هەمبەركرنا هندەك ژ داب و نەریتێن سۆمەریان و ئێزدیان
هۆگر حەیدۆ
پێشەكی :
پێش هەموو تشتەكی دڤێت وێ چەندێ خویا كەم سۆمەریان نە گوتی یە خوە (سۆمەری) بەلكۆ ئەكەدیان ئەڤ ناڤە یێ گوتیێ. زۆربایە بۆچونان پەسەند دكەن ئەوان یا گوتی یە خوە ( كی ئین گی)، هەوەرسا ل سەر تابڵویێن سۆماریان ناڤێ ئێزدی ب شێوەیێ ( ئێ _ زی_ دی) واتە ئەوێن ل سەر ریێا راست دچن وێ هاتی.
بۆ دیاركرنا دیرۆكا هەر نەتەوەیەكی كەڤن كارەكە ل چاڤ نڤسینە بابەتەكی مێژووی نوێ ئەرك و ماندبوونەكا زۆر پێدڤێت، ژ بەركو ژێدەرێن دیار و ئاشكرا نینن. دڤێ گوتارێ دا دیاركرنا دیرۆكە نەتەوەیەكی ناڤدار و خودان شارستانیەتە دناڤبەرا دوو رووباران دا ژیان كریە (وادەی الرافدین)، زانا (توفیل) دەربارەی سۆماریە وەها نڤیسیە: (هیچ مللەتەكی بەشداری نەكریی یە د ب هێز كرنا زانیاریێن مرۆڤەتیێ دا هنجی مللەتێ سۆمەریا بەشداری كریا د ب هێز كرنا زانیاریێن مرۆڤاندا)، سەبارەت ب دیاركرنا رەچەڵەكێ سۆمەریان وەك چەندین نەتەوەیێن دی یێن دناڤبەرا دوو رۆباران دا ب تمامی روون و ئاشكەرا نینە. بۆ وێ چەندێ زڤرت ئەوی نەتەوەیی د نڤیسنێت خوەدا بەحسێ رەگ و ریشالێت خوە نەكریه.
چەندین مێژوونڤیس و توێژەر و شوێنەوارناسان ل سەر رەگ و ریشالێت و رەسەنەتیا گەلێ سۆماریان نڤیسی یە و لێكولین ئەنجام داینە.
هەندەك ژ وان توێژینەوانە لەوانەیە ل سەر ئێك ژ وان تابلۆیا هات بتە ئەنجام دان كۆ زڤرنە سەردەمێ سۆمەریان و بوونا بناغەیەك بۆ دیراسه‌تكرنا رەگ و ریشالێت سۆمەریان تەنانەت دناڤ وان دا بوونە چەند كۆمەلە هزر و بیرێن ژێك جودا، هەندەك ژ وان لێكوڤانە هزر وبیرین وان نیزیك هەڤن و هەندەكێن دی دژی هزر و بیرێن وانن. هەژی گۆتنێ یە ئەو توێژینێن هاتینە ئەنجام دان ژ بوارێن جودا جودا بووینە مینا : زمانزانی، ئەنپرۆپۆلوجی و ئپینولۆجی ….. هتد. من دخوازت لێ ڤێ گۆتارێ هندەك هەمبەریكرنێن سۆماریان و ئێزدیان بەرچاڤ بكەم، چونكی ئۆلا ئێزدیان درێژە پێدەرێ شەرستانیاتە سۆماریایە و روناهیێ بئێخمە سەر وان داب و نەریتێن هاوبەش یێن دناڤ سۆماریان و ئێزدیان دا، چونكی هەتا ئیرۆ ژی گەلەك داب و نەریتێن سۆماریان ئێزدیان لجەم خوە پاراستینە.
سۆمەریان ل كێدەر ژیان كریە؟
(یولیوس ئۆپیرت) ئێكەم كەس بوو ناڤێ (سۆمەری) ئینایی ل سالا 1869ز ب هاریكاریا نڤیسینەكا كەڤن دەربارەی پادشایێ ( سۆمەر و ئەكەد).
ناڤبری سۆماریان دباتە سەر(تورانیەكان) واتە چیایەكان، بەلێ ناوچە ب دروستی دیار نەكریا. پتریا توێژاران ل سەر وێ چەندێ كۆكن كو سۆمەری ژ رەگەزێ سامی نینن و زمانێ وان ئی نامۆیا ب زمانێ ناوچەیێن سامی ناچێت، جۆرج رو دبێژە (ناڤێ سۆمەر ژ ناڤەكی دێرێن بەشەك ل باشورێ عێراقێ (سۆمەر) دارژتی یە، یان ژی ژ ووشە (شۆمەر) یا هاتی د دەقێن میخێاندا ب هێمایێ ( كی، ئن، گی ) ئاماژە پێ هاتیەكرن.
| شوینوارناسان تێبینیا وێ چەندێ یا كری كو ل سەر تابلۆیێن سۆمەریان خۆیا دبیت وێنێ دارا كاژ و سنۆبەر هەیە. ئەم جۆرا دارا ل باشوورێ عێراقێ نینن، هەروەسا ل سەر وان تابلۆیا وێنێ ئاژەلێ غزالە كوڤی و بزنا كوڤی هه‌یه، ئەڤ ئاژەلانا ل ناوچەیێن چیایی دژین و ل باشورێ عێراقێ نینن. |
شوینوارناسان تێبینیا وێ چەندێ یا كری كو ل سەر تابلۆیێن سۆمەریان خۆیا دبیت وێنێ دارا كاژ و سنۆبەر هەیە. ئەم جۆرا دارا ل باشورێ عێراقێ نینن، هەروەسا ل سەر وان تابلۆیا وێنێ ئاژەلێ غزالە كوڤی و بزنا كوڤی، ئەڤ ئاژەلانا ل ناوچەیێن چیایی دژین و ل باشوورێ عێراقێ نینن.
ئەڤا ژ لایەكی ڤە، ژلایەكی دیڤە هەندێك توێژینەر گریمانەكێ دبێژن (دروستكرنا زەقور و بۆرجێن پلیكاندار) د پەرستگەهێن ناوچەیێن چیایی دا یێت هەین، ل گۆر هندەك ژێدەران رەگ و ریشالێت سۆمەریا ل ناوچەیێن دۆلە سند، پرۆفیسۆر پاكیزە رەفیق حلیمی وەها نڤیسیە ((ساخ بۆتەوە كە ئارییە هیندیەكانی هیندستان كە زمانەكەیان ناونرا (سانسكریتی) سۆمەری بوون و لەوڵاتی سۆمەرەوە چوون بۆ هیندستان نەك بە پێچەوانەی ئەوەوە كە ئەمە بە بەڵگەی ئاركێولۆجی و فیلۆلۆجیەوە تۆماركراوە.))
سەبارەت ب جوگرافیا سۆمەریان دگۆتنە وەلاتێ خوە (ئوریكی) ژ ناڤێ باژێرێ ( ئورك) كو ئێكە ژ وان باژێرێن پیرۆز، ئەڤ ووشەیە پێشتر یا گشتی بووە ب واتایە وەلات (نشتیمان) دهاتە گۆتن، هەموو میزۆپۆتامیا یێن ژووری بخۆڤە دگرت، ل دوماهیێ بووە ناڤێ تایبەت بۆ باژێری و نەتەوەی و پاشی بووتە زمان. ئۆرك یان ئوركی زمانێ ئاری یە پێدەچت ژ (خوری) هات بیت و خوریش ئاری بوون ل ژووری یە میزۆپۆتامیا و سوریا ژیایی نە. هەروەسا ئێكەم جهـ كو چاندن لێ هاتیە كرن ل گوندێ (چەرمو) بوو ل باكورێ ڕۆژهەڵاتا شارۆچكەیا چەمچەمال یا نهو. ئەڤ هەموو بەلگە وێ چەندێ دسەلمینن كۆ سۆمەری ب سەر ناوچەیێن باكورێ عێراقێ دا ژیایی نە، پاشی ژ بەر هەر هۆكارەكێ بن بەرەڤ باشورێ دۆلێ دوو رووباران كۆچبەر بووینە.
هەمبەركرنا سۆمەریان و ئێزدیان ژ لایێ خوداوەندان ڤە
مێژوویا بیروباوەرێن دناڤبەرا دوو رووباران دا ل سەدەیێن پێش زایینی تا رادەیەكی بیروباوەرێن وان نێزیك هەڤ بوون واتە هنەك بت پەرستبوون و هنەكێن دی رۆژ، هەیڤ، ستێر ……… هتد دپەرێست. گرنگترین ئەو بیروباوەرانەش هەبوونا كۆمەلەكە خوداوەندە بوو كو كاروبارێن گەردوونی و ژیانێ ل سەر زەوی رێك دئێخست. لدیڤ بیروباورێن سومەریا خوداوەندێن وان چێكەرێن (مەخلوقاتن) ژلایێ خەسڵەتە مادی و رۆحی ڤە هەر مرۆڤن، بەلێ ژ مرۆڤی بالاترن، ژ بەركو نەمرن و ژ بەر ڤێ خەسڵەتە ژ مرۆڤەكی ئاسایی دهێنە جوداكرن بۆ هەر دیاردەكە سروشتی خوداوەندەك هەبوو مینا : (ئانو) خوداوەندێ ئەسمانی، (ئەنكی) خوداوەندێ ئەردی، (ئۆتۆ) خوداوەندێ روژێ، (ئەنلیل) خوداوەندێ بایی، (نینكروس) خوداوەند باڵندە بوو……..هتد.
د ئۆلا ئێزدیان هەمان متۆلۆژیا ئێزدیان باوەری ب كراس گهورینێ هەیە ل گۆر میتۆلۆژیا ئێزدیان خاس و چاكێن وان نەمرن، بەلكو دبێژن قەدەمێ گۆهاستی مینا شێخ فەخر دباوەریا ئێزدیان دا خۆدانێ هەیڤێ دهێتە ناس كرن وەك سەبەقا خویا دكەت:
دلێ من ب خەما
ژ خەلكێ و عەلەمێ پرسیار دكەما
عەزیزێ من مەلك فەخردین ل چارشەمبوویێ هاتە دنێ و ل چارشەمێ گۆهاست قەدەما
ئێزدیان بۆ هەر دیاردەیەكا سرۆشتی خوداوەندەك هەیە مینا : ( شێشمس) خۆدانێ رۆژێ یە، شێخ (مەند) خودانێ مارا، (مەهمەد) راشان خودانێ بارانێ، شێخ عەبروس خۆدانێ برۆسی یە، سەخری جن خودانێ شكەڤت و چیا ……….. هتد.
| د داستانا سۆماریان دا هاتی یە ( ئانۆ) خوداوەندێ ئەزمانی یە، خۆ پیرۆزتر ژ (ئەنكی) دبینیت كو خوداوەندێ ئەردی بوو، د فەلسەفە ئۆلا ئێزدیان دا هەمان تشت خویا دبیت وەك د قەولێ ئەرد و ئەزمان دا هاتی یە، ئەزمان دبێژتە ئەردی ئەز ژ تە پیرۆز ترم. |
داستانا سۆماریان دا هاتی یە ( ئانۆ) خوداوەندێ ئەزمانی یە، خۆ پیرۆزتر ژ (ئەنكی) دبینیت كو خوداوەندێ ئەردی بوو، د فەلسەفە ئۆلا ئێزدیان دا هەمان تشت خویا دبیت وەك د قەولێ ئەرد و ئەزمان دا هاتی یە، ئەزمان دبێژتە ئەردی ئەز ژ تە پیرۆز ترم، چونكی ئەز جهێ عەرشێ خودێ مە، عەرد بەرسڤ ددەت و دبیژتە ئەزمانی ئەشك ئی پیرۆزم ئەز جهێ ژیانێ مە بۆ گیاندەرێن خودێ وەك قەولێ ئەرد و ئەزمان خویا دكەت:
ئەڤ قه‌ولە، قەولەكی خاسە
عەزمان ب عەردی را دكەت بەحسە
عەرد تویێ ئەژگەری ئەزی پاكم
تویی ئەژگەری ئەزی خاسم
*********
عەزمان دبێژتە عەردی
نە ژ ناكم، نە ژ خاكم
ئەز جەوهەرەكی پاكم
************
عەرد دبێژتە عەزمانی
خودێ مەزن بەندەكی گران ل سەر من دانی
تێ هەبوو دوو نەفسا گرانی
*******
عەرد دبێژتە ئەزمانی : ئەزمانو ئەزم عەردێ دەروێش
ل سەر من دگەرێن جۆق و جملەت و جێش
كەس ب كبارێ ناچتە پێش
رێ و رەسمێن توافان و چەژنا سەرێ ساڵێ
تواف واتە زڤرین ل دوور جهەكی پیرۆز، دوو لایاناڤە ل ناڤ ئێزدیان دهێتە ناسكرن، لایێ ئێكێ زڤرین ل دوور مزارەكی خاسەكی پیرۆز دبێژنێ تواڤا پیرۆز یا ئاینی یە، لایانی دی تواڤا چڤاكی یە گێرانا شاهی و دواتایە واتە تواف ناڤ ئێزدیان دوولایا بخوڤە دگرت (زیارەتی بوون و كەیف خوشی). تواف دزڤرنە سەردەمێ سومەریا ل باژیرا ل دۆر خوداوەندێ وی باژێری دزفرین دگوتنێ هەلكەفت،ل سەردەمێ سۆمەریا پشتی چەژنا سەرێ سالێ دگوتنێ (زاگ موك) تواف دهاتنە كرن. دڤیا ئەو هەلكەفتە نێزیكی خوداوەندێ وی باژێری هات با كرن و قوربانی دان و هندەك جۆرا یاری د هاتنە كرن. هەمان تواف ئیرو ئێزدی ب ڤی شێوەیی دكەن بۆ خاسێن و چاكێن خوە ل ناڤ گوندێن خوە، (چێكرنا قوبا ل گۆندێن ئێزدیا هەمان هزر و بیرە مللەتێن سۆماریا وان ل هەر باژێرەكی خوە خۆداوەندەك هەبوو هەلكەڤت بۆ خوداوەندێ خوە دكرن.)
| تواف دزڤرنە سەردەمێ سومەریا ل باژیرا ل دۆر خوداوەندێ وی باژێری دزفرین دگوتنێ هەلكەفت،ل سەردەمێ سۆمەریا پشتی چەژنا سەرێ سالێ دگوتنێ (زاگ موك) تواف دهاتنە كرن، هەمان تواف ئیرو ئێزدی ب ڤی شێوەیی دكەن بۆ خاسێن و چاكێن خوە ل ناڤ گوندێن خوە. |
جەژنا سەرێ سالێ (زاگ موك) ئێكەم جار ل باژیرێ ئاریدو هات بووكرن و ب كەڤنترین ئێك ژ جەژنێن سۆماریا دهێتە هژمارتن. لجەم ئێزدیان جەژنا سەرێ سالێ كو دكەڤتە ئینیا ئێكێ ژ مەها نیسانێ ب پیرۆزترین و كەڤنترین جەژن دهێتە ناسكرن ژ بەر ڤێ چەندێ ئێزدی پیرۆزیێ ددانە مەها نیسانێ، دڤێ مەهێ دا گۆنەها ئێزدی ئەردی ب كۆلن و دواتا بكەن ( ڤەگۆهاستنا بوكێ.)
پیرۆزیا ( ئاخ، ئاڤ، با، ئاگر)
ئاشكرایە هەر چوار توخمێن سەرەكی یێن ژیانێ (ئاڤ، ئاخ، با، ئاگر)، ئەڤ توخمە لجەم زۆربایە مللەتێن كەڤن ب پیرۆز دهێنە هژمارتن، د هەمان دەم دا ژێدەریێن ژیانێ نە، سۆمەریان ل پێش فەیلەسوفێن گریكان دئێن كو ئەڤ چوار تۆخمێن سەرەكی ژێدەرێن هەموو تشتەكینە.
چیرۆك و ئەفسانەیێت سۆماریان دا هاتی یە :
1- ل دەستپێكێ توخمێ ئاڤێ هەبوویە كو توخمەكی ئەزەلی یە.
2- ژ توخمێ ئاڤێ توخمێن دی یێن دروست بووین .
3- یەكگرتنا ئاسمان و زەوی توخمێ با ( گازی) دروست بوویە.
4- ژ بایی هەیڤ یا دروست بووی و ژ هەیڤێ رۆژ یا دروست بووی.
5- پشتی جودابوونا ئاسمانی ژ ئەردی جۆرێن دی یێن ژیانێ ل سەر ئەردی دروست بووین مینا : رووەك، مرۆڤ، گیانەوەر. بنەرەتێ ژیانێ ژ ئێكگرتنا ڤان چوار تۆخمەیە دروست بووی كو دبێژنێ تیۆری یە چوار تۆخمة.
فەلسەفا ئۆلا ئێزدیان دا هاتی یە چوار توخمێن سەرەكی یێن ژیانێ پەیدا دكەن ( ئاخ، ئاڤ، با، ئاگر) كو دروست بوونا كنیاتێ ل جەم ئێزدیان ژ ڤان چوار تۆخمە یا دروست بووی وەك قەولێ زەبوونی مەكسورخویا دكەت:
كو كنیات پێ دزەینین
چار قسمەت تێك هنجنین
ئاخە و ئاڤە و بایە و ئاگرە : قالبێ ئادەم پێ نژنین
پەرستگەهێن سۆمەریان و ئێزدیان
فەرمانگەها شۆێنەواری و كلتوری یا عێراقێ، دەركەڤتنە كەڤنترین پەرستگەها ل باشورێ وی وەلاتی ل گوندێ (ئەریدۆ) ئاشكرا كر كو دیوارێن پەرستگەهێ ب گێچێ هات بوونە سواغ كرن تاكو رەنگێ وان سپی بیت. ل جەم ئێزدیان پەرستگەهێن وان و قوبێن خاس وچاكە ب گێجێ دهێنە سواغ كرن. دناڤ ئێزدیان دا دبێژنێ گێچینا خاسا ئانكو قوبێن خاسا پێ دهێنە سپی كرن رێ و رەسمەك هەیە ب ناڤێ توافا گێچن ل گوندێ دوغاتا سەر ب ناحیە ئەلقوش ڤە دهێتە كرن.
ل جەم سۆمەریان ب شێوەكی گشتی پەرستگەهـ ل سەردوو بەشان هاتینە دابەش كرن، پەرستگەهێن ئێكێ د بلندن دبێژنێ زەقورە، یێت دووێ ل سەر ئەردەكی راست ل نێزیك زەقورە دهێنە دروست كرن.
ل جەم ئێزدیان ب شێوەكی گشتی پەرستگەهـ ل سەردوو بەشان هاتینە دابەش كرن، یا ئێكێ ئاقدا قوبێن چاكێن ئێزدیان ل سەر دهێنە دروست كرن مینا قوبا شێخادی ل پەرستگەها پیرۆزا لالش ل قەزا شێخان و یێن دووێ ل سەر ئەردەكی راست دبێژنێ نیشانێن چاكە وەك نیشانا شێخ (بل) ل گوندێ شاریا سەر پارێزگەها دهوكێ ڤە.
لجەم سۆماریان ژن و زەلامان پەرستگەهـ برێڤەدبرن كەهنێن مەزن یێت زەلام دگوتنێ (سین) و كاهنێن ژن دگۆتنێ (ئینتو). كاهنێن زەلام ل سەر دوو بەشان دابەش كربوون :
كاهنێن زەلام ئەڤان كاهنە نابیت ژنێ بینن دوو جۆرن : 1_ ئاسینو. 2_ كوركارو
كاهنێن زەلام یێت ئاسایی بتنێ زەلامێت ئاینی بوون بۆ وان دروست بوو ژنێ بینن. ئه‌ڤه دوو جۆرن : 1_ سابنگو . 2_ ئاربی بیتی .
ل ناڤ پەرستگەهێن سۆماریا دوو جۆر ژن هەبوون، كچێن راهب دگوتنێ ( لوكور) ئەو ژنا كو نەزر كربوو خزمەت ل ناڤ پەرستگەهێ بكەت و شوونەكەت، ژن هەبوون شوو بكەن و خزمەتێ دناڤ پەرستگەهاندا بكەن دگۆتنێ (سوگی)
لجەم ئێزدیان ژن و زەلام پەرستگەهێ و هەر نیشانگەهەكا خاس و چاكە ب رێڤە دبەن.
خلماتكەرێن زەلام یێن خلمەتا پەرستگەهێن ئێزیان دكەن دوو جۆرن :
1- خلمەتكارێن ژنێ نەئینن دبێژنێ شكەستی مینا بابا چاویش.
2- خلمەتكارێن ژنێ دئینن دبێژنێ مجێور هەكە خلمەتا پەرستگەهێن خاسان بكەن ل ناڤ گۆندێن ئێزدیان، هەكە ل پەرستگەها لالش خلمەتێ بكەن، دبێژنێ خلمەتكارێ مالا ئادیان.
خلماتكەرێن ژن یێن خلمەتا پەرستگەهێن ئێزیان دكەن دوو جۆرن :
| ل ناڤ پەرستگەهێن سۆماریا دوو جۆر ژن هەبوون، كچێن راهب دگوتنێ ( لوكور) ئەو ژنا كو خۆ نەزر كربوو خزمەت ل ناڤ پەرستگەهێ بكەت و شوونەكەت، ژن هەبوون شوو بكەن و خزمەتێ دناڤ پەرستگەهاندا بكەن دگۆتنێ (سوگی). لجەم ئێزدیان ژن و زەلام پەرستگەهێ و هەر نیشانگەهەكا خاس و چاكە ب رێڤە دبەن. |
1- خلمەتكارێن شوو نەكەن دبێژنێ فەقرا.
2- خلمەتكارێن شوو دكەن دبێژنێ كابانی.
ڤەشارتنا مریان
ل سەردەمێن كەڤن ل وەلاتێ دناڤبەرا دوو رووباران دا، سەبارەت ڤەشارتنا مریان جۆرە سەخڵەتەكی وەك هەڤ هەبوو، دەمێ كەسەك بن ئاخ دكر هندەك كەلۆپالێن ب نرخ و بەها وەك زێر و خشڵ دگەل مری بن ئاخ دكرن، ئەڤ دیاردەیا لجەم سۆماریان یا بەربەلاڤ بوو، دباوەریا وان دا دەمێ مری دچن بۆ جهەكی دی وان كەل و پەلان ب كار بینن.
لجەم ئێزدیان دەمێ مریەكی بن ئاخ دكەن خەلەكە یان گۆستیلەكە زێری د تلیە مری دكەن ب تایبەتی هەكە كور بت نەیی ژن نەئینابت و هەكە كچ بیت نەیا شوكری بت، هەروەسا لدەمێ ئێزدی مریەكی بن ئاخ دكەن، هەكە نە ل زەهمانێ گوندی مری بیت دێ هندەك پارەی دەستێ مری كەن، د میتۆلۆژیا ئێزدیان دا هاتی یە دبێژن دەمێ مری دچتە دنیایە دی هەكە هندەك هاتنە پێشی یە مری گۆتێ كا كرێی (ایجارە) ئاخا گۆندێ ما تو ل زەهمانێ گوندێ مە هاتی یە ڤەشارتن،دێ مری وی پارەیی دەتە وان.
پێگەهێ ژنێ
گەلێن رۆژهەلات بۆ ماوەیەكی ئافرەت پێگەهەكی باڵا هەبوو ل چاڤ زەلامی، تانەت بۆ دەم و سەردەمانەكی زۆر، ژن یا پیرۆز بوو، پەیكەر بۆ ئافرەتێ دروست كربوون و د پەرستن، ئەڤ قوناغا د كۆمەلگەها سۆماریان دا ب هەمان شێوەیا دەربازبوویە، بەو جۆرە (جوتیارە و هەموو جیهانە كەڤن ئەرد پ پیرۆز دانن و ب ئافرەت وەسف كریە كو د سك پریدایە، وان جوتیاران جهێ پەرستنێ بۆ دروست كریە و هەروەسا دیاری ژی برینە، لجەم سۆماریان ب خوداوەندێ دایك و ئەردی ب ناڤ كریە ( ننخرساك)
د هامان دەم دا ئەڤێ خوداوەندێ هندەك خاسلەتێن دی ژی هەبوون مینا : پەیتی، زێدەكرنا نەوەیان،خوشەویستی، ژن ئینان.
هەروەسا ژنا خوداوەند (باو)خوداوەندا پزیشكی بوو.
ل جەم ئێزدیان ئافرەتێ بەهایەكی مەزن هەیە ل چاڤ زەلامی، هەردوو رەگەز ب یەكسانی ددانێن وەك سەبەقا قەولی خۆیا دكەت :
نێر و مێ ئێك دارن
تەڤ ئاڤە زەلالن
ل دنێ و ئاخرەتێ هەڤالن
**********
ژن و مێر ژجیەكی
هەقێ وان هەردووە وەكە یەكە
هەردوو ل رۆژا ئاخرەتێ ب حسابەكێ
لجەم ئێزدیان ژن وەك خوداوەند دیتی یە مینا :خاتونا(فەخرا) خوداوەندا زاروك بوونێ یە ل جەم ئافرەتان.
هەروەسا وەك میتۆلۆژیا ئێزدیان دا هاتی یە، ئەرد ب رەگەزێ مێ ناسكرییە و پیرۆز دیتی یە، هەتا هێڤینێ ژیانێ (باران و ئاڤ) ژ عەزمانا نە هاتە خوار ل سەرئەردی ژیان پەیدا نەبوو، عەزمان وەك ماتریالەكی پۆزەتیڤ و نێر تێ بەرچاڤ و ئەرد وەك ماتریالەكی نێگەتیڤ و مێ تێ هژمارتن، دەمێ باران دبارە و دكەڤە سەر ئەردێ، ژیان و شینكایی پەیدا دكە، ل ڤێ سەبەقێ دا لالش رامانا وێ دهێت هێڤێنێ ژیانێ ( باران و ئاڤ)، هەروەسا وەك سەبەقا قەولی خۆیا دكەت :
لالش كو دهاتە
ل ئەردێ شین دبوو نەباتە
پێ زەیناند چقاس كنیاتە
داستانا نەمریێ
هەندەك ژ توێژەرێن دیرۆكە كەڤن، داستان و ئەفسانەیان دگەل هەڤ باس دكەن. بەلێ هەروەك یا ئاشكەرا ژێك جودانە، هەریەك ژ وانە خەسڵەتێن تایبەتێن خوە هەینە، داستان باس ل تاكەكی یان چەند مروڤان دكەت، گرنگی دان ب چالاكی و كاریگەری و پەڵەوانێتی. بەلێ ئەو كەسێن ل ناڤ ئافسانەێدا ژ خوداوەندە پێكهاتینە و روودانێن ئەفسانەیێ گەلەك جاران باس ل كاروبارێن دروست بوونێ دكەت، سەرباری بابەتێ گەردوونی و ململانێ هێزا خێر و شەر و باوەڕە ئاینیەكان.
دڤی بیاڤی دا زاكس دبێژت : نكارین ب شێوەكی جێگر و وەسا بستەیی ب وان جیاوازیان د ئەدەبێ دۆلێ دوو رووباران دا باس بكەین، ژ بەر هندێ پاڵەوانەكی مینا گلگامێش (دموزی / تەموز) ل چەند جهاندا وەك خوداوەند مامەڵە دگەل دا هاتیە كرن، ل وی دەمی كو ئەو ( گلگامێش یان دموزی) د راستی دا كەسایەتیەكی مێژووی دروست دەنوێنێت.
ئێك ژ وان داستانێن هەمیشە ب زێندویی د ئەدەبێ میسۆپۆتامیا ب تایبەتی و د ئەدەبێ جیهانێ دا ب گشتی ( داستانا گلگامێش ) ە . كو ب داستانا (ئۆدیس) یا عێراقێ ب ناڤ دكەن. توێژەر و مێژوو نڤیسێن ئەدەبێ دناڤ بابەتێت هەری هێژا و باش یێن ئەدەبێ جیهانێ ژی ب ناڤ دكەن.
ئەڤ داستانا ب پێشكەڤترین داستان ژ لایێ دەمی، ب كەڤنترین جۆرێ ئەدەبا داستانە پاڵەوانێتی د مێژوویا هەموو شارستانیەتێ و هەروەسا ب درێژترین داستانە شارستانیەتا جیهانە كەڤن دهێتە ناسین. تا نهو هیچ داستانەك خۆیا نەبویە سەرارەیی لێگەریانە بەردەوام و پشكنینە شوێنوارناسان كو بەری داستانا گلگامێش هات بتە نڤیسین. گەرچی مێژوویا نڤیسینە ڤێ داستانێ دزڤرتە بەری 4000 ساڵان و رووداوێن دناڤ ڤێ داستانێ دا بۆ سەردەمێن دێرین دزڤرن. هەروەك دەقەكی ئەدەبی یێ ب ناڤ و دەنگ ل هەموو جیهانێ تاكو نها ب نەمری یا مەیی ژ لایێ سەرنج راكێشانە مرۆڤاتیێ. ژ بەر هندێ ئەو مەسەلانە یێن چارەسەركرین كو مەسەلێن مرۆڤاتیێ یێن گشتی هەتا ڤی دەمی هۆش و بیرێن مرۆڤان یێن سەرقاڵ كرین و هەروەسا كارتێكرن یا ل سەر ژیانا ژیری و سۆزێش كری.
ئەڤ داستانا ئێكە ژ وان شاكارێن ئەدەبی یێن جوان و مەزنێن مللەتێ سۆمەر بۆ مرۆڤاتیێ ب جههێلای. من دڤێت بێژم نەك ل سەردەمێ خۆدا بایەخ و گرنگیەكا خویا تابیەت هەبوو، بەڵكو تا ڤی سەردەمێ تەكنەلۆژیا و بەرەڤ پێش چوونە زانستی.
ئەڤ داستانە ژ دوازدە تابلویێن هەڕیێ پێكهاتینە ل پەرتۆكخانە پانیپاڵ دیت بوون، هەر پارچەك نێزیكی 300 دێر بوو، هەر پارچەك ل سەر تابلۆیەكە جودا ل پەرتۆكخانە پادشایێ ناڤبری نڤیسی بوون.
پاڵەوانێ ڤێ داستانە گلگامێش (ئەنكیدۆ بووخوداوەندێ باژێرێ ئەریدۆ)، ناڤەرۆكە داستانێ بریتیە ژ زەبر و زەنگینی یە گلگامێشی، ململانێ دناڤبەرا خێر و شەڕ، خوشتڤی یە ژیانێ، بێ هیڤییبوونا مرۆڤی، نەمری، زێندی بوونەڤە. ئەنكیدۆ هڤالێ هڤالینیێ یێ گلگامیشی بوو، پشتی مرنا وی گلگامیش ل نەمریێ ( جهێ مرن لێ نەبت )گەریا، ئێزدی نهو دبێژنا هڤالێ هڤالینیێ (برایێ ئاخرەتێ).
| داستانا میر محێ لجەم ئێزدیان گەلەك یا ب ناڤ ودەنگە، ئەڤ داستانا ژ بۆنا غەریبیێ و رۆژێن شینا ( دەمێ یەك دمرت ) تێتە گۆتن. میر محێ ناڤێ ویێ دروستی (محو) بوو، ناڤێ بابێ وی (عەبد شەمس) بوو. |
نوونمەك ژ دەقێ داستانێ كو د (مایخانە _ خانە ) بەرسڤا گلگامێشی ددەت :
(( ئەیی گلگامیش هەوڵی كوێ ئەدەی ؟
ئەو ژیانەی كە دەبێ ببێ نایدۆزیتەوە
لەو كاتەی خواوەندەكان مرۆڤیان دروست كرد
مردنیان لەسەر داناو ئەوەش كاری لە ژیان كرد
بەڵام ئەی گلگامیش بەبەردەوام ورگت پڕ نابێ
شەو و رۆژ دڵخۆش بە ))
داستانا میر محێ لجەم ئێزدیان گەلەك یا ب ناڤ ودەنگە، ئەڤ داستانا ژ بۆنا غەریبیێ و رۆژێن شینا ( دەمێ یەك دمرت ) تێتە گۆتن.
میر محێ ناڤێ ویێ دروستی (محو) بووناڤێ بابێ وی (عەبد شەمس) بوو.
دبێژن: بابێ میر محێ میرەكی دەولەمەندێ باژێرێ بەغدایێ بوو، بابێ وی نە دڤیا كورێ وی چ نەخوشی یە ببینت و تێكەلی یە خەلكێ بكەت دا نزانت مرن چیە، كول و دەرد چینە، ئەو غولام و ماموستا و بەر دەست ل مالێ دا هەبوون و هەر تشتەكی كورێ وی دڤیا ژێرا ئامادە دكر و دەمێن خوەش د مال دا دبۆراندن، هەتا میر محێ گەهشتیە حینێ ژن ئینانێ، بابێ وی جوانترین قیز ل بەغدایێ ژێرە خواست و ئانی، میر مح و هەڤژینا خوە گەلەك دگەل هەڤ د كەیڤ خوەش بوون و نە دزانی كا كول و دەردێن ژیانێ و دنیایێ چنە .
دبێژن رۆژەكێ ژ رۆژان دەمێ میر مح سبەیكێ ژ خەو رابووی هند دەنگ دكەتە هەڤژینا خوە هلو رابە وەختێ تێشتێ یە، هنجی دەنگ دكەتا وێ یا بێ مفا ( فایدە) بوو، ژنا وی ژ خەو رانابوو، وی وەسا هزركر كو ژنا وی هێش یا نڤستی یە، میرچوو دا تیشتێ بخوت، بەردەستێن ناڤ مالێ وی دا گوتێ كا ژنا تە، گوتێ من گەلەگ دەنگ لێ كر بەلێ ژ خەو رانابوو، بەردەسیتێن وی چوون دیتن ژنا وی نەیا نڤستی یە، بەلكو یا مری.
چوون گۆتنە میر محێ ژنا تە وا مری.
میر محێ گۆتا وان گالو مرن چییە؟
وان گۆتێ عزرائیل قاسدێ خودێ یە تێت روحێ ژ مرۆڤی دستینت و دباتا ئاخرەتێ.
میر محێ گوتێ گالو ئاخرەت چییە ؟
وان بەرسڤ دا و گۆتێ ئاخرەتا دنیایەكا دی یە و روح دێ ل ڤێ دنیایێ ژ قالبی دەركەڤت دێ جتە دنیایا دی ( ئاخرەتێ ) و هەروەسا وان گوتێ دێ نهو شێخ یان پیر و خوشكە ئاخرەتێ ئێن سەرێ وێ شۆن ودێ دوعایێ ل سەر بێژن و پاشی دێ دانێنە سەر دارەبەستێ و بەنە گۆرستانێ و ل وێدەرێ دێ تربا وێ كۆلن و دێ بن ئاخ كەن .
میر محێ گۆتە وان پشتی ب ئاخ دكەن؟
پشتی بن ئاخ دكەن خەلك دێ ڤەگەرێنا مالێت خوە و ئەو دێ ل وێدەر مینت .
میر محێ گۆتا وان هەتا كەنكی دێ یا بن ئاخ بت و دێ ل وی جهی (زەهمانی) مینت؟
وان بەرسڤ دا و گۆتێ : ئەو بۆ هەتا هەتایێ دێ ل وێدەر مینت و جارەكە دی نازڤرتەڤە.
میر محێ گۆتێ ئەز ژی دێ وەسا مرم و من دێ بن ئاخ كەن و نەزڤرما مالا خوە ؟
بەرسف دان و گۆتێ : بەلێ تو و ئەم هەموو دێ وەسا مرین و ئینا بن ئاخ كرن، ئەڤ دنیایە نە ملكێ كەسی یە (دنیا وارە و ئاخرەت ماله)، دنیا ملكێ خودێ یە و بەس بۆ خودێ مینت، یێ بێتە سەر روویێ ڤێ دنیایێ هەر دێ رۆژەكێ مرت.
پشتی میر محێ ئەڤ چیرۆكە مرنێ زانی، ئەو خواست ل نەمریێ بگەرێت، دایك و بابان هیڤی ژێ كرن ئەو نەچت و گۆتی دی كۆڤە بچی مرن هەر یا هەیی بەلێ میر محێ هەر رژد بوو و گۆت ئەز هەر دێ چم. دێ چمە وی جهی، حهێ مرن لێ نەبت، ل سوارێ خو سوار بوو، ناڤێ سوارێ وی (خلۆشاڤ ) بوو، جهـ و وار و دایك و بابێت خوە هێلان و بەرەف ئارمانجا خوەیا بێ دووماهیك چوو، بەلێ ل دوماهیێ میر مح ژی هەر ژڤێ دنێ بار دكەت وەك بەیتا میر محێ خویا دكەت :
چی عەدەكە بێ هەوایە
چەند جوان و مەحبوب وێ رڤایە
هەموو لناڤ ئاخێ دانایە
********
شرعا میر محێ شرعەكە كشافە
هنجی كەسێ فاریقە بوو ژ ماكە
خالق هەمووا دێ وەفا كە
كەس نامینت ژ غێر شاهێ قودرەتێ
لیستا ژێدەران:
1-عەبدولخالد صابر. سۆماریەكان: مێژوویان، شارستانییەتیان، كۆتاییان.چاپخانە: شڤان(2009)
2- لندن (2013).YPS – publishing2_ سۆران حەمەڕەش. كورد كێیە.)
3- هاوڕێ باخەوان. كوردستان نشتیمانی یەكەمینی سۆمەرییەكان. چاپخانە: ئاوڕەحمان مەحموود(2003)
4- شەعبان بامەرنی. كینە ئەم كورد.چاپخانە:خانی/دهوك(2009).
5- د خلیل جندی رەشو. پەرن ژ ئەدەبێ دینێ ئێزدیان بەرگێ ئێكێ.چاپخانە جەم/ تركیا(2004)
6- تارق شوكری خەمۆ. ژمارە ( 3ـ 7ـ40 ) د میتولۆجیا ئێزدیان دە. چاپخانە خانی – دهوك ( 2007)
7- حەسۆ هورمی. پەرستگەها لالش. چاپا ئێكێ . چاپخانا خەبات _ دهوك (2000)
8-سەعید خەلیل عەسكەر. شكەستیێن پەرستگەها لالش (بابێ چاویش وەك نموونە).چاپخانا رۆشنبیری/هەولێر (2011)
9- دانەر حاجی عالو . ئیزید یێ هیڤی وەرگێرانەكە ب سەر ڤەكریە ژ چاپا دووێ یا كتابا (المنتظر) الجزء الاول – الحقیقە(2020)
10-ئەلیاس نەعمۆ خەتاری. نیشان و ئاقد و قوبێن خاسان. گۆڤارا مەحفەل ژمارە(31) ل سالا (2024)
11- حەسۆ هورمی. ئێزدیاتی د(100) پرسان دا. چاپخانە: حاجی هاشم _ هەولێر(2008)
چاڤپێكەڤتن:
1- پیر خەلات ئەلیاس نڤیسەر د ئۆلا ئێزدیان دا ب تێلەفونێ ل رۆژا 10/8/ 2024
2-خێری بۆزانێ ڤەكولەر د ئولا ئێزدیان دا.چاڤ پێكەفتنەك دگەل رادیوویا رووداو ل هەولێر 6/5/2024
3- شێخ عالو خەلەڤ. زانا د ئۆلا ئێزدیان دا. ل گوندێ شاریا. 6/6/2024
4-شەمۆ فەقیر عەلی. قەولبێژ. ریێا واتس ئاپی. ل 5/7/2024.
