیة في التطور التکنولوجي: الذکاء الاصطناعي نموذجا ـــ مجلة دوجین من منشورات جامعة القاهرة، العدد 1، 2014 ص248.
15) أبو بکر خالد سعداللە ـــ الذکاء الاصطناعي: فاعل جدید في مجال الفن و الثقافة ـــ أواصر مجلة فکریة فصلیة للثقافة و الفکر و الحوار، العدد 10، 2021 ص21.
16) حاج علي کمال ـــ الفلسفة و الذکاء الاصطناعي: مسائلة نقدیة ـــ مجلة الحکمة للدراسات الفلسفیة، جامعة 8 ماي 1945 قالمة، المجلد 12، العدد 1، 2014 ص930.
17) هیثم السید ـــ الاسهامات الفلسفیة و المنطقیة في التطور التکنولوجي: الذکاء الاصطناعي نموذجا ـــ مجلة دوجین من منشورات جامعة القاهرة، العدد 1، 2014 ص250.
18) مجموعة ـــ موجات جدیدة فی فلسفة التکنولوجیا ـــ ترجمة: شوقي جلال، المرکز القومي للترجمة، ط1، 2018 ص9.
19) کموني عبدالفتاح ـــ التکنولوجیا بین العلم و الفلسفة عند فرانسواز شمید ـــ مجلة الدراسات الثقافیة و اللغویة، تصدر عن المرکز العربي الدیمقراطي ببرلین، العدد 27، 2023 ص311.
20) أنجلز ـــ أنتي دوهرنغ ـــ ترجمة: فٶاد أیوب، دار دمشق، ط5، دمشق ــــ سوریة، 1981 ص216.
21) عبدالسلام بنعبدالعالي ـــ الفکر في عصر التقنیة ـــ منشورات أفریقیا الشرق، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2000 ص13.
22) عبدالسلام بنعبدالعالي ـــ الفکر في عصر التقنیة ـــ منشورات أفریقیا الشرق، ط1، بیروت ـــ لبنان، 2000 ص12.
23) السید ولد أباە ـــ الدین و السیاسة و الاخلاق/ مباحث فلسفیة في السیاقین الاسلامي و الغربي ـــ جداول للنشر و الترجمة و التوزیع، ط1، بیروت ــ لبنان، 2014 ص215.
24) نعامي بدرة ـــ أزمة الانسان في الفینومینولوجیا الهوسرلیة ـــ مقدمة لاستکمال متطلبات شهادة الماستر فی الفلسفة، وزارة التعلیم العالی والبحث العلمی، جامعة قاصدي مرباح ـــ ورقلة، الجزائر، السنة الدراسیة: 2020/ 2021 ص34.
25) د. جورج زیناتي ـــ الفلسفة في مسارها ـــ دار الکتاب الجدید المتحدة، بیروت ــ لبنان، ط2، 2013 ص280.
26) مجموعة مٶلفین ـــ الأنثروبولوجیا الرقمیة ـــ ترجمة: د. خالد الأشهب، هیئة البحرین للثقافة و الآثار، ط1، المنامة ــ البحرین، 2020 ص357.
27) خدیجة ربیع عبدالغفار الدمرداش ـــ فلسفة الذکاء الاصطناعي ـــ مجلة متون للدراسات الفلسفیة، کلیة العلوم الاجتماعیة/ جامعة سعیدة ـــ د. مولای الطاهر، المجلد 16، العدد 3، 2013 ص98.
28) بن راشد رشید و بلحاح حسنیة ـــ تاریخ فلسفة التکنولوجیا: القیم الاجتماعیة و القیم التکنولوجیة ـــ مجلة الحکمة للدراسات التاریخیة، العدد 2، 2021 ص49.
29) د. زهور کرام ـــ الأدب الرقمي/ أسئلة ثقافیة و تأملات مفاهیمیة ـــ دار رٶیة للنشر، ط1، القاهرة ــ مصر، 2009 ص36.
30) پەیڤا هژماری ب واتەیا تیپی، ڤەدگەڕیتە تلان، کو بنگەهێ ڤێ پەیڤی ژی ژ بلێڤکرنا لاتینی ـــ digitius هاتیە، کو مرۆڤ ب رێکا تلێن دەستی هژمارتنێ دکەت. بنێرە: إلزا غودار ـــ أنا أوسیلفی إذن أنا موجود/ تحولات الأنا فی العصر الافتراضي ـــ ترجمة و تقدیم: سعید بنگراد، المرکز الثقافی للکتاب، ط1، الدار البیضاء ــ المغرب، 2019 ص107.
31) آلان بادیو ــ. علی لسان آلان بادیو ــ. ترجمة: فتحي المسکیني، ط1، من منشورات متجر صفحة سبعة، المملکة العربیة السعودیة، 2021 ص18.
32) صالح المازقي ــ الثورة و الدولة ــ الدار المتوسطیة للنشر، ط1، تونس، 2011 ص28.
