ئیمانۆئێل كانت و ئەقلێ پەتی

ئیمانۆئێل كانت و ئەقلێ پەتی و لێگەڕیان ل هەبوونا خودێ

تەحسین ناڤشكی

ژ مێژە من وەسا ل بەربوو كو فیلۆسۆفییا فیلۆسۆفێ ئەلەمانی یێ ئاقلداری ئیمانۆئێل كانتی بخوینم، لێ پشتی من هندەك گۆتنێن وی یێن نەمر خواندین، پتر بۆ من بوو مەرەق كو ئەز فیلۆسۆفییا وی بخوینم و هەر چو نەبت، هندی چپكەكێ ژ دەریایێ تشتەكی ژێ بزانم، گۆتنا وی یا پتر بالا من كێشایی: (ئەز ل هەمی جهان دبهیسم، دەنگەك گازی دكەت: هزر نەكە.. دینڤان دبێژت: هزر نەكە و باوەردار بە. ئابۆرناس دبێژت: هزر نەكە و پارەی بدە. سیاسەتڤان: دبێژت: هزرا خوە نەكە و ب تنێ فەرمانێ ب جهـ بینە، لێ تو هزرێ د خوە دا بكە و ل سەر پێن خوە رابوەستە، ئەز تە فێری فیلۆسۆفییا فیلۆسۆفان ناكەم، لێ ئەز دێ تە فێر كەم دێ چاوا فیلۆسۆفییێ كەی؟).
دەمێ من ناڤدارترین و ئالۆزترین پرتووكا كانتی ب ناڤێ رەخنەیا ئاقلێ پەتی (نقد العقل المحچ) خواندی، یا كو وی 11 سال ب نڤیسینا وێ ڤە بۆراندین، ئاخفتنا وی دروست دەركەت كو ب راستا ئەو خواندەڤانی ب رێكا گەوهەرێ ئەقلی فێری فەلسەفێ دكەت، لێ فێلۆسۆفییا وی گەلەك یا ب زەحمەتە و ب راستی ئەز ب خوە د تەڤن و ریسێ وێ دا گێژ كرم.
پشتی هینگێ من زانی ئەز نە یێ ب تنێ مە فیلۆسۆفییا ناڤبری وەلێ كری، ژبلی كو پرتووكا وی یا نەخری ل دەستپێكێ خەلكەك ژێ دڕەڤی، هەڤالەكێ وی ژی پشتی پرتووكا وی بەلاڤ بوویی، وەسا دیت كو گەلەك نەما بوو ‌ئێدی ئەو پرتووكا وی بهاڤێژت و ب دوماهی نەئینت، لێ پشتی پرتووكا خوە یا دوێ ب زمانەك ساناهیتر نڤیسی، هێدی هێدی پرتووكا وی یا ئێكێ ژی خواندەڤانێن خوە زڤڕاندن و پاشی بوو ئێك ژ پرتووكێن ناڤدار د دیرۆكا فیلۆسۆفییێ دا.
من گرنگترین پرتووكا وی ژ سێ پرتووكێن وی یێن ناڤدار ب ناڤێ رەخنەیا ئەقلێ خوڕی هەلبژارت بخوینم، ئەڤ پرتووكە ل سالا 1781 بۆ جارا ئێكێ چاپ بوویە، چاپا دووێ ل سالا 1786 چاپ بوویە، مووسا وەهبەی و دبت هندەكێن دی ژی بۆ زمانێ ئەرەبی وەرگێڕایە كو ژ 400 رووپەلێن قەبارە مەزن پتر پێك دهێت.
وەسا دیارە ئیمانۆئێل كانتێ فیلۆسۆف مفا ژ فیلۆسۆفێن بەری خوە دیتیە و رەخنەیا هندەكان ژ وان كریە، تایبەت فیلۆسۆفێن تاقیخواز، مینا داڤێد هیۆم و جان لۆكی، هەروەسا مفا ژ هندەك زانا و فیلۆسۆفێن بەری خوە، مینا دیمۆكریس، ئەبیقۆر، پلاتۆ، ئەرستۆ، دیكارت، بركلی و نیۆتنی دیتیە بێی كو كارتێكرنێ ل گەوهەرێ تیۆرییا وی یا فەلسەفی بكەن یا كو بەهرا پتر رۆلێ ئاقلی د دەم و جهی دا وەسا دبینت كو وەكی قالبانە بۆ زانین هەستكرنا مرۆڤی، ئانكو پرتووكا وی ل سەر هەردو پشكێن ئالییێ میتافیزیكی و ئالییێ ئیپستمی پارڤە دبت.
د هەردو پشكان دا، كانت وەسا هزر دكەت كو ئاقلێ مرۆڤی ژ هندەك قانوونان پێك هاتیە و بزاڤێ دكەت بزانت ئەو چ قانوونن، وەسا دبینت كو ئاقلێ هەر كەسەكی ب تنێ وێنەیێ تشتی وەك دیتنا خوە یا رووت دبینت، كانێ چاوا ب رێكا رەنگێ بەرچاڤكێ دبینت و ئەو نەشێت گەوهەرێ وی تشتی د ژیواری دا ببینت، ژ بەر كو دكەڤتە د جیهانا میتافیزیكی یا رەهایی دا كو بیركاری ژی تشتەكە ژ وێ جیهانێ، لێ هاتیە سەلماندن و زانستێن دی یێن سرۆشتی ژی هەر ب هیمایێن وێ بیركارییێ پێشڤە دچن، هەر ب وێ دیتنێ كانت گەهشتە وێ باوەریێ كو ئاقل نەشێت هەبوونا خودایی د وێ جیهانا میتافیزیكی دا ب هەر پێنج هەستەوەرێن خوە بسەلمینت كو خودێ هەیە یان نینە، لێ دڤێت مرۆڤی باوەرداری ب شیانێن تێپەڕ یێن خودێ هەبت كو چێكەرەكێ گەردوونێ هەیە و رۆژا قیامەتێ هەیە، داكو ستەمكار و ستەم لێ كری هەر ئێك ب مافێ خوە ڕا بگەهت.
پشتی كانتی ئەو تیۆر بەلاڤ كری، خەلكەكی وەسا ئەڤ خالا فیلۆسۆفیا وی دیت كو وی ب هشیاری خودێ د دەرگەهێ پێشیێ ڕا دەرێخست و د پەنجەرا رەخی ڕا كرە د ژۆر ڤە، ئەڤە ژی نە تشتەكی عەجێب بوو ل دەڤ كانتی، ژ بەر كو وی زانستێ لاهۆتی مینا دیكارتی خواندیە و مینا وی فیلۆسۆفەك دیندار بوویە، لێ پشتی بوویە فیلۆسۆف، مفا ژ هەردو رێبازێن سەرەكی یێن فیلۆسۆفیێ میتۆدێن ئەزموونگەری و ئاقلی وەرگرتیە..
راستە خواندنا فیلۆسۆفییا كانتی پێدڤی پتر ژ جارەكێ یە مرۆڤ بخوینت، هەتا بشێت ئەلیفبێتكێن فیلۆسۆفییێ ب گشتی و فیلۆسۆفیا وی یا ئاقلگەری ب تایبەتی بزانت، د سەر هندێ ڕا خواندنا ڤێ پرتووكێ ب كێمی خواندەڤانی فێری هندەك تێرمێن فەلسەفی یێن نەبهیستی دكەت و چاڤێن خواندەڤانی رۆهن دكەت كو هندی رەخنە ب گەوهەر و پرنسیپێن ئاقلی د ناڤ جڤاكان دا نەهێتە كرن، جڤاك هەر دێ نەهشیار مینن و نەشێن ل گەل كاروانێ وەلاتێن پێشكەڤتی بچن و راستییا رەهایی یا خودایێ ئێكانەیێ گەردوونێ بزانن.
دوماهیێ دێ بێژم پشتی بۆرینا نزیكی سێسەد سالان ب سەر فەلسەفا ئیمانۆئێل كانتی ڤە، گەلەك فیلۆسۆف و رێبازێن فیلۆسۆفیێ هاتنە، لێ هەر فیلۆسۆفییا وی خانا خوە یا تایبەت د ناڤ جیهانا فیلۆسۆفییێ دا مایە و ژ گەلەك ئالییان ڤە مفا ژێ دهێتە دیتن.
نیڤشكێ بابەتی، كانت وەسا دبینت، مرۆڤ نەشێت هەبوون و نەبوونا خودێ ب ئاقلی خوە یێ رووت بسەلمینت، چونكی ئاقل تنێ دچوارچۆڤەیێ جهی و دەمی دا كار دكەت و نەشێت پێزانینان ژ جیهانا میتافیزیكی یا پلاتۆی ژی بەری وی ب سەدان سالان بەحس كری وەربگرت.