جۆتپەیڤ و دووبارەكری
احمد عبدالله زەرۆ
چما ئەڤ بابەتە من هەلبژارت؟!
دەما دنێڕینە جڤاكێ هەر مللەتەكی، د دەما دانوستاندنان و ئاخفتنێ و گێرانێ دا، هندەك لایێن وەكو بابەتێ زمانی نەهاتییە ڤەكۆلین و ل دویڤچوون لسەر نە هاتییە كرن، ئانكو نە د نێڤ رێزمانا كوردی دا من ئەڤ ببەتە نەدیتی یە مینا لایەنێن دی یێن زمانی مینا ((كار و هەڤالناڤ و هەڤالكار و پەسنداری و ئیدیۆم و ئالاڤێن هەمەرەنگ مینا پاشگر و پێشگرا، یان بابەتێن جوداجودا وەكو (پەنی و نەپەنی) یان گۆتنێن (راستەوخۆ و نەراستەوخۆ) و بابەتێن رستە و هەڤۆكان چ سادە و لێكدای و دارشتی و بەستنا وانە ب فۆنێم و تیپێن بێ دەنگ، ئانكو رستە دەما دهێتە ژێك ڤاڤارتن و شرۆڤەكرن كار و كەساتی تێدا جهێ وانە خۆیا دبن وەكو كار و بكەر و تەمامكەری، چ ب ئەرێ یان نەرێ.. وەلێ دێ بەرفرەهی وان بابەتان بینین و ل دویڤچوون لسەر كری.. لێ بابەتێ ڤەكۆلینێ من ل نێڤ چ قولاچكێن رێزمانا كوردی دا نەدیتینە، لەورا من ب فەر دیت ئەز دویڤچوونەكێ لێ بكەم، وەكو من خۆیا كری ئەڤ بابەتە ل نێڤ هەمی زمانێن جیهانێ دا هەیە، تەڤایا مللەتان پێگیری پێ كریە و گرێدایە د زمانێ رۆژانە دا دگەل دانوستندنا و ئاخفتنێ دا.
بابەتێ مە پتر ئالییێ داكۆكیكرنێ ل رەوشێ هەر كارەكێ و پەسن و پەسندارییەكێ د كارێ تێدا دهێتەكرن.. لەورا دێ بینین پەیڤ (دووبارە) دبن وەكو جۆتەكێ ژبۆ مەبەستەكێ، دەم ژێدەرێ (لڤین) دبینین، دووبارە دبیت و دبنە پەیڤەك جۆت دەما دبێژین (لڤ لڤین – لڤ لڤاندن) و (لڤ لڤۆك)، هەروەسا د میناكێ گەلەك پەیڤێن دی دا مینا (چڕ چڕاندن) (ڤڕ ڤڕاندن) یان بۆ پەسنا رەوشتێ تشتی وەكو بێژین (سلۆكە) دێ بێژن (مرۆڤەك سل سلۆكە) و جارنا ژبۆ (گەلەكییێ) تێت دەما دبێژن (كەسەكێ سلۆكەیە) ئانكو گەلەك سل دبیت، یان زوی سل دبیت وەكو خەسلەتەكێ پێڤە.
پێناسەیا جۆتپەیڤێ:
پەیڤەكا دووبارەكریە و بوویە جۆت ب هاریكارییا فۆنیمەكێ یان پاشگرەكی و جارنا ژی هەر سادەیە و بێ هاریكارییا چ ئالاڤ و تیپان، ئانكو واتەیەك نوی پەیدا دكەت.
مەبەستێن جۆتپەیڤێ:
ژ ئەنجامێ جۆتبوونا كۆمەكا پەیڤان د زمانی دا دەما دهێنە گێڕان و گۆتن تن دێ خۆیا بیت گەلەك مەبەست و مەرەم ژێ پەیدا دبن یان ژبەر وانە پەیڤ بوویە جۆت.. لەورا پتری ڤان جۆتان لپەی زمانێ دەڤەركی و گێڕانا وانە وەكو پەیڤێن تێن، هندەك ژی من ل دویڤ ژێدەر و چاڤكانییان وەرگرتینە تایبەت ئەوێن د نێڤ فەرهەنگێن كوردی دا هاتین تۆمار كرن، یان د نێڤ پەرتۆكێن هەمەجۆر و بابەت دا، یان د نێڤ دەقێن فولكلۆرێ كوردی دا هاتین وەكو بەرنامەیێ فەرهەنگەكا بچووك من شیایە كۆم بكەم و چاپ بكەم، لەورا بابەتێن پەیڤا جۆت تێدا هاتی د بەربەلاڤن د بوارێ زانست و ئەدەبیات و سروشتی و چاندن و جڤاكێ مالێ و تاكو زاڕۆكان ژی.. لەورا ئەڤ بابەتە كەساتییێ كورد ب هۆشمەندی و هزرمەندی و عەقلی رێبەری لێ كریە وەكو هەمی زمانێن جیهانێ.
ئەڤ بابەتە پشتی فەرهەنگۆك من ژێرا دانی، شیام بگەهمە ئەنجامێ وێ چەندێ كو جۆتپەیڤ بێ مەرەم نەهاتییە، بەلكو كۆمەكا مەبەستا ئاراستە كرینە، ژبۆ ڤێ چەندێ دێ وان مەبەستا رێز كەم ب نموونە ڤە:
- 1جۆتپەیڤ ژبۆ (ناڤكرنێ ب گشتی) دەما دبێژین:
شەڤ شەڤكۆك: ل ڤێرە ئەڤ جۆتە ب مەرەما ناڤێ چەكچەكیلەی تێ.
كم كمە (كمكمە): زیندەوەرەكێ بچووكە ب دیوارانڤە دچیت و پێشیكا دخۆت. - 2ژبۆ پەسنكرن(وەسفكرن)ێ: دەما پەسنا مرۆڤی، گیانەوەر و داروبار و كولیلكان و هەر تشتەكێ دی هەی، مینا بێژین:
- كف كفۆك: پەسنا مرۆڤێ كلمیشۆیی هەر تم دبیتە كف كفا وی ژ دفنێ، چ ب هچكی یان دەستی یان دەرسۆك یان كلینسان تێتە پاقژ كرن.
- هل هلی: یان هلهلییە: ئانكو پرت پرت، پرتی پرتی، ژ ژێدەرێ هلوەریان هاتییە (هلوەرین) ژێدەرێ كاری پەسنا كەسەكی تێدایە ئەوێ كخ و جلێن دڕیای و پرتی پرتی لبەر.
- بەز بەزۆك: ژ ژێدەرێ (بەزین – بەزاندن) هاتییە، دەما دبێژین:
مرۆڤێ بەزۆك، چەند بەز بەزۆكە دەما ب رێڤەدچیت.
هەروەسا مینا (زەپ زەپە، زڕ زڕە، تڕ تڕە، حەپ حەپە). - 3ژبۆ (دەنگی و ب گشتی) تێ: هەر دەنگەك بیت، ژ مروڤی، گیانەوەری یان سروشتی تێدا یان كاروبار… هەتا د.. وەكو بێژین:
- سیڕ سیڕ: یان چیڕ چیڕ: ژبۆ هسینا ددانا و دەرگەه گرتن و ڤەكرنێ تێ.
- عۆر عۆر: دەنگێ گریا زارۆكان، مەزنا ژی تێ.
- 4وەكو (ئالاڤ – ئامویر) تایبەت د پرس و بەهتینێ دا تێ، دەما دبێژین:
- ئا ئا: ئانكو ئەرێ.. یان ئە ئە (ژبۆ ئەرێ) و نە نە (ژبۆ نەرێ).. نە نە واتە: ماوەیە!؟
- 5سەمتێ هەڤالكاری (هەڤالكارێ جهی)، دەما بێژین:
- بەر بەر (بەرامبەر)، (هەڤبەر)، (سەروسەر)، (دەڤ و دەڤ)، (سەرسەركی).
- 6 (ئەندامێن لەشی): ئەڤە پڕە د زمانێ كوردی دا دەما پەیڤ دووبارە دبت ژبۆ ئەندامێن لەشێ مرۆڤی یان گیانەوەری، وەكو بێژین:
- بیت بیتك: ئانكو بیبیكا چاڤان.
- پەڕ پەڕك: چل پرتیك.
- لاچ لاچك: ئانكو ئالەك و ڵامە.
- 7ژبۆ (هژمارێ): دیسان ئەڤ رەوشە پڕە د زمانێ كوردی دا وەكو دووبارەكرنا هژمار و نمران و ب هەڤڕا تێن وەك جۆت، مینا بێژین:
- ئێك ئێكە، دوو دووە، چار چارە، كت كتە، جۆت جۆتە، نیڤ نیڤە.
- 8ژبۆ (كاری یان ژێدەرێ كاری): وەكو دبێژین:
- خۆش خۆشكرن، كەر كەركرن، هنج هنجكرن.
- 9ژبۆ (گل و گیای و داروباران): پتر ژبۆ جۆرێن گیای و داروباران و فێقی و شینكاتی هاتییە، مینا بێژین:
- گەز گەزینگ، شڤ شڤی (سبتە).
- 10ژبۆ پیڤانێ و كێشانێ: دەما دبێژین:
- من گویزێن خۆ فرۆتن (سەر ب سەر) و دانە ب شەكر و چا.
- من گەنمێ خۆ ل ئاشی كر (فترە فترە) و كرە ئار یان ساڤار یان هویرك و دان.
- تشت ب تشت، هندەك ب هندەك.
- 11 (ئالاڤ و ئامویرێن كارو پیشەیا)، وەكو:
- چۆر چۆرك: ئامویرێ سازبەندییێ.
- 12 ژبۆ ئاگەهداریكرنێ، مینا بێژین:
- وەر وەر: دەما ب شنگالی دبێژین: وەروەر توچ دكی؟
ئانكو كوڕ و تو چ دكی. - 13ژبۆ حێبەتی و بەهتینێ، مینا بێژین:
- ها ها: ئانكو ئها: ها ها دێ بۆ مە بییە عەمێ گۆزێ و چەپەرا شكێنی!
- 14ژبۆ (ئێش و نەخۆشیان): دیسان ئەڤ رەوشە پڕە د كوردی دا ژبۆ نەخۆشیێن مرۆڤی، دەما دبێژین:
- مڕ مڕ: چاڤ مڕ مڕە و كولە، ئانكو مڕمچی و كلمیشی یێ گرتی.
- هم هم: ئانكو ئێڤتی، پفە و وەرمتی یە.
- هێل هێلیك: ژبۆ پەقوشكا چەرمێ مرۆڤی تێ گوتن.
- 15ژبۆ (پرسێ – پرسیارێ) تێ، دەما بێژین:
- نە.. نە.. نەووا! ئەو چەوا؟
- 16ژبۆ رەوشێ (حالەت) و ب گشتی تێ، ژ نێڕین، گوهداریكرن، هەستكرن، بهێنكرن، وەكو بێژین:
- كوس كوساند: ئانكو دیڤكرێ، نێڕیێ، كوور بەرێ خۆ دایێ.
- ژبۆ رەوشێ كەتنێ، دێ بێژین:
- قون و قون ب ئەردی كەت.
- دەڤ و دەڤ ب ئەردی كەت.
- سەر و سەر ب ئەردی كەت و سەر لێ بی سیڤۆك.
- پشت و پشت كەتە د ناڤ هەڕییێ دا و جل و مل لێ هەڕمین.
- 17ژبۆ (رێزبەندییێ) یان ل دویڤ ئێك: وەكو بێژین:
- رێ رێ، مال مال، كولان كولان، بەر ئاڤو بەرئاڤ، چیا و چیا.. ئەڤ خالە مشەیە د كوردی دا وەكو دووبارە كرن.
- 18ژبۆ (رێژەی) ژی تێ گوتن، مینا:
- سەدا سەد، سەد دەر سەد، دەه ژ دەهێ، سەد ژ سەدێ.
– 19پەیڤین ژبۆ (زاڕۆكی) تێ گوتن، یان لسەر زارێ وی مینا ڤان جۆتان: - منۆ منۆ، عل علك، گدو گدو، پشێ پشێ، پش پش.
- 20ژبۆ (بچووككرنێ): دەما بێژین:
- پشێ پشێ، دەما گازی دكەنە پشیكێ.
- منێ منێ، منو منو، ئانكو چەند هویركۆكە.
- 21ژبۆ (بەرسڤدانێ): دەما پرس دهێتەكرن، دێ بەرسڤ ب ئەرێنی یان نەرێنی بیت.. مینا بێژین:
- كاوە ل مالە؟
بەرسڤ: ئا.. ئا یێ ل مالە. - یان: نە.. نە نەل مالە.
- 22ژبۆ (چاخ و دەمی): دەما بێژین:
- گاڤ گاڤ، دەم دەم.
- 23ژبۆ هەلبژارتنێ چ ئەرێ یان نەرێ: دەما دبێژین:
- بكت نەكت، بخۆت نەخۆت، بچمێ نەبچمێ، بڤێ نەڤێ، دكم ناكم.
- 24ژبۆ (ئەگەرێ – هۆ) تێ گوتن، مینا بێژین:
- لەوا لەو – ئانكو ژبەر ئەگەرێ.
- كر و نەكر، ئانكو هندی كر و نەكر چ پێڤە نەهات.
ئەڤە و دبیت هێشتا ئەگەرێن دی یێن هەین ژبۆ جۆتپەیڤێ..
جۆتپەیڤ د زمانێن بیانی دا:
ل دەستپێكێ مە خۆیا كر كو هەمی زمانێن جیهانێ ئەڤ رەوشە و جۆتە هەنە بتنێ چەند نموونەیەكێن كێم دێ خۆیاكم ژ وان زمانان:
*د زمانێ ئنگلیزی دا دەما دبێژین: - Step by Step ئانكو پێنگاڤ پێنگاڤ.
- One by One ئێك ئێكە.
*د عەرەبی دا دیسان ئەڤ جۆتكرنە دمشەنە، مینا: - رویداً رویداً – پیچ پیچە، هێدی هێدی.
- فردا فردا – ئێك ئێكە.
*د فارسی دا، دەما بێژین: - هینا هین – ئانكو پەل پەل و ب سۆرانی (هانكە هانك).
جۆتپەیڤ د فولكلۆرێ كوردی دا:
هەكە كوور بچینە د بابەتێن فولكلورێ كوردی، چ یێن لسەر زارێ سترانبێژ و چیڕۆكگێران، یان د كارو پیشەیان دا بچین ئەڤ جۆرە جۆتە دپڕن، دەما كورد دبێژن وەكو گۆتنەكا مەزنان: - (نە ژ عەورێ گوڕ گوڕی، نە كەرێ زڕ زڕی، نە ژ مێرێ تڕ تڕی).
دیسان د نێڤ سترانان دا دپڕن، مینا ڤێ حەیرانۆكێ: - (چوومە نزاری، نزارێ دێمە
بڕ بڕێن كچكا تێن و
یارا من ژێ كێمە..) - یان ژی ڤێ حەیرانۆكێ:
-( كوڕكۆ دینۆ نیڤە نیڤە
توی قەرەچێ موخل ب ملی ڤە
ئەگەر تە ئەز نەڤێم
ژ یێن كەری ڤە…) - یان ژی:
( ڤێ بارانێ چركە چركە
جانیێ بینە ماهینێ جلكە
چنگلێ كچكێ بگرە بڕەڤینە
ببە توخیبێ كوردستانێ جەمیا توركە..) - یان ژی دەما د نفرینێن دەیكێ دا دهێن، دەما ل زاڕۆكێ خوە دزڤڕیت و دبێژیت:
- ئەڤە چ لویرە لویرا تەیە.. (ئەڤە چ چڕ چڕا تەیە).
وەلێ جۆتپەیڤ پتری ژبۆ پشتراستییێ (تأكید) ێ تێ، دەما دبێژین: - چەوا كەت؟ دێ بێژین: دەڤ و دەڤ ب ئەردی كەفت یان سەر و سەر ب دارێ كەت، یان سەر و سەر خۆ هاڤێتە د ئاڤێ دا.
وەلێ ئەڤ زمانە د هەمی بوارێن داهێنانا ئەدەبی دا ژی بكارهاتییە وەكو زمانێ جڤاكی، مالێ، لەوا هۆزانڤانان گەلەك دووبارەكرن د گازیێن خۆ دا بكارئینایە، تایبەت د هۆزانا سترانكی دا یان ڤەهینۆكێن ئەڤینداران دا، پەیڤ گەلەك جاران دووبارەكرینە ژبۆ پشتراستیێ و هوشداریكرن و راستیێ ڤە..
لێكدانا جۆتپەیڤێ:
وەكو د پێناسێ دا هاتی (جۆتپەیڤ) لێكدایە و دووبارەكریە و ب هاریكارییا تپێن دەنگی مینا (و، سە، ئا) وەكو: - سۆر و سۆر، مڕچە مڕچ.
- سەرا سەر (سەرانسەر) (سەرتاسەر)
یان بێ ئالاڤ وەكو:
(خال خال، كەر كەر، پرت پرت)
یان ب هاریكارییا تیپێن (ژ، دەر) وەكو: - دەه ژ دەهێ، سەد دەر سەد).
ل داوییێ گەلەك پاشگر بكارتێن ل داوییا جۆتی، وەكو ڤانە:
(ینك، ك، ۆك، ئانێ، كی، یتانك، ی، یك، ئانك، ین، ئاندن، ئاتی…)
مفا دیتن ژ بابەتی د ڤان ژێدەرێن خوارێ دا: - 1فەرهەنگا سندی/ خالد محمد سندی/ دوو بەرگ/2010 دهۆك
- 2فەرهەنگا قازی/ كوردی – عەرەبی/ سپیرێز – دهۆك
- 3كلامێ جمعەتا كوردان/ پ- حاجیێ جندی/ ڤەگوهاستنا ژ كلیری احمد عبدالله زەرۆ ل سالا 1989- بەغدا چاپ بوویە.
- 4سترانا لێریك (حەیرانۆك) احمد عبدالله زەرۆ، 1985.
- 5فەرهەنگا مائی (مەلا تاها مائی/ سپیرێز/ 2009 دهۆك.
- 6مامكێن كوردی/ احمد عبدالله زەرۆ 1984/ بەغدا چاپ بوویە.
- 7فەرهەنگا كامێران/ لاتینی/ سپیرێز/ دهۆك/ 2006.
- 8نفرین ژ چێكریێن ژنكانن/ ئەحمەدێ زەرۆ/2019/ دهۆك/ گازی.
- 9فەرهەنگا پەیڤ/ بەرگێ یەكێ 2017/ محمد صالح پێندوری/ چاپخانا رۆژهەلات هەڤلێر..
- 10سەرەڕای ڤان ژێدەران، پتری دەقێن وان جۆتپەیڤان هەر ژ ڤەرێژا وێ سەرەدەریا من ژبۆ ژڤانێ كوردی و تایبەت (كرمانجی) و د مەژییێ مندا مای و داوی بوویە پەرتووك…
- 11فەرهەنگا جۆت پەیڤ و دووبارە كری/ بەرهەڤكرن و ڤەكۆلین/ ئەحمەدێ زەرۆ لسالا 2020 هەڤلێر چاپ بووە/ ئەكادیمیا كوردی سەرپەرشتیا چاپكرنێ وێ كریە.
