شووشتنا مه‌ژى د ڕژێمێن تۆتاليتارى يێن رۆژهه‌لاتا ناڤين دا و سه‌رباركێن وێرانكار

تەحسین ناڤشکى

(رژێمێن تۆتالیتارى ب گرتنا دەڤێ خەلکێ خوە تێر نابن، بەلکو درەوان ژى د مەژییێ جڤاکى دا دچینن و کوتەکییێ لێ دکن کو وان بڤێت نەڤێت با وەر بکن). جۆرج ئۆروێل – ژ رۆمانا 1984.

د درێژاهییا دیرۆکێ دا، ڕژێمێن تۆتالیتاری ل جیهانا ڕۆژهەلاتا ناڤین یێن کو د پشت ماسکێن نەتەوەیی و دینی و ئایدیۆلۆجییێن دى ڕا خوە ڤەدشێرن، ژێدەرێن گەلەک قەیرانێن هزری و دەروونی یێن خەلکێ دەڤەرێ بووینە و هەردەم جڤاکێن خوە پاشڤە هێلاینە؛ هەتا نوکە ژى ل چەرخێ تەکنەلۆژیا نانۆ و ئاقلێ دەستساز (AI) نەشیاینە ببنە مللەتێن پێشکەفتی و بەرێکانا هزری، پیشەسازی، ئابۆری ل گەل جیهانا شارستانی بکن. 

ڕژێمێن تۆتاليتارى  هەردەم جڤاکێن خوە پاشڤە هێلاینە؛ هەتا نوکە ژى ل چەرخێ تەکنەلۆژیا نانۆ و ئاقلێ دەستساز (AI) نەشیاینە ببنە مللەتێن پێشکەفتی.

 ل رۆژهەلاتا ناڤين، ئەو ڕژێمێن دکتاتۆری، نەزانین و راشکەستن و بێئیرادەيیا جڤاکێن خوە ب کار دئینن (ئیستیغلال دکن) و ب ڕێکا گڤاشتنێن هەمەجوون ل سەر ئازادییا هزری و دەربڕینێ، دبنە ئەگەرێ داگیرکرنا ئاقلێ تاکەکەسى، ب گەلەک ڕێکێن هۆڤانە یێن کو ب هۆستایی داهێنان د چێکرنا وان دا کری و هندەک دیتن و باوەرییێن تێکشێلاندى و چێکرى، وەکى وان دڤێت ل سەر خەلکێ خوە دسپینن. واتە نە ڕێزێ ل مافێ مرۆڤی دگرن و نە دانپێدانێ، ب مافێن وی یێن شەرعی دکن، سەبارەت ئازادی و ژێگرتنا ئەو ڕێکا تاکەکەسى دڤێت، بۆ خوە ژێ بگرت. ئەڤ ڕژێمێن هە یێن کو پتر هێزا تاکی و کۆمی د ژینگەهەکا تێکچۆیی دا دەستهەلاتێ لێ دکن، ئەگەرێ سەرەکی یە ژ بۆ داگیرکرن و شووشتنا مەژییێ تاکى و کۆمى د ڤان جڤاکان دا يێن مەژییێن وان هێشتا ئێخسیرێن ئایدیۆلۆژییێن دووڤشۆپ و خرافى و وەک کۆرەیێن ب چاڤ دیار دکن.

هێزا تۆتالیتاریزم و ئاقلی تێکشێلانا مەژییێ تاکەکەسى و جڤاکى 

هۆسا دیار دبت کو هندی ڕژێمێن تۆتالیتاری نە، ب سالۆخەتا دەستهەلاتا ڕەهایی د هەمی بیاڤێن ژیانێ یێن سیاسی، ئابۆری، جڤاکی دا دهێنە نیاسین، راستییان بەروڤاژ دکت و کارتێکرنەکا کوور ل سەر هشیارییا تاکی و کۆمی دکت. هەلبەت، هندی کو تاکە د بن دەستهەلاتا ڤان جوونە ڕژێمێن دکتاتۆری دا، چو جاران نابتە بوونەوەرەکێ ئازاد کو ڕۆلێ خوە ببینت و ئازادانە هزرا خوە بکت و هەرتشتێ بڤێت ب نێڕینا خوە شرۆڤە بکت؛ بەلکو ئەو ڕژێم دێ وی کەسی بۆ خوە کتە ئاموورەکێ مەزن و دێ بڕیارێن خوە یێن کو وی بڤێت نەڤێت بکت و ل سەر وی سەپینن، دا کو چو ڕێکان ل بەر وی نەهێلن. فیلۆسۆف و هزرڤانا سیاسى یا ئەلەمانى، هەننە ئەردنت وەسا دبینت: (هندى کو رژێمێن تۆتالیتاری نە، سەرکەفتنا وان د هندێ ڕایە، دەمێ تاکەکەسى ڤەدەر دکن و پەیوەندییێن وى ژ راستییێ و ژیوارى هەیى دبڕن). ئەڤ جوونە رەفتارێن دژی مافێ مرۆڤی، د گەلەک بیاڤێن ژیانی دا پەیدا دبن. هەلبەت ئەڤ دیاردە، پتر د سانسۆرا ڕاگەهاندنێ و تەپەسەرکرنا وان ئازادییێن خەلکەکی دا و ب کارئینانا شێوازێن شووشتانا مەژی دا بەرچاڤ دبن. ئارمانج ژ ب کارئینانا ڤان ئالاڤان هەر ناخێ مرۆڤی یە کو ئاقلێ وی بێبەهر بکت ژ هزرکرنا رەخنەیی و باوەردارییا سیاسی و وە لێ بکت کو ببتە ئاموورێ پێکئینانا هزرەکا کۆمی د چارچۆڤەیێ دەستهەلاتا خوە دا.

دێ بینین هەتا ژ لایی دەروونی ژی ڤە، ئەو کەسێن ل ژێر دەستهەلاتا ڤان ڕژێمێن گەنی و زالم دا هەست ب تێکچۆنەکا کوور یا سەهم، ترس و نەشیانێ دکن و نەچارن، هەکە خوە باوەری ژی پێ نەبت ببنە ئێخسیرێن دیفاکتۆیی وەکو هەیی، هەکە خوە گەلەک هەڤدژی تێ دا هەبن دا کو تووشى ژ ناڤچۆنێ نەبن. دەروونناس و جڤاکناس و فیلۆسۆفێ جیهانى ئێریک فرۆم،  دەربارەى ڤێ خالێ وەسا دبینت: (هندى ترسە کاریگەرترین ئالاڤە د دەست رژێمێن تۆتالیتارى دا، دژى خەلکێ خوە ب کار بینن، ژ بەر کو مرۆڤێ دترست، یێ بەرهەڤە کو هەر درەوەکێ باوەر بکت دا کو خوە ژ هەر نەخوەشییەکا وەسا بپارێزت). هەر د ڤی چارچۆڤەی دا، دێ بینین رژێمێن تۆتالیتاری وە ل خەلکێ خوە دکن کو ژ نەچاری بڕیارێن دەستهەلاتێ قەبوول بکن بێی کو هزرا خوە تێ دا بکن و پرسا ڕاستییا وان بکن، ئها ل ڤێرێ دیار بت کو ئەڤ واقعێ هاتییە سەپاندن دێ جوونەکێ هشیارییا ساختە چێ کت کو یارییێن خوە وەک حەز ب مەژییان بکن و وەسا خەلکی تێ بگەهینن کو ئەو واقعێ ئەو تێ دا حەقیقەتا ئێکانیە و ب چو ڕەنگان نابت کەسێ گومان ژێ هەبت.

ڕۆلێ ڕاگەهاندنێ د شووشتنا مەژی دا

یاریپێکرن ب پێزانینان، وە ل تاکەکەسی د جڤاکی دا دکت کو د چارچۆڤەکێ بەرتەنگێ وەرگرتنا دەنگ و باسێن رۆژانە دا بژیت، دا کو وەسا لاواز بکت و نەشێت بگەهنە پێزانینێن ڕاستتەقینە.

ناهێتە ڤەشارتن کو سازییێن ڕاگەهاندنێ یێن ڕژێمێن تۆتالیتاری ڕۆلەکێ چالاک بۆ چێکرنا هشیارییا ساختە دگێڕینن، ڤێجا چ ب ڕێکا بەلاڤکرنا دەنگ و باسێن ساختە یان ژی ب ڕێکا مژدار کرن و سیبەرکرنەکا میتۆدانە و ئەوا ئاقلێن سیخوڕی ب شەهرەزایەکا بلند دانایی. فیلۆسۆف و هزرڤانێ قوتابخانەیا فرانکفۆرتێ هربرت مارکۆزە، سەبارەت ڤێ رەفتارا نەمرۆڤانە دبێژت: (د جڤاکێن نوو یێن تەپەسسەرکرى دا، تەپەسەرکرنا هزرێ ب هێزێ ناهێتە کرن، بەلکۆ ب رێکا راگەهاندنێ و فێرکرنێ و سیستەمێ پیرۆزی و بهانەیێن جڤاکى دگونجینن). ئانکو ئەڤ جوونە ڕژێمە، نە ب تنێ ئالاڤێن هزری نە دا کو نووچەیان ب شێوەیەک نۆرمال ڤەبگوهێزن، بەلکۆ وەک ئالاڤێن سەرەکى  نە دا کو کۆنترۆلا هزری ل سەر جڤاکێن خوە بپسەپینن، ب ڕێکا وێ سانسۆرەکا مکوم، ئەوا ل سەر سازییێن میدیایی سەپاندی و ب شەهرەزایی، هەر نووچەیەکێ هەبت دکنە دەستکەفتییەکێ ئاراستەکری و د خزمەتا دەستهەلاتا خوە دا نیشا ددن و پێشکێشی خەلکێ خوە دکن.

 ل پەى ئەنجامێن زانستى، ئەڤ یاریپێکرنە ب پێزانینان، وە ل تاکەکەسی د جڤاکی دا دکت کو د چارچۆڤەکێ بەرتەنگێ وەرگرتنا دەنگ و باسێن رۆژانە دا بژیت، دا کو وەسا لاواز بکت کو نەشێت بگەهنە پێزانینێن ڕاستتەقینە یان بەروڤاژی ئەوێن دەستهەلات ریکلاما خوەشکرنا بازاڕى بۆ دکت. بەلێ پا یا ژ وێ گرنگتر، هندی ڕاگەهاندە د ڤان ڕژێمان دا، گەلەلەک جاران کار ناکت ژ بۆ ب هێزکرنا هەستکرن ب لاوازییێ و رەزیلکرنێ د ناخێ خەلکێ خوە دا، دەمێ راستییێ دگوهۆڕن و کرێت دکن و دکنە خوارنا مەژییێن خەلکەکێ سەودا کرین و دەنگ و باسێن سەبارەت سەرکەفتنێن وەهمی یان گەفێن زێدە مەزن کرین و جەمبازی تێ دا کری، هینگێ وەلاتی نەشێت بەرخودانا ڤان گۆتنێن مژدار کرین بکت و هزرەکا وەسا رەشبین و بێهیڤى بۆ چێ دبت کو ئێ دى هزرکرنێ و بەرخودانێ دژى دەستهەلاتا دکتاتۆرى مفایێ خوە نینە، بەلکۆ مان د ناڤ ڕێزێن کەرێ پەزی دا (القطيع) ل دووڤ گۆتنا مەزنان:(ب تەباى عامێ دێ چینە شامێ). ڕێکا ئێکانەیە کو مرۆڤ ژ مرنێ قورتال ببت و ئاڕیشە نینە ب بەلەنگازى و خوەلیسەرى بژیت. واتە ل وی وەختی، ئەڤ کریارا کرێت ژی دبتە ئەگەرێ گڤاشتنەکا دەروونی یا گران ل سەر تاکەکەسی دهێتە سەپاندن کو ب تەمامی ملکەچییێ بۆ بکت.

سانسۆرا هزری و سەپادنا ئایدیۆلۆجییێن بەرتەنگ

جۆست میرلۆ: شووشتنا مەژى پێدڤى کونج و ژوورێن ئەشکەنجەدانێ نینە، بەلکۆ پێدڤى دوبارەکرنا درەوان و ترسێ و ڤەدەرکرنێ یە.

د درێژاهییا دیرۆکێ دا، رژێمێن تۆتالیتاری هەردەم ئایدیۆلۆجییێن خوە یێن بەرتەنگ پیرۆز دیتینە وقەدەغە کریە کو ب هیچ ڕەنگەکی رەخنە ژ لایێ جڤاکێن وان ڤە لێ بهێتە گرتن. نڤیسەرێ جیهانى جۆست میرلۆ د پرتووکا خوە یا ناڤدار دا، ب ناڤێ (شووشتنا مەژى) دبێژت: (شووشتنا مەژى پێدڤى کونج و ژوورێن ئەشکەنجەدانێ نینە، بەلکۆ پێدڤى دوبارەکرنا درەوان و ترسێ و ڤەدەرکرنێ یە). واتە ئارمانجا سەرەکى ئەوە کو تاکەکەسی ژ گەنگەشەیێ و ئازادییا دەربڕینێ بێبەهر بکن. د ڕستەبەندییا ڤێ بۆچۆنێ دا، پەیام وەسا دیار دبت کو د شیان دا نینە، ئاقلێ مرۆڤی وەرارێ بکت یان تێککارکرنێ (تفاعل)ێ ل گەل هزرێن نوو بکت، هندی کو ئەو مەژى د بن ترسا سانسۆرێ ڤە بت و بهێتە بێبەهر کرن کو هزرکرنا رەخنەیی بکت. وەک نموونە، دێ بینین ل گەلەک وەلاتێن ڕۆژهەلاتا ناڤین یێن کو ڕژێمێن تۆتالیتاری حوکمی لێ دکن، پرتووک و گۆتارێن دژی دیتنا ڕژێما دەستهەلاتدار قەدەغە دکن و هەرکەسێ بزانن سەرپێچییا فەرمانا وان دکت، ب دژوارى سزاددن دا کو کەسێ دى چاڤ لێ نەکت. هەر وەسا ئەو هزر و تێگەهـ و ئارەستەیێن دبنە ئەگەرێن گوهۆڕینا جڤاکی و سیاسی و ئابۆری بەربەند دکن. ئانکۆ، د ڤێ ژینگەهێ جڤاکێ وێ نەهشیار دا، ئاقلێ خەلکى ب تنێ ژ کیستێ ڤەژەنا حەزێن دەستهەلاتێ یە و نابتە ئامرازێ بەرهەمئینانا هزرێن نوو کو گوهۆڕینێن رەهوڕیشالى بکن.

شووشتنا مەژی و چێکرنا هشیارییا ساختە

شووشتنا مەژی ل دەف رژێمێن تۆتالیتاری مەترسیدارترین شێوازێ ب کارئینانێ یە، وەک ئامرازەکێ کاریگەر سەخمەرات دوبارە پێکئینانا بهانە و باوەرییان کو ئەو ڕژێم پەنایێ بۆ دبن د بەرژەوەندییێن خوە دا. میکانزما شووشتنا مەژی ب ڕێکا دوبارەکرنا نامەیێن دەستنیشان کری کو دبتە ئەگەرێ هشیارییەکا تێکشێلاندی کو ل گەل ئارمانجێن ڕژێمێن وان بگونجن و بۆ وان تشتەکێ نۆرمالە؛ هەکە خوە جڤاک ئاڤ و ئاڤ بچت ژى.

هەلبەت رژێمێن تۆتالیتارى ڤێ رەفتارا هۆڤانە، ژبلی خەلکێ نۆرمال، بێ دودلى ل گەل دەستەیێن بژارەیێن هزری و خودان شیان و زانا ژی پەیڕەو دکن و خەلکەکی نەچار دکن کو دەست ژ ئازادییا خوە یا هزری بەردن، پێخەمەت پاراستنا بەرژەوەندییێن خوە یێن بەرتەنگ د ناڤ ڕژێمێن دکتاتۆری دا. واتە، دبت شووشتنا مەژی ئێکسەر بت ب ڕێکا ئاراستەکرنا هندەک پێزانینێن ژەهرواى ژ لایێ دەستهەلاتێ ڤە یان ژی نە ب شێوەیەکێ ئێکسەر، وان پێزانینان ب ڕێکا ڕەوشەنبیرییا جەماوەری و ڕاگەهاندنا خوە بگەهینن.

ناهێتە ڤەشارتن، رژێمێن تۆتالیتاری رەوشەنبیرییا مەزنکرن و پیرۆزکرنا دکتاتۆرێن خوە هەیە و بەردەوام، ل دووڤ ڕێبازا نازییان (درەوان بکە و درەوان بکە و درەوان بکە، هەتا خەلک باوەر دکت)، وەک هێمایێ دادوەری و پاقژییێ ب ڕێکا ڕاگەهاندنا خوە نیشا خەلکی ددن. هەر ل دەستپێکێ، ئەڤە ژی بۆ خەلکەکی دبتە رەشە و سەهم کو ب تنێ ئەو دکتاتۆرێ پیرۆزکریە يێ دشێت بڕیارێن دورست بدت وخەلکێ خوە ژ هەر نەخوەشییەکا تووش دبنێ بپارێزت. میلتۆن فریدمان، ئابۆرناس و فیلۆسۆفێ سیاسى دبێژت: (چو تشت ژ وێ دەستهەلاتێ ب ترستر نینە، ئەوا باوەرییەکا مکوم هەبت کو ئەو ژ تاکەکەسى باشتر بەرژەوەندییا وى دزانت). ئها ل ڤێرە شیانێن خەلکەکی لاواز دبن و رادەستبوون و مێگەلى چێ دبت و نەوێرن ل ژێر سیبەرا وى کابووسى، هزرا رەخنەیی بکن و دەربڕینێ ژ بیر و بۆچۆنێن خوە بکن و بەرانبەر دکتاتۆرێ خوە ڕابن و بەرخودانێ بکن و ئازادییێ ب دەست ڤە بینن… ب بۆرینا دەمی، ئەڤ هشیارییا ساختە یا ڕاگەهاندنا تۆتالیتاری بۆ خەلکەکی چێ کری دبتە راستى و دووماهییێ وە ل پترییا وی خەلکی دهێت کو هەر تشتەکێ ئەو ڕژێم بێژت، چ ڕاست بت یان درەو بت باوەرییێ پێ بینن و پیرۆز بکن.

ڤەڕێژا کارتێکرنا شووشتنا مەژی ل سەر تاکەکەسی و جڤاکی

كارل پۆپه‌ر:  هینگێ شووشتنا مەژى دەست پێ دکت، وەختێ بۆچۆنەکا ئێکانە دهێتە سەپاندن کو راستییا رەهایى هەر ئەوە و دێ ئەو بت.

هەلبەت کارتێکرنا شووشتنا مەژی ل سەر تاکەکەسی ب تنێ نینە و هەمان کارتێکرنا وێرانکار ل سەر جڤاکی ژی هەیە. گرۆڤە ل سەر ڤێ گۆتنێ، بەری هەر تشتەکی تاکەکەس هزرکرنا رەخنەیی یا سەربخوە ژ دەست ددت و دکەڤتە د خەفکا وێ دەستهەلاتا پۆلیسی دا. فیلۆسۆفێ زانستى، کارل پۆپەر سەبارەت ڤێ خالێ، بۆچۆنەکا جوان هەیە و گۆتیە: (هینگێ شووشتنا مەژى دەست پێ دکت، وەختێ بۆچۆنەکا ئێکانە دهێتە سەپاندن کو راستییا رەهایى هەر ئەوە و دێ ئەو بت).

ژ لایەکێ دی، پیتەپێنەدان و بێزاری و داکەتن د جڤاکی دا، تاکەکەسى پاشڤە دزڤڕینن و وە لێ دهێت کو ئێدى نەشێت ئازادانە دەربڕینێ ژ دیتن و بۆچۆنێن خوە بکت و ئازادانە پشکدارییێ د گەنگەشەیێن گشتی دا بکت و دووماهییێ وە ل وی دهێت ئێدى ئەو باوەر ناکت واقعەکێ دی ژ وی واقعی ئەو تێ دا دژیت باشتر هەیە. ئها ل ڤێرێ ئێدى خەلکەکى مەعنەوییاتێن زیخاندنێ نامینن و ئیرادەیا گوهۆڕینی ل دەف پترییا وی خەلکێ کریە جەلەبێ پەزی گەلەک لاواز دبت.

ژ لایێ دەروونی ڤە، ئەو کەسێن دکەڤنە بن کابووسێ شووشتنا مەژی، بەردەوام هەست ب بەرزەبوون و تێکچۆنێن دەروونی دکن و وەسا دبینن کو وان شیانێن خوە یێن هزری ژ دەست داینە و ناسنامەیێن خوە یێن ڕاستەقینە بەرزە کرینە. دووماهییێ ئەو رەوشا تێ دا هاتینە قالبدانێ، دبتە ئەگەرێ تێکچۆنا ساخلەمییا دەروونی یا جڤاکی، زێدەباری بلندبوونا هەستپێکرنا بێزاری و ترسێ ژ وان دەستهەلاتێن تۆتالیتاری و دەستهەلاتا خوە ب تۆپزی ل سەر وان سەپاندى. فیلۆسۆفێ هەبوونگەرى، سارتەر گۆتیە: (کۆلەیا هزرى ل وى وەختى دەست پێ دکت، دەمێ ئەوا بۆ تە دهێتە گۆتن دێ ئەو بت و دڤێت تو ب تنێ وەسا هزر بکى. 

ئەوا مایی و هەژی گۆتنێ و مە نەگۆتى ئەوە کو هندی ڕژێمێن تۆتالیتارینە ل ڕۆژهەلاتا ناڤین گەفەکا مەزنە ل سەر مەژییێ مرۆڤی و کەرامەتا وی ب ڕێکێن هەمەجوونێن تەپەسەرکرنێ، مینا سانسۆرا ڕاگەهاندنێ، شووششتنا مەژی، سەپاندنا ئایدیۆلۆجییان و سانسۆرا هزری کو ئەڤ ڕژێمە بەردەوام کارێ سەرمەستکرنا مرۆڤی دکن و ناهێلن مرۆڤی هزرکرنا رەخنەیی بۆ پاشەڕۆژێ هەبت.

پاقژکرنا مەژییێن ب کوتەکى ژ لایێ رژێمێن دکتاتۆرى ڤە هاتینە شووشتن، دێ بتە ‌پێنگاڤا ئێکێ بەرەڤ ئازادییا سیاسی و جڤاکى، د دیرۆکا گەلێن بندەست دا.

ل ڤێرێ وەسا دیار دبت کو پاقژکرنا مەژییێن ب کوتەکى ژ لایێ رژێمێن دکتاتۆرى ڤە هاتینە شووشتن، دێ بتە ‌پێنگاڤا ئێکێ بەرەڤ ئازادییا سیاسی و جڤاکى، د دیرۆکا گەلێن بندەست دا. ژ بەر هندێ گەلەک یا گرنگە کو کار بهێتە کرن پێخەمەت پشتەڤانیکرنا ئازادییێن هزری و جەخت کرن ل سەر گرنگییا هزرا ڕەخنەیی، وەک مەرجێ سەرەکی بۆ گوهۆڕینا جڤاکی د ڤێ دەڤەرا هەردەم ئالۆز دا. پرسیارا گرنگ ئەوە: ئەرێ پشتى پتر ژ 34 سالێن حوکمڕانییا خۆمالى ل هەرێما کوردستانێ، وەک پارچەیەک ژ رۆژهەلاتا ناڤێن، تاکەکەس و جڤاک مە ژ شووشتنا مەژى ژ لایێ حزبێن دەستهەلاتێ ڤە رزگار بووینە، یان پرۆسە وەکى بەرى سەرهلدانا بهارا 1991 بەردەوامە و ب تنێ جوداهى د ناڤەڕۆکێ دا نە؟ 

1-6-2025