ڤەگێڕ د كورتەچيڕۆكا كوردیدا (شوکرۆیا عەزێ) وەک نموونە
سه‌یران محه‌مه‌دسه‌لمان ئه‌حمه‌د
پڕژین ئیسماعیل مه‌حموود
پێشەكی:
د ژیانا مە یا رۆژانەدا، مە گوھـ ل گەلەك چيڕۆكان دبیت و رەنگە یا ب ساناهى بیت مرۆڤ ڤه‌گێڕی تێدا بنياسيت، بۆ نموونە، ھەڤالەكێ مرۆڤی دێ بەحسا كێشەیەكا خوە كەت، ل ڤێرە ھەڤالێ مرۆڤی دبیتە ڤه‌گێڕێ چيڕۆكێ، هه‌روه‌سا رەنگە د روونشتنەكێدا كەسەكێ دانعەمر بەحسا ژیانا خوە یا زاڕۆكینيیێ و سەربۆرێن ب سەر ویدا دەرباز بووین بكەت، ب مەبەستا مفا وەرگرتنێ ژ وان سەربۆران، ل ڤێرە ڤه‌گێڕ ئەو دانعەمرە و ئەگەر ب رەنگەكێ دی بەرێ خوە بدەینە ھەمان ڤه‌گێڕان، ھەڤالێ مرۆڤی چيڕۆكا وی دانعەمری و سەربۆرێن وی ڤه‌گێڕیت، ل ڤێرە ڤه‌گێڕ دێ كی بیت؟ ھەڤالێ مرۆڤی یان پیرەمێر! ئەڤە ژبلی جۆرێن ڤه‌گێڕانێ، ئایا ئەو كەسێ ب كارێ ڤه‌گێڕانا چيڕۆكێ رادبیت، چەند ئاگەھـ ژ روودان و ھووركاریێن چيڕۆكێ ھەیە؟ ئایا زانینێن وی دباشن یان كێم زانینە؟
| ئێک ژ ڕەگەزێن سەرەکی یێن چيڕۆكێ و کارێ ڤەگێڕانێ کاراکتەرە، نڤیسەر کارەکتەران دروست دکەن بۆ گەهاندنا وى تشتێ یان وێ پەیاما وى دڤێت بگەهینیت. |
ژ ڤی روانگەی مە ئەڤ ڤەكۆلینە ل سەر كۆمەلا كورتە چيڕۆكێن ب ناڤێ (شوكرۆیا عەزێ) دروست كريیە، كو ئەم دزانین ئێک ژ ڕەگەزێن سەرەکی یێن چيڕۆكێ و کارێ ڤەگێڕانێ کاراکتەرە، نڤیسەر کارەکتەران دروست دکەن بۆ گەهاندنا وى تشتێ یان وێ پەیاما وى دڤێت بگەهینیت و د ڤەكۆلینێدا ئەم ل سەر ڤه‌گێڕی و جۆرێن ڤه‌گێڕان راوەستیاینە، ئەڤێن دڤێ كۆمه‌لا كورتەچيڕۆكاندا دكەڤنە بەرچاڤ.
پەیوەنديیا ڤه‌گێڕی ب ڕەگەزێن كورتە چيڕۆكێ ڤە:
کورتە چيڕۆك ژی وەکی هەمی ژانرێن دی یێن ئەدەبی خودان هونەرە، وەکی شێواز و واتا و داڕشتنەکا نوی. کورتە چيڕۆك ژی ڕەگەزێن سەرەکی و تایبەتمەندیێن خۆ هەنە و ئەڤان هەمی ڕەگەزان پەیوەندی ب ئێکڤە هەیە و هەروەکی بەری نوکە ژی مە گۆتی، چيڕۆك بێی ڤه‌گێڕ نابیت، ئەڤجا ڤه‌گێڕی پەیوەندی ل گەل ڤان ڕەگەزان هەیه و بێی ئێکودو نابن.
دەم:
| دەم ئێک ژ پێکهاتەیێن گرنگە و ڕەگەزەکێ گرنگ يێ كورتە چيڕۆكێ يه، چونکە بێی دەم پرۆسا ڤەگێڕانێ ناهێتە بەرهەمهینان. |
دەم ب ڕەگەزەکێ گرنگ د هونەرێ چيڕۆكێدا دهێتە دانان، چونکی چيڕۆك ناهێتە ڤه‌گێڕان ئەگەر بیاڤەکێ دەمی یێ دەستنیشانکری نەبیت، ژ بەرکو پەیوەندییا دەمی ب ڤه‌گێڕانا چيڕۆكێ، (پەیوەندییەکا دوو لایەنییە، ڕەخنەگرێن ڤه‌گێڕانێ، ڤه‌گێڕانێ ب سەر دەمێ ڤه‌گێڕای و دەمێ ڤه‌گێڕانێ دابەش دکەن. دەمێ ڤه‌گێڕانێ ئەو ماوە ژی سەعەتەک، یان ڕۆژەک یان سالەک بیت، لێ دەمێ ڤه‌گێڕای، ئەو شێوازە کو ڤه‌گێڕ ب کار دهینیت)، (علوش: 56). دەم ئێک ژ پێکهاتەیێن گرنگە و ڕەگەزەکێ گرنگ يێ كورتە چيڕۆكێ يه، چونکە بێی دەم پرۆسا ڤەگێڕانێ ناهێتە بەرهەمهینان، ژ بەرکو هەر روودانەکا هەبیت د ناڤ دەمەکیدا روو ددەت، هەر تشتەک بێی دەم تەمام نابیت.
کارا‌کتەر:
ئێک ژ ڕەگەزێن سەرەکی یێن چيڕۆكێ و کارێ ڤەگێڕانێ کارەکتەرە، نڤیسەر کارەکتەران دروست دکەن بۆ گەهاندنا ئەو تشتێ یان وێ پەیاما وى دڤێت بگەهینیت، نڤیسەر ڕۆل و ئەرکان د دەتێ و ئەڤ کەسایەتییە ب هەمی ڕەگەزێن دیڤە یێ گرێدایە، کارلێکرنێ ل گه‌ل دکەت وەکی: ڕوودان، دەم و جهـ یان هەر پێکهاتەيه‌کێ دی هەمی ب کەسایەتیڤە د گرێداینە.
ڕوودان:
ڕوودان گرنگترین ڕەگەزە د كورتە چيڕۆكێدا، د وێرێدا هەلویست گەشێ دکەن و کەسایەتی لڤینێ دکەن ئەو ب خۆ ژی ئەو بابەتە یێ کو چيڕۆك ل دۆر دزڤڕیت. ڕوودان گرنگيیێ ب وێنەکرنا کەساتیيێ ددەت د دەمێ کار و بزاڤێن ویدا. (نهێلی: 132)
جهـ:
جهی گرنگيیەکا مەزن د پرۆسا ڤه‌گێڕانێدا هەیە. (ئێک ژ توخم و ستوونێن گرنگ و ئاڤاکەرە د بنیاتێ ڤەگێڕانێدا دهێتە هژمارتن؛ چونکە ئەو چارچۆڤەیە يێ ڕوودان تێدا دزڤڕن و کەسایەتی تێدا بزاڤێ دکەن و هەر ڕوودانەک پێدڤییە د جهەکێ تایبەتیدا بهێتە ڕوودان). (ئه‌سوه‌د: 102).
جۆرێن ڤه‌گێڕی:
گەلەک نامەیێن ئەکادیمی و ڤەکۆلینان سێ جۆرێن ڤه‌گێڕی دەستنیشانکرینە، ئەو ژی؛ (هەمی تشت زان، هەمان تشتزان، کێم تشت زان). ئێکەم کەسێ گرنگی ب جۆرێن ڤه‌گێڕی دایی (هنری جێمس- 1843- 1916) بوو. ڕەخنەگرێ فڕەنسی (جان بویون) بۆچوونەکا دی هەیە، ئەو ژی ئه‌وه کو دیتنێ دکەتە پیڤەر بۆ جۆرێن ڤه‌گێڕی و ب سەر سێ جۆران، دابەش دکەت ئەو ژی:
1. دیتن ژ پشتڤه: کەسایەتی هیچ تشتەکی ژ ڤه‌گێڕی ناڤەشێریت، ڤه‌گێڕی ب تەمامی دنیاسیت.
2. دیتن ل گەل: زانینا ڤه‌گێڕی یەکسانە ب زانینا کەسایەتییان.
3. دیتن ژ دەرڤە: زانینا ڤه‌گێڕی کێمترە ژ زانینا کەسایەتی.
پەیوەنديیا ڤه‌گێڕی ب رەگەزێن كورتە چيڕۆكێ ڤە:
دەم: كورتەچيڕۆكا (فەیسبۆكە تابلۆ)، ل سەر دەمی ھاتیە ئاڤاكرن و ڤه‌گێڕی د ڤێ چيڕۆكێدا فۆكسا خوە یا نڤیسینێ ئێخستییە سەر دەمی و دەمژمێر كریە نموونە و ڕوودانێن چيڕۆكێ ھەمی د شەڤەكێدا دەرباز دبن، ھەر ژ دەمژمێر (چاری شەڤێ، پاشی چار و نیڤی شەڤێ، پاشی پێنجی سپێدێ، پاشی پێنج و نیڤی سپێدێ، شەشی سپێدێ و ب دەمژمێر شەش و نیڤی سپێدێ چيڕۆكێ ب دووماھی دئینیت) (به‌رپه‌ڕێن 38- 40). ئەڤ دەمێن مە دەست نیشان كرین ژی، ھەر ئێك سەرناڤەكە بۆ پەرەگرافەكا ڕوودانێ و ڤه‌گێڕی ئەڤ دەمێن ھەنێ د ناڤبەرا دوو خۆشتیڤاندا لێكڤە كرینە.
كاراكته‌ر: د كورتەچيڕۆكا (جێری)دا، چيڕۆكنڤیسی كچەك ب ناڤێ (جێری) كریە كاراكتەرا چيڕۆكا خوە و چيڕۆك ب ناڤێ وێ ناڤ كریە. ئەڤ كچە ل ناڤێ خوە ب گومان دكەڤیت، كو ژ ناڤێ وێ (جاریە) ھاتبیت، ئەڤ ناڤێ بۆ وان ژنان دھێتە گۆتن ئەڤێن ل بازاڕێ (نەخاسان) دھێنە فرۆتن و د چيڕۆكێ دا ھۆسا دبێژیت: “ھەر مێیەكا مەمكێن وێ ھندی كتەكا گیزێ ژی لێ ھاتین، ل پشت سیارەكی بوو و ھندان ژی دەستێن وان دگرێدایی بوون و بەری چنگلێ وێ ژی بھێتە كێشان و ببیتە (سەبییا) وان، پەڕێن پەرتووكێ پێكڤەدان و بلەز چوو دبن لحێفا خوەڤە و ژوور ل خوە تاری و زولماتە كر…” (بپ 73).
دیسان د كورتەچيڕۆكا (قوزلقورت)دا، نڤیسەر كەسەكی دكەتە كاراكتەرێ چيڕۆكا خوە و كێشا ڤی كەسی ئه‌وه نەشێت بنڤیت، چەندین رێكان بكاردئینیت و دا كو ئەڤ كێشا نەنڤستنێ ببیتە جھێ سەرنجا خواندەڤایی، نڤیسەر ب ھونەرێ ڤه‌گێڕانێ بەحسا ھندەك ڤه‌گێڕانان دكەت، وەك: “چيڕۆكا وی و خەوێ بێ رامان بوو، جامێرەكی گۆتێ: “پێدڤی چ دەرمان و چارەسەريیان ناكەت، خوە ب تشتەكی ڤە مژوول بكە”. ل چەند شەڤێن ئێكێ، ل عەسمانەكێ رەشێ تاری، ستێر دئینانە بەرچاڤێن خوە؛ ئەڤە ستێرەك، ئەڤە دوو ستێر، ئەڤە سێ ستێر و ب ھژمار سیھـ ستێر دخواندن و بیرا وی ناھێت جارەكێ ژی گۆتبیت، ئەڤە ستێرا سیھـ و ئێكێ و دا خەو چاڤێن وی گریت” (بپ 26). و كێشا نە نڤستنا ڤی كاراكتەری چيڕۆكەكا دی یا د دووڤڕا، ئەو ژی ئەگەرێ نەنڤستنێ بخوەیە و چيڕۆكنڤیس رۆلەكێ وێرەكانە ب كاراكته‌رێ خوە ددەت و قەستا وی كەسی دكەت یێ پاشڤەبری و ژبەر وی نەئارام بووی و خەو ناكەڤیتە چاڤان و ل بەر مێزا وی دراوەستیت و دبێژیتێ: “ل بەر مێزا وی راوەستیا، تبلا خوە درێژ كرە ناڤ چاڤێن وی و گۆتێ: “قوزلقورت بۆ تە و ھندی ئێكێ تە بیت” (بپ 37).
روودان: د كورتەچيڕۆكا (مایتێكرن)دا، ئەم دشێین ئێك ژ نموونه‌يێن جوان يێن پەیوەندییا ڤه‌گێڕی ب ڕوودانانڤە ئاشكەرا بكەین، د ڤێ كورتەچيڕۆكێ دا، ڤه‌گێڕی بابەتێ خۆ سۆتنا كچەكێ كریە كورتەچيڕۆكا خوە و د پەرەگرافەكێدا دبێژیت: “د تەمەنێ خۆ یێ گەنجاتیێدا بوو، دەما بەرەڤ سەرشۆیێڤە چوویی و دەرگەهـ ل سەر خوە دائێخستی.. گریا دەیكا وێ نەشییا هیڤیيێ بۆ دروست بكەت، كو دێ بابێ وێ ل سەر وی كوڕی رازی بیت، ئەوێ وێ سوزدایێ یان بۆ وی بیت یان بۆ ئاخێ… دۆلكێ گازێ ب سەرێ خوە دا كر و بەری بابێ وێ ڤێڕا بگەهیت و سۆزێ بدەتێ، كو وی و ئەوێ وێ بڤێت بگەهینتە ئێك، دووكێل ژ بن دەرۆكێ سەرشۆیێ دەركەفت و قیژيیێن دەیكێ و شكاندنا دەرگەهی، نەشیان ژیانێ بدەنە كچا بوویە رەژوی!” (بپ 31).
وەك د ڤێ پەرەگرافێ دا دیار، ئەڤ كچا ھەنێ خوە د سەرشۆیێ ڤە دسوژیت و تا دبیتە رەژوی! لێ ڤه‌گێڕی ب تەكنیكەكا ڤه‌گێڕانێ رۆل ب خوەدایە و چيڕۆك ل سەر چەند سیناریۆیان پارڤە كریە، د سیناریۆیا ئێكێ دا كچك خوە دسوژیت، د سیناریۆیا دویێ دا، خۆشتڤیيێ كچێ بۆ خوە كچەكا دی دخوازیت، د سیناریۆیەكا دیدا كو ب ناڤێ (راستڤەكرنا سیناریۆیا ئێكێ) ڤه‌گێڕی خوە كێشایە ناڤ ڕوودانێن چيڕۆكێ و ئەڤ پەیوەندییا ھەنێ گەلەك ب زیقی دھێتە دیتن، چاوان ڤه‌گێڕ شیایە د ڕوودانێن چيڕۆكێ دا بقه‌لزيت.
ئەگەر نموونەيه‌كا دی ژ پەیوەنديیا د ناڤبەرا ڤه‌گێڕی و ڕوودانێ دا بینین، دەمێ د كورتەچيڕۆكا (كەشتییا مرنێ!)دا، چيڕۆكنڤیس بەحسا ڕوودانەكا بنئاڤبوونا كەشتیيەكێ دكەت، بۆ ڤه‌گێڕانا ڤێ ڕوودانێ ژی ڤه‌گێڕێ چيڕۆكێ كەسێن د ناڤ گەمیێدا ژیانا خوە ژ دەست ددەن ددەتە نياسين و چيڕۆكێن وان ڤەدگێڕیت و بەحسا قەچاخچی دكەت و چاوان گەلەك مرۆڤان ل كەشتیيێ سیار دكەت و دبیتە ئەگەرێ نقوومبوونا وێ، داكو ئەڤ ڕوودانا نقومبوونێ ژی بگەھیتە خواندەڤانی، ژ بەركو كەس ژێ قورتال نەببوو، ڤه‌گێڕ ب تەكنیكەكا ڤه‌گێڕانێ یا جوان ڕوودانێ وێنە دكەت و دبێژیت: “ژ بەریكا خوە من دوو سەد دۆلار كرنە د دەستێ برایێ وێدا و من گۆتە قەچاخچی، درەنگە، كەشتيیێ ب رێ بێخە؟ ئەڤە ژی، نە ژ بەركو ئەو ژن یا جوان و جەحێل بوو و دێ د ڤێ سەفەرێدا خوە نێزیكی من كەت، یان دلێ من مابیتە ب برایێ وێڤە، كو ل كولانێن ڤی وەلاتێ بیانی نەكەڤیتە سەر جاده‌يان. ب تنێ ئەز دزانم ئەڤە سەفەرا مریانە و ئەڤێن ل دۆرێن ڤێ كەشتیێ خڕڤەبووین، ساخ و نیڤ ساخ و مری دهاتنە بەرچاڤێن من” (بپ 48).
جھـ: د كورتە چيڕۆكا (قاتێ پێنجێ ژوورا ژمارە دو)، پەیوەنديیا ڤه‌گێڕی ب جھی ڤە ددەتە خویا كرن، ڕوودانێن ڤێ چيڕۆكێ مە دبەنە نەخۆشخانەيه‌كێ و جھەكێ دەستنیشانكری، كو ئەنقەست ڤه‌گێڕی دیاركریە و ھەر كەسێ ل وێ نەخۆشخانه‌يێ شارەزا بیت، دێ زانیت نەخۆشێن وی قاتی یێ ل دووماھییا ژيیێ خوە و ڕوودان بەحسا كەسەكی دكەن یێ درێژكریە و نەدشێت بدەت و نەدشێت بستینیت، د پەرەگرافەكێ دا ھاتیە: ” د ڤی ماوه‌يێ ئەز ل سەر ڤی تەختی، هەر كەسێ من سلاڤەك ژی كریێ دهات و پەسنا من دكرن، هندەك سەروچاڤ چەند ژمێژە بوو، نەكەتینە بەر چاڤێن من و نها ئێك ئێكە ئەو رۆژ یێن دهێنە بیرا من، هەر ژ دەما مە ئێك ناسكری و كا چ ل ناڤبەرا مە هاتیە روودان و چێ بووی..” (بپ 43). و ھەر ژ ناڤێ چيڕۆكێ و تا دووماھییا چيڕۆكێ و ئەو ھەمی روودانێن دروست دبن، ل جھەكێ دەستنیشانكری دكەڤنە بەرچاڤ و ئەڤ پەیوەندییا ل ناڤبه‌را ڤه‌گێڕی و جھی ب زەلالی یا دیارە.
د چيڕۆكا (تكێتا شەمەندەفرێ)دا، ڕوودانێن چيڕۆكێ ھەميیێ د شەمەندەفڕێ دا روو ددەن، كاراكته‌رێ چيڕۆكێ ل شەمەندەفرێ سیار دبیت و ھەر دو كەسان ملێن وان یێن پێكڤە ب تنێ ئەو نەبیت و جھێ ل تەنشتا وی یێ ڤالایە، دبێژیت: “فارگۆنا ئەز لێ سیار، دووماھی فارگۆن بوو ژ
| د كورتەچيڕۆكا (خڕەخڕ)دا، ڤه‌گێڕ بەحسێ حالەتەكی دكەت، ئەو ژی تەختێ نڤستنا وییە كو ھەڤژینا وی ل تەنشتا وییە و چيڕۆك ھەمی ژ وی تەختی دەست پێ دكەت. |
شەمەندەفڕێ و یا تژی سەرنشین بوو. جۆت جۆتە ملێن وان پێکڤە بوون و ئەڤە ژی نە ب حەزا وان بوو! دەما مە تکێت دبڕین، تایبەت ئەگەر ئەم تاک باینە، ئەم و چانسێ خوە و دێ روونشتنا مە ل تەنشت کێ بیت و ڤێ جارێ ئەز ل دووماھییا ھەمییان بووم و کەس ل تەنشتا من نەبوو..” (بپ 52).
د كورتەچيڕۆكا (خڕەخڕ)دا، ڤه‌گێڕ بەحسێ حالەتەكی دكەت، ئەو ژی تەختێ نڤستنا وییە كو ھەڤژینا وی ل تەنشتا وییە و چيڕۆك ھەمی ژ وی تەختی دەست پێ دكەت، كو ھەڤژینا وی ئەو كەسەیە یا خڕەخڕێ دكەت و داكو ڤه‌گێڕ قەبارێ وێ خڕه‌خڕێ بۆ خواندەڤایی دیار بكەت، ھندەك كاراكته‌رێن لاوەكی ژی دئینیتە ناڤ كورتەچيڕۆكا خوەدا و دبێژیت: “ل جادێ دەنگێ گزۆزێ ترۆمبێلان، ھەر چ قەرەبالغيیەكا ل ڤی باژێڕی ھەی، ل ڤێ جادێ یێن خڕڤەبووین و دەھـ قاتی ژ خڕه‌خڕا ھەڤژینا وی خرابتر.. خوە سمێ سەعدێ ژی، ئەڤێ ب گولتەی ھەر رۆژ وەكی بانگێ ئێڤاریيان، پێ خوە د خڕاندە بەر ڤی كەربلۆكی و ل سەر دڕوونشتە خارێ” (بپ 75). ڤه‌گێڕی دڤێت كاراكته‌رێ خوە بگەھینتە بێدەنگیەكێ و بەرەڤ گورستانێ ڤە دبەت، كو ئەو ب بێدەنگترین جھـ دھێتە ناسكرن، ژبەركو ھەمی د بێ گیانن و ل وێرێ كچەكا جوان دبینیت و دبێژیت: ” دیمەنێ ڤێ كچا ھێشتا خەملا بووكینیيێ لبەر و ل ڤێ سپێدەھيیێ و ل ڤی تاخێ بێدەنگ، ھزرا رەڤینێ ژ خڕه‌خڕا ھەڤژینا وی و گزۆزێن ترۆمبێلان و قەرەبالغیيا باژێڕی و پڕبێژيیا ئەڤرۆیا سمێ سەعدێ و ھوڕنێن ترۆمبێلان، ھەمی ژ بیرێ برن” (بپ 76).
ڤه‌گێڕ جارەكا دی خواندەڤایێ خوە دئینتە ھەمان جھـ ئەڤێ چيڕۆك ل دۆر دزڤڕیت، ئەو ژی جھێ نڤستنا وییە و ل تەنشت ھەڤژینا وی و دبێژیت: ” ھێشتا ژ خەیالێن وێ كچا ئەگەر ب ھژمار ژی بیت، نیڤا تەمەنێ وی دەرباز نەكری ھشیار نەبووی، دەنگێ پولیسی و ھوڕنا ترۆمبێلان و پڕبێژیا سمێ سەعدێ و قەرەبالغییا باژێڕی و گزۆزێن ترۆمبێلان ھەمی تێكەلی خڕه‌خڕا ھەڤژینا وی كرنەڤە، ئەڤا كەتیە سەر پشتێ و ب رەخ تەنشتا ویڤە ل سەر تەختی” (بپ 77).
جۆرێن ڤه‌گێڕی:
ڤه‌گێڕێ هەمی تشت زان (دیتن ژ پشتڤە): د چيڕۆكا (ئێكە و نابیتە دو)، رۆلێ ڤه‌گێڕێ ھەمی تشت زان ب ئاشكەرایی دھێتە دیتن، د پەرەگرافەكا چيڕۆكێدا ھاتیە: “ئەڤ دیوارە ل سەر ناڤێ من یێ هاتیە تاپۆ كرن و ئەگەر رۆژێ سێ جاران پالا من لێ نەبیت، ب پشتراستیڤە ئەز دوو جاران هەر دهێم یان پالا خوە ددەمێ یان ژى ل سەر ڤى كەربلۆكى، جهێ روونشتنا خوە ل سەر خوەش دكەم. چاڤێ من لێ یە، ئەڤە ژ سپێدێ ژ خەو رابووی، جارا سێیێ یە دهێتە هنداڤ بەلەكۆنێ و ل سەر پێن خوە د زڤڕیتەڤە. هەر جارەكا دهێت، چاڤێن خوە ل كولانێ هەمیيێ دگێڕینیت و تا پشتڕاست نەبیت، ل سەر پێن خوە نازڤڕیت، هەر جارا دهێت ژی، ئەز ل بەر ڤى دیوارى مە و هشك راوەستیایى، خوە لڤین ناكەڤیتە مژوولانكێن چاڤێن من” (بپ 41).
نڤیسەرێ چيڕۆكێ پێشوەخت دزانیت ھاتنا وی بۆ ڤی جھی یا ل بن چاڤدێرییا كەسەكیڤە و ئەو كەس ژی دەیكا وێ كچێ یە یا حەژێكرن بۆ ھەی و ھەروەكو دبێژت (ھەر جارەكا دھێت)، ئەڤ ھاتنا وێ ژی دوپاتییە كو دزانیت دەیكا وێ ناھێلیت ب ئازادانە خۆشتڤیا خوە ببینیت لێ ل سەر ھاتنا خوە یێ ركۆیە و ھەر د ڤێ چيڕۆكێ دا ئەڤ ڤه‌گێڕە مافی ددەتە خوە كەسانێن دی شرۆڤە بكەت و دیتنا خوە ل سەر وان بێژیت و ھەروەكو د ڤی پەرەگرافێ دا دیار، وی كەساتییا وێ ژنێ یان دەیكا خۆشتڤیا خوە كێم دكەت، ب تنێ ژ بەركو ئەو دبینیت یا بوویە ئەگەر كو هەڤالا خوە نەبینیت، ھەروەكو دبێژیت: ” نە ژ دەڤێ من، دبێژن ڤێ پیرەژنێ حەفت مێر كرینە و خوە ژ دویان دایە بەردان و د شەڤا بووكینيیا وێدا، ل زاڤایەكی نەبوویە سپێدە و دو یێن دی نەگەهشتینە بكەنە ئێك سال و یێ شەشێ كەس نزانیت ب چ سەرچوویە و ئەڤێ نوكە ل نك مای، یێ كەتیە قوڕنەتی و دێ بێژی بەری حەفت سالان یێ مری و ژ قوڕنەتێ خانی نەشێت دو پێنگاڤان ژ جهێ خوە بلڤیت” (بپ41).
| د چيڕۆكا (تابلۆ) دا كاراكتەرێ چيڕۆكێ ل پیشانگەھەكێ يه و ل بەرامبەری چەند تابلۆیان رادوەستیت، ھەر تابلۆیێ بەرێ خوە ددەتێ ژی، بەشەكێ خوە د ناڤدا دبینیت. |
ڤه‌گێڕێ ھەمان تشت زان: د چيڕۆكا (تابلۆ) دا، ئەم (ڤه‌گێڕێ ھەمان تشت زان) دبینین، ئەو رۆلێ نڤیسەرێ چيڕۆكێ ب كاراكتەرێ خوە دایی، ھەمان رۆلە كو خواندەڤان یان وەرگر ژی دبینیت كونتاكێ دگەلدا دكەت و ئەگەر پەرەگرافەكێ ژ چيڕۆكا ناڤبری وەربگرین، دەما دبێژیت: “ئەڤ تابلۆیێ دووماھيیێ ل بەر راوەستیای، پێشمەرگەیەكێ دخوینێ وەربوویە و جلكێن د بەر ویدا، رێك ب جلكێن ویڤە دچن، تایبەت دەما قولپكا چاكیتێ وی ستێركا چاڤێن وی بۆ خوە راكێشاین، ئەو قولپكا ھەڤژینا وی ل جھێ قولپكا دروست دانای، دەما گۆتيیێ: “ئەڤ قولپكا شێوه‌يێ وێ ب رەنگێ دلی ڤە دچیت، بلا ل بیرا تەبیت، دا سەرسالا ھەڤژینيیا مە ژ بیرنەكەی و مەسجەكا حەژێكرنێ بۆ من بهنێرى”.
د ڤێ چيڕۆكێ دا كاراكتەرێ چيڕۆكێ یێ ل پیشانگەھەكێ و ل بەرامبەری چەند تابلۆیان رادوەستیت، ھەر تابلۆیێ بەرێ خوە ددەتێ ژی، بەشەكێ خوە د ناڤدا دبینیت و بیرھاتنەكا وی یا نیڤەرۆ یان تەمام نەبووی دھێتە بیرێ و ئەڤ كاراكته‌رە ل بەرامبەری چار تابلۆیان د راوەستیت، لێ ڤه‌گێڕ ژی وەك كاراكته‌ری ب ھەمان تشت زان دھێتە ناسكرنێ و پێزانینێن وی زێدەتر نینن و دەما ئەڤ كاراكتەرێ ھەنێ دیمەنێ تابلۆی دگەل بیرھاتنا خوە راست دكەت، بزاڤێ دكەت ئەڤ تشتێ تەمام نەبووی ب دووماھی بینیت وەك ئەركێ ل سەر ملێن وی و ھەر د ڤێ پەرەگرافێدا ھاتیە: ” ل تەلەفۆنا خوە گەڕییا، دا نامەيه‌كا تژی حەژێكرن بنڤیسیت، ژ بەركو ئەڤە سال زڤڕی سالێ و د ڤێ رۆژێدا، وان شەھیانا خوە كربوو” (بپ 16). وەك ئاماژە ژی، ڤى جۆرێ ڤەگێڕانێ، شیانا هندێ نینە ژ بەری یان پشتی روودانێ بکەڤیت ل دووڤ حەزا خۆ سەرەدەریێ ل گەل دەم و جهی بکەت و تایبەت ژی ل دووماھی پەرەگرافا چيڕۆكێ ب زەلالی دیار دبیت، دەما دبێژیت: ” دەما ل وی دەستی ژی زڤڕی یێ كەتیە سەر ملێ وی، شێوەكاری ب دلەكێ سار گۆتێ: “ڤەگەڕە ناڤ تابلۆیی، ژ بەركو دەمێ تە ب دووماھی ھات” (بپ 17).
ئەڤ دەم ب دووماھیھاتنە ھەم بۆ چيڕۆكنڤیسی و ھەم بۆ ڤه‌گێڕی ژی تشتەكێ نوو بوو و خوە بۆ وەرگری یان خواندەڤایی ژی ب گشتی، ژ بەركو كاراكتەر ل جیھانەكا دییە و بێی ئەو ب ڤێ چەندێ بزانیت یان ڤه‌گێڕ خوە ب ڤێ چەندێ بزانیت و ئەڤە ژی ئێك ژ جۆرێن ڤه‌گێڕانێ یە.
ڤه‌گێڕێ كێم تشت زان: ڕەنگە بۆ نموونه‌يا ڤه‌گێڕێ كێم تشت زان، چيڕۆكا (ڤالێنسیا) باشترین نموونە بیت. د ڤێ چيڕۆكێ دا ڤه‌گێڕ مە دبەتە جیھانەكا دی و وى بخوە ژی پێزانین ل سەر نینن، جیھانا (كراسگوھۆڕینێ) و ئەڤ تێگەھشتنا ھە د ناڤ ئایینێ ئێزدیاندا ھەیە، ل دووڤ بیروباوەرێن وان دەما كەسەك دمریت گیانێ وی دچیتە د قالبێ كەسەكێ دی دا و رەنگە ئەو قالبێ نوو یان جەستەیێ نوو ل وەلاتەكێ دی بیت و ئەڤ چيڕۆكە تشتەكێ ژ ڤی رەنگییە و پێزانینێن ڤه‌گێڕی ژ یێن خواندەڤایی باشتر نینن، وەك ڤێ نموونه‌يێ: “ئھا من گوندێ خوە دیت، ئەز كۆلان كۆلان یا ل ناڤ دگەرم، وێ ھەنێ ئەو شوفێرە یێ دشییا ژیانا من ژ مرنێ قورتال بكەت و ئەز د ناڤ خوینا خوەدا ھێلایم و خوە بەرزەكری، ئاخ تو چەندێ دلڕەق بووی! ئەزا كۆلانا مالا مە و زاڕۆكێن تاخی دبینم و یێ یاریكانێ دكەن و من دەیكا خوە نەدیت! چەند ژتە خەریبم دادێ، نوكە ئەزا دبێژمە ژنەكا دی دادێ و ئەز گەرماتییا تە د ھەمێزا وێدا نابینم” (بپ 60).
| د كورتە چيڕۆكا (جێری)دا… ڤه‌گێڕ وەك كەسەكێ كێم پێزانین ل سەر زمانێ كاراكته‌را چيڕۆكێ دەست ب لێگەریانێن خوە دكەت. |
ڤه‌گێڕ ب زەلالی یێ بۆ خواندەڤایی مەندەھوشیا خوە ژ ڕوودانێ دیار دكەت، كاراكته‌را چيڕۆكێ یا ل گوندێ خوە دنێڕیت، ھەر تشتی یا دبینیت و یا دێمێ شوفێری و دلڕەقییا وی بەحس دكەت، كو ئەو بوویە ئەگەرێ مرنا وێ و یا بەحسا دەیكا خوە دكەت و دبێژیت (ئەزا ژ تە خەریبم و دبێژمە ژنەكا دی دادێ)، راستی ژی وێنەیەكە و جھێ ل سەر راوەستیانێ یە و داكو ڤه‌گێڕ بشێت چيڕۆكا وی مەبەست پێھەیی وەك پێدڤی بگەھینیتە خواندەڤایی، پێزانینێن خوە دگەل یێن وی يه‌كسان دكەت و یێ ل وێنەیی بنێڕیت، دێ زانیت كو ڤه‌گێڕی دڤێت بەشداريیێ ل گەل خواندەڤایێ خوەدا بكەت بۆ ھاتنا ئێك ل دووڤ ئێك يا ڕوودانان.
ئەگەر نموونەيه‌كا دی ل سەر ڤه‌گێڕێ كێم تشت زان وەربگرین، د كورتە چيڕۆكا (جێری)دا، ڤه‌گێڕ ڕوودانەكێ دكەتە بابەتێ چيڕۆكەكێ و كچەكێ دئینیت ب ناڤێ (جێری)، ڤه‌گێڕ وەك كەسەكێ كێم پێزانین ل سەر زمانێ كاراكته‌را چيڕۆكێ دەست ب لێگەریانێن خوە دكەت، ناڤێ وێ (جێری)يه كو ئەڤ ناڤە مشە دكوردەواريیێ دا ھەیە ژ ناڤێ (جاریە) یا عەرەبی ھاتیە. د چيڕۆكێ دا ھاتیە: “سپێدێ رێكا زانكۆیێ نەگرت و خوە ل بەر دەرێ پەرتووكخانه‌يێ دیت، ل رامانا ناڤێ خوە گەڕییا، ھەر چ پەرتووكا ل سەر ئەنفالێ ھاتیە نڤیسین، ھەر چ پەرتووكا ل سەر داعشان ھاتیە نڤیسین كڕین و ئەو مێزا د ژوورا وێڤە ژ پەرتووكان پڕ بوو و بابێ وێ گۆتێ: “ئەڤ ھەمی پەرتووكە ژ بۆ چنه كچا من؟!” (بپ 74).
نڤیسەر دیمەنەكێ گوماناوی ل بەر خواندەڤایێ خوە ب رێكا كاراكته‌را چيڕۆكێ ڤەدكەت، ئەو ژی نەزانینە و لێگەڕیانە ل زانینێ، دەما خواندنا زانینگەھێ دایە ئالیيەكی و كاراكته‌رێ قەستا پەرتووكخانه‌يێ كری، ب تنێ دا رامانا ناڤێ خوە بزانیت و تا دووماھییا چيڕۆكێ ژی، ڤه‌گێڕێ چيڕۆكێ نەگەھشتییە ئەنجامەكێ و سەرەڕای لێگەریانێن وێ، دەما دبێژیت: “شەڤ ب سەردا ھاتن و رۆناھییا ژوورا وێ نەدھاتە ڤەمراندن و ب تنێ ژی مەبەستا وێ (سەبییە و جاریە) ئێك رامان نەبن، دا بگەھیتە بابێ خوە و بەری چاڤێ وی ب (قاسمێ لەعلێ) بكەڤن، وی تف باران نەكەت” (بپ 74). ئەڤە ژی وێنەيه‌كێ زەلالێ نموونه‌يا (ڤه‌گێڕێ كێم تشت زان) و نڤیسەرێ چيڕۆكێ ئەڤ تەكنیكە ژی د كورتەچيڕۆكێن خوەدا ب كار ئینایە.
ژێدەر:
– شوكرۆیا عەزێ، ناڤێ كۆمه‌لا كورتەچيڕۆكێن (عبدالرحمن بامەڕنی)يە، ئەڤ پەرتووكە ب قەباره‌يێ ناڤين و ب (80) به‌رپه‌ڕان چاپ بوویە و (22) كورتەچيڕۆكان ب خوەڤە دگریت، نڤیسەری پێشكەیەك ژی بۆ پەرتووكا خوە نڤیسیە و ل سالا 2023ێ ل دھۆكێ چاپ بوویە.
– ئەسوەد، نەوزاد ئەحمەد. فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی، سلێمانی، 2011.
– نهێلی، نعمت اللە حامد. ئاوازێن خامەیی، لێکۆلین و ڕەخنە، دهۆک، 2007.
– علوش، د. سعید. معجم المصطلحات الأدبیة المعاصرة، 1985.
