دەرازینكا هنارتنێ و چێكرنا رامانا هەلبەستێ

دەرازینكا هنارتنێ و چێكرنا رامانا هەلبەستێ

خواندنەك د پێكهاتەیێن هەلبەستا (شەش بەند ژ سترانا ل بامه‌ڕنێ) یا هەلبەستڤان

محسن قۆچان دا

ـــ پشكا ئێكێ ـــ

ئازاد دارتاش

د ڤەكۆلین و پەیڕەوێن رەخنەیێن نوی دا، گڕنگییەكا زۆر ب دەرازینكێن تێكستان دهێتە دان، چونكو ئەو دەرازینك یێن گرێدایی نە ب دەقا سەنتەری ڤە و هەر یێك ژ وانا د ناخێ خوە دا، هەلگرێن مەسجەكێ نە و ئاراستەی لایەنێ دی دهێنە كرن، (تایتلێ سەرەكی، تایتلێن لاوەكی، بەرگ، پێشگۆتن، دیاری، دەرازینكا هنارتنێ، پەیڤێن لسەر نڤیسكاری و كتێبێ هاتینە نڤیسین، كتێب و بەرهەمێن نڤیسكاری، ژێدەر، پەراوێز، پێرست.. هتد.) كو ل پەی ڤەكۆلینێن تازە یێن رەخنەیی، دانەر و سازییێن چاپ و بەلاڤكرنێ ب مەبەست وانا دادنێن.

دەرازینكێن هەنێ كۆمەكن و تیرۆژكێن خوە ئاراستەی تێكستا سەرەكی دكەن، ئەو هەمی ب هەڤڕا سیستەمەكێ ئاماژەیی و ئەپسمتی پێك دئینن، تۆڕەكا تێكهەلییان چێ دكەن، هەر ژ مۆرفێم و  پەیڤێ تا مەزنترین یێكە (كەڤال، رستە، دەستەواژە، وێنە ..هتد.)، پشكدارن د پرۆسەیا چێكرنا ڕامانێ و هاڤێژتنا نیشانە و ئاماژەیان و هەر ئەڤ چەندە بوویە سەدەما وێ یێكێ تیۆرڤان و رەخنەگرێ فڕەنسی یێ ناڤدار (جاك درێدا) بهێتە هاندان كو بێژیت: (پێشگۆتن و دەستپێكرنێن هەنێ پشكدارن د ئاڤاكرنا تێكستێ دا، وەها دكەن كو تێكست بهێتە دیتن بەرییا بهێتە خویندن)، ب گۆتنەك دی دەرازینكێن هەنێ بونیاتێ یێكێ نە، كلیلێن تێكستا سەرەكی نە و پرێن هەڤگەهشتنێ ل گەل وەرگری دا چێ دكەن، دیسان گرنگی یا فاكتەرێن هەنێ دیار دبیت، دەما بزانین كا تا چ رادە رۆلی د پرۆسەیا ئازراندنا عەقل و هش و هەستێن وەرگری دا دبینن، لەوما دەرازینكێن هەنێ بووینە جهێ پویتەدانا خۆیندەڤان و رەخنەگران و هەر یێك ژ وان دەرازینكان پێگەهـ و كارتێكرنا خوە هەیە، ئەگەر وەكی میناك (دیاریكرنێ) وەربگرین وەكو یێك ژ دەرازینكان، دێ كارین بێژین دیاریكرن، دەربڕینێ ژ تنگژین و هەستێن نڤیسكاری دكەت و دبیت هەر ئەو (دیاریكرن)، ب ئاوایەكێ جودا هاتبیتە داڕێژتن و كارتێكرنێ ژ دلینی یا مە یێن وەرگر بكەت و ئاشۆپا مە بەر ب سەمتێن نەچاڤەرێكری ببەت، یان ئاسۆیا پێشبینیكرنێ ل جەم بشكێنیت، ئەڤ كارە ژی (كارتێكرن و گۆهارتن) ژ ئەركێن سەرەكی یێن كارێ ئەدەبی یە، كارێ هەنێ هەڤگەهشتنێ چێ دكەت و دبیتە سەدەما ئازراندنا هەست و نەستێن وەرگری. دیسان بەرگێ كتێبێ كو پێدڤی ب دیزاینەكا هونەری بهێتە دارێژتن، دیزاینەر وەكو وەرگرەكێ هۆشمەند پێدڤییە كارێ ئەدەبی یان تەڤایا تێكستی ب هویری و بنێرینەك رەخنەیی بخوینیت، سەرهەلی مژار و مەبەست و ئاماژەیێن وێ بیت، هەلبەت پێدڤی یە دیزاینەری بیرۆكەیەك هەبیت دەربارەی ئەوی ژانرێ ئەدەبی یێ كتێبێ، سەرهەلی دیرۆك و زمان و ئالاڤێن وی كاری بیت، هەتا بكاریت بیرۆكە و تیمە و مەسجێن كاری هەنێ ڤەگۆهێزیتە هوندری وی كەڤالی ئەوێ ئەو دادرێژیت، چونكو ل پشت كەڤالێ وی ژی مینا دیسكۆرسا ئەدەبی مەسجەكا هزری هەیە، لێ هەر دوو پەیام  یێن ڤەشارتی نە ل پشت چەڤەنگ و خوازە و خواستە و ئالاڤێن دی، یان یێن نخافتی نە ل پشت رەنگ و سێبەران، وەها پەیام دهێتە پێچاندن ب بەرگەكێ ئەستاتیكی یێ نەچاڤەرێكری، كو بەرۆڤاژی یا پێشبینی یێن وەرگری بیت، یان وەرگری هەڤڕویشی هەنگاڤتنێ بكەت.

تێز و ڤەكۆلین و پەیرەویێن نوی یێن رەخنەیی زێدە پویتە ب دەرازینكان داینە و وەكو تێكستێن هاوتەریب paratexte)) هەژمارتی نە، (رەخنەگرێ فرەنسی(گیرارد گینیت gerard genette)، دهێتە هەژمارتن ژ رەخنەگر و تیۆرڤانێن پێشەنگ ئەوێن مژارا هەنێ ئاراندی، رەخنەگرێ هەنێ چەند گۆتار و دوو كتێب دەربارەی وێ مژارا بەلاڤ كرینە، لێكولینێن كویر و لسەر ئاستێ تیۆری لدۆر تێز كرینە، نەمازە د كتێبا دەرازینك (seuils) دا، تێدا گرنگی یا دەرازینكان وەكو كلیل و تێكستێن پارالێل هەژمارتینە، وەها سەلماندی یە كو ئەو دەرازینك رۆلەكێ هەستیار و كارا د پرۆسێسا چێكرنا ئاڤاهییێ كارێ ئەدەبی دا دبینن، ئەو باندۆرا یێكێ د هشا خوینەری دا دكەن و كارتێكرنێ ل نێڕینا وی دكەن.

  رەخنەگرێ مسری (د. عەزوز عەلی) دەرازینكێن هەنێ لسەر دوو بەشان دابەش دكەت، دەرازینكێن یان تێكستێن پارالێلێن نێڤ خوەیی (تایتلێ كتێبێ، تایتلێن لاوەكی، ناڤێ نڤیسكاری، دەرازرینكا هنارتنێ، بەرگ، دیاری..هتد) و تێكستێن پارالێل یێن دەرەكی (چ لسەر نڤیسكاری یان لسەر بەرهەمێ وی هاتییە نڤیسین)، دیسان هەمان رەخنەگر دبێژیت: (هەر تشتەكێ باندۆرێ ل تێكستێ دكەت یان هەر تشتەكێ لدۆر لەشێ وێ دزڤڕیت و هەر تشتەكێ كو بكارین ب رێیا وێ بچینە هوندری تێكستێ دا وەكو دەرازینك هەژمار دكەت).  وەها و ل پەی ڤەكۆلێنێن نوی و پۆست مۆدرنێتە دا، پویتە ب هەر تشتەكێ گرێدایی ب تێكستێ ڤە دهێتە دان، نڤیسكار موحسن ئوسمان دبێژیت:( گرینگیپێدان ب زانستێ ناڤنیشانی Die Titoligie ڤەدگەِریتە پێكۆلێن خواندنگەها فرەنسی یا رەخنەیی و زانایێن ئورۆپی ل سالێن شێستان كار لسەر دیاردەیا ناڤنیشانی كریە، نەمازە ل سالا ١٩٦٨گرنگی ب ناڤنیشانی و تێكهەلی ب تێكستێ ڤە هاتەدان، مینا لیۆ هۆك leo Hock رۆلەكێ گرنگ د دامەزراندنا زانستێ ناڤنیشانی دا هەبوو، ب تایبەتی د پەرتووكا لسەر بابەتێ ناڤنیشانی دا) ، هەروەها چەند زانایێن دی لسەر مژارا هەنێ كار كریە،  تیۆرڤان و رەخنەگرێ فڕەنسی ( گێرارد گینێت Gerard Genette))، ب پەرتووكا خوە (دەرازینك (seuils) ڤەكۆلینەكا گەلەمپەریا هەڤتەریبا تێكستێ)، د ڤێ كتێبێ دا گینێت لسەر چەند پرسێن گرێدایی ب تێكستێن هەڤتەریب راوەستا و تێدا گرنگییا دەرازینكان د پرۆسەیا وەرگرتنێ و راڤەكرنا و ل پەی خواندنێن تیۆری و سێمیۆلۆژگی گەهشتە وێ بیرۆكێ كو تەڤ ستراكتۆرێن ڤەگێڕانێ و تەكنیك و ئالاڤ و میكانزمێن وێ پێدڤی ب سەر راوەستیان و خواندنێن كویر و ئەنالیزی نە،

 د تێكستا ئەدەبی دا، تەڤ پەیڤ و هەڤۆك پشكدارن د پرۆسەیا ئاڤاكرنا بونیاتێ تێكستێ دا، هەروەكو رەخنەگر سەعید یەقتین دبێژیت: ( ب هارمۆنیكرنا پەیڤان و رێخستنا رستە و هەڤۆكان و رێزكرنا ستراكتۆرێن زارەكی، پرۆسێسا ئاڤاكرنێ ب جهـ دهێت).

نە بتنێ د بیاڤا هەلبەست و رۆمانێ دا، بەلكو د بوارێن سینەما و شانۆ و موزیك و شێوەكاریێ دا، تێز و ڤەكۆلینێن هەنێ كارتێكرن و رەنگڤەدانا خوە هەبوویە و شارەزایێن ژانرێن دی ژی مفا ژ تیۆرا هەنێ وەرگرتی یە و تەكەز لسەر ئاماژە و نیشانێن دەرازینكا كرینە، وەكو نموونە د هونەرێ شانۆیێ دا، دەرهێنەر تەكەزێ لسەر رەنگێ جل و بەرگێن ئەكتەران، رۆناهی و دیكۆرێ شانۆیێ و موزیك و تەڤ پرت و پارچەیێن دی دكەت، هەر هەموویان ب هەڤڕا دكەتە ئامراز و ئاماژە و نیشانەیێن سێمیۆلۆیك و دبنە پشكەك د سیناریۆیێ دا، مەبەستا وی ژی پتر تەماشەڤانە، یان دەرهێنەر تەڤ ئالاڤێن هونەری تەرخان دكەت ژبۆی راكێشانا سەرنجا تەماشەڤانی و هەڤگەهشتنێ ل گەل چێ بكەت، كەواتە دەرهێنەر و ئەكتەر و سینۆگراف، بەرییا نمایشكرنا كارێ خوە یێ شانۆگەری د حالەتێ دوولی یێ دا دژین، سەدەما سەرەكی ژی جەماوەرە و دێ چەوا تەماشەڤان پێشوازییا كارێ وان كەت، لەوما و ل پەی پلانەكا دارێژتی دێ د هەولەك دۆمدار دا بن بۆ كارێ وان ببیتە جهێ سەرنجا تەماشەڤانان، دێ ل دۆر سایكۆلۆژیا جەماوەری پێزانینان كۆم بكەن، هەلبژارتنا مژار و تایتل و دەرازینكێن دی د كەڤنە هەمان قاد دا.

دەرزاینكا هنارتنێ ( عتبە التصدیر)، یێكە ژ دەرزینك و فاكتەرێن هەرە گرنگ د ئاڤاهی یێ هەر تێكستەكا ئەدەبی دا، ئەڤێ چەندێ هەلبەستڤان پاڵدایە كو ب هویری لسەر هەلبژارتنا وێ دەستەواژەیێ راوەستیت ئەوا ل بەراهییا تێكستا سەرەكی دهێتە نڤیسین، ب مەرجەكی یا گونجای بیت لگەل لەشێ تێكستا سەرەكی، یان ببیتە وەكو ستۆی د نێڤبەرا سەری(تایلێ تێكستێ) و لەشی (تێكستا سەرەكی) دا، ئەو دەرزاینك ژی هەروەكو د. عەلی غالب فەرەج دبێژیت: (هەر تشتەكێ یان نڤیسینەك بەرییا تێكستا ناڤەندی هاتبیتە نڤیسین ڤیچا چ ژ گۆتنێن دانەری ب خوە بن یان ژی ژ نڤیسینێن نڤیسكارێن دی بن ب خوە ڤە دگریت)،  دەرازینكا هەنێ دبیتە ئەو بیاڤێ ناڤێن یان ئەو پر یا كو ژ وێ دەرێ وەرگر گەشتا خوە د نێڤ گیانێ تێكستێ دا دكەت، قادا هەنێ دبیتە كلیلەك و فاكتەرەكێ هاریكار ژبۆی وەگری بەرهەڤ بكەت تێگەهشتنا ناڤەڕۆكا سێمیۆلۆژی و ژێدەرەك ژبۆی چێژ وەرگرتنێ ژ فورمێ گۆتنێ و لایەنێ وێ یێ ئەستاتیكی.

لەوما هەلبەستڤان زۆر ب هویری لسەر هەلبژارتنا وێ دەستەواژەیێ رادوەستیت و گرنگیێ ب چەوانی یا دارێژتن و چێكرنا وێ ددەت، دیسان یا گرنگ ئەوە دێ چەوان كاریت وان دەستپێك و دەرازینكان ب داوییان ڤە گرێدەت.

 لێ د هەلبەستا كوردی یا نوی دا، وەكو پێدڤی پویتەی ب دەرازینكا هەنێ نەهاتیە دان، یان پڕانییا هەلبەستڤانێن وەكو پشكەكا لاوەكی تەماشەی وێ دەرازینكێ كریە، دبیت لاوازییا پرۆسێسا رەخنەگرتنێ یێك ژ سەدەمان بیت، دیسان دبیت ئەو نە پویتەدان بۆ نەسەرهەلبوونا خوەدی هەلبەستڤانی ل دۆر تەكنیك و ئالاڤێن تازە د هەلبەستێ دا ڤەگەڕیێت.

هنارتنا هەنێ پشكەكا كارایە د ئاڤاهییێ تێكستا شعری و هەر كارەكێ دی یێ ئەدەبی دا، ژبۆی كو ئاستێ وێ بگەهیتە ئاستێ هەلبەستیبوونێ پێدڤییە چەند مەرج تێدا هەبن و ژوانا یا چڕ بیت و ب زمانەكێ بڵند هاتبیتە نڤیسین و وەرگری هەڤڕویشی هەنگافتنێ بكەت و بەرۆڤاژی پێشبینیێن وی بیت، ل گەل تایتلێ هەلبەستێ و دەرازینكا هنارتنێ فەرە وەرگر هەست بكەت كو یێ ل هەمبەر زمانەكێ جۆری راوەستیای و ئەو دێ وی راكێشیتە  فەزایەكێ پڕ نەهێنێ و تنگژین، ئەو تێگەهشتن ژی ل وی دەمی جهگیر دبیت دەما وەرگر هەست دكەت كو هەلبەستڤان شیایە بەرۆڤاژییا ئاسۆیێ پێشبینیێ بپەیڤیت و رستە ب ئاوایەك نەچاڤەڕێكری دارێژتی یە.

محسن قۆچان یێكە ژ وان هەلبەستڤانان ئەوێن هەست ب گرنگی یا وێ دەرازینكێ دكەت، خۆیندەڤان هەست دكەت لگەل نڤیسینا هەر تێكستەكا نوی یێ ئالاڤێن خوە یێن شعری نۆژەن دكەت، دەما هەلبەستا خوە یا لژێر تایتلێ (ل بامڕنێ) ل ڤیستڤالا ئەدەبی یا سێیان ل دهۆكێ خواندی، هەر ل دەستپێكێ و لگەل گۆهدێریكرنا دەرازینكا هنارتنێ:

ل بامڕنێ دەرەك تێرا شكەفتا ناكەت خۆ دكەنە دوو دەر

خفس ل بویك و زاڤا دكەڤیت، ل سەرێ چیای دبنە بەر

 وەرگر هەست دكەت، نڤیسینا دەرازینكا هەنێ د گاڤەكا هەلبەستی دا هاتیە نڤیسین، گاڤا هەنێ هەروەكو گاستۆن باشلار دبێژیت : (گاڤا دەمێ ئاسۆیێ یە و ئەو گاڤ ل هەمبەر یان دژبەری دەمێ ئەستۆنی رادوەستیت، گاڤەكا میتافیزیكی یە و هەست و هشان دهەژینیت)، گاڤا هەنێ یا ڤەگرێدایە ب تنگژین و هزر و هەستێن هەلبەستڤانی ڤە و دەربڕینێ ژ بێزاری و دوودلی یێ دكەت و د وێ گاڤێ دا هەلبەستڤان د حالەتەكێ نەمازەیی دا تێپەردبیت، ئەو دەربڕین ڤەرێژا وێ هەنگافتنێ یە ئەوا د كەتوارەكێ تاڵ دا راستی وی بووی و ب هێزا خەیالێ جیهانەك دی چێ كرییە، ئەو جیهان یا مشتە ب پرسیارێن گرنگ و هەستیارێن هەبوونگەرایی.

ژبۆی دەربڕینێ ژ وێ گاڤێ و حالەتێ هەنێ، ژبۆی كو ب ئاوایەكێ هونەری دەربڕینێ ژێ بكەت و د سپاتیومەكێ شعری دا جهگیر بكەت، هەلبەستڤان ژ وی هەمبەرێ بابەتی دگەڕیێت ژ وان جەڤەنگان دگەریێت ئەوێن بكارن هەمبێزا تنگژین و بینین و هزرێن وی دكەن و ب رێیا وان بیرۆكەیێن خوە بكەتە هونەر، ل ڤێرێ محسنێ هەلبەستڤان پەنا بەر دیرۆكێ و سومبۆلێن دێرین و كەڤنار بریە، روحا جهی ڤەدیتی یە، هەلبەت جه ژی فاكتەرەكێ سەرەكی یە ژ فاكتەرێن شعری، ل جەم وی ئەو جه  نە بتنێ جهێن ماتریالی یان فیزیكی نە، بەلكو جهێن ورەیی نە،  د بینینێن هەلبەستڤانی دا رامانا هەبوونێ ل وان دەران بەرجەستە دبیت، جهێن ڤەگرێدایی ب رابردوو ڤەنە، هونەر ژی هەر د بنەڕەت دا كارێ ڤەكۆلینێ یە د رابردووی دا، هەلبەستڤانێ مە یێ پرۆفێشنال هەر تشتەكێ زێدە و نە پێدڤی د گۆتنا شعری دا ژ ناڤ دەرئێخستی یە، ب شارەزایی رستەیێن خوە هەلبژارتینە، ب ریێا ب كارئینانا زمانی ب ئاوایەكێ جیاواز و تەكەز لسەر تەكنیك و فورمەكێ نەمازەیی و ڤەگێڕانەكا سۆریالی و فاكتەرێ ئاشۆپا خۆلقێنەر، وێنەیەكێ شعری یێ فەنتازی داڕێژتی یە، وێنەیەكێ پان نۆرمال، هەلبەستڤانێ یێكەیێن كەتوارێ هەین د تێكستا خوە دا هەلوەشاندی یە و ژ نوی و ل گۆر دیتنێن خوە ب ئاوایەكێ دویر ژ سینۆرێن لۆژیكی جارەك دی ئاڤاكری یە ڤە: 

 ل بامەڕنێ دەرەك تێرا شكەفتا ناكەت خۆ دكەنە دوو دەر

خفس ل بویك و زاڤا دكەڤیت، ل سەرێ چیای دبنە بەر

 هەر ل دەرازینكا هنارتنێ نیشانەیێن كودەتایا ئەوێ هەلبەستڤان لسەر زمانێ گۆتاركی دیار بووینە، بەلكو هەلبەستڤانی هەر ئەو دەرازینك كریە بیاڤەكا سێمیۆلۆگی، بیاڤا  چێكرنا نیشانە و ئاماژەیان، بیاڤەك جودا نابیت ژ تێكستا سەرەكی بەلكو دبیتە پشكەك گرنگ ژ تەڤنێ وێ، لەوما دێ وەرگر هەست كەت كو پێدڤی یە خوە بەرهەڤ بكەت بۆ پرۆسێسا وەرگرتنێ ژبەر كو پرۆسەیا هەنێ یا هێسان نابیت، چونكو هەلبەستڤان یێ دویركەڤتی ژ دارێژتنا سادە و گرنگی ب لایەنێ ئەستاتیكی دایە و ب زمانەكێ ئاماژەیی دێ پەیڤیت، هەلەبستڤانی هەول دایە ب رێیا بكارئینانا هەر تشت و ئالاڤەكێ بالكێش و نەچاڤەڕێكری سەرنجا وەرگری رابكێشیت، یان ل وی فۆرمی گەڕیایە ئەوێ گونجای ل گەل ئەو گۆهارتن و ڤەگوهڕینێن د ژانرێن دی یێن ئەدەبی و هونەری دا رویداین.

قۆچانێ هەلبەستڤان دیرۆكا هەڤڕكییان د تێكستا( شەش بەند ژ سترانا ل بامرنێ) دا، ب جۆرەكێ خەست كۆم دكەت، (هەڤڕكی یا مرۆڤی ل گەل سرۆشتی، هەڤڕكی یا د نێڤبەرا كۆمێن جڤاكیێن جیاواز دا، هەڤڕكی یا ئەڤێ نفشی لگەل ئەوێن دن، هەڤڕكی یا زانینێ لگەل نەزانینێ، هەڤڕكی لسەر هەبوون و مانێ.. هتد,)، یان تەوەرێ سەرەكی یێ بیرۆكەیا تێكستێ لسەر هەڤڕكی یا دوئالیزیمیان چێبوویە، ستراتیژیەتا هەنێ یا دێرینە د لۆژیكا هەبوونێ دا و هزرا فەلسەفی یا رۆژئاڤا هەر ل ئەفلاتونی بگرە هەتا هایدگەری لسەر بنگەهێ هەنێ چێبوویە، فەیلەسوفێ ئەلمانی هیگل دهێتە هەژمارتن وەكو ڤەبینەرێ یاسایێن دیالێكتیكی، هەڤڕكییا دوئالیزیمیان ل پەی یاسا ونێڕینا فەلسەفا هەنێ، یا ڤەگڕێدایێ یە ب هەبوون ڤە و هەر دێ یا بەردەوام بیت و بنەمایێ پێشڤەچوون و وەرارێ یە، هەر تشتەكی د ناخێ خوە دا ناكۆك و هەڤدژێ خوە هەمبێز دكەت و لسەر بنگەهێ هەنێ، بیرۆكەیا یان یاسا ماندەلكرنا ماندەلكرنێ (نفی النفی) هاتیە داڕێژن، یاسایا هەنێ ل جەم كارل ماركسێ فەیلەسۆف بوو یێك ژ سێ یاسایێن سەرەكی یێن لۆژیكا دیالێكتیكی و ل پەی وی بنگەهێ دیاردە و بوویەر راڤەكرینە و ب دیدەكا ڤەبڕ و دویر ژ گومانێ تاگیرییا لایەنەكی دكەت، تەماشەی لایەنەكی دكەت وەكو هەلگرێ بها و نرخێن بڵند و راست و پاكژ و بەرۆڤاژی لایەنێ دی دبیتە ژێدەرێ خرابی و نەباشیێ و سەدەمێ پاشڤەمانێ، لێ فەلسەفا پۆست مۆدێرنێتە، كۆدەتایەك لسەر نێڕینا هەنێ كریە، وێ تەماشەی هەڤدژان كریە وەكو تەڤاڤكارێن هەڤ دوو، رێچكەیا هەنێ یا فەلسەفی ل پەی چەندین  ژێدەران بۆ جاك دریدایێ فەیلەسۆفێ و خودانێ تیۆرا هەلوەشانگەرایێ دزڤڕیت، محسنێ هەلبەستڤان ب هەمان دید و ل پەی  هەمان رێباز تەماشەی دوئالیزیمان دكەت و ئەو ژی یاخی دبیت لسەر بنگەهێ لۆژیكا كلاسیك، چونكو خوینەر هەست ناكەت كو هەلبەستڤان تاگیرییا لایەنەكی لسەر كیستێ لایەنێ دی دكەت، بەلكو وەها دبینیت كو ئەو دوئالیزم یێن هەڤدژ نینە بەلكو ب تنێ ناكۆكی د ناڤبەرا وان دا هەنە و ئەگەر تێكهەلی و هەڤگرتن نەبن چ لڤین و وەرار و نویبوون چێنابن، یا پێدڤی ئەوە تەماشەی وان بكەین وەكو هەین و لسەر بنەمایەك تەندروست و عەقلانی، نە بتنێ هەر دوو یێك دوو تەڤاڤ دكەن، بەلكو هەر یێك رامان و پێدڤی یا هەبوونا خوە ژ یێ دی وەردگریت، یان ئەگەر ئەوێ دی نەبیت چ رامان بۆ هەبوونا مە نابیت، ل پەی دیدا فەلسەفا پۆست مۆدێرنێتە ب رێیا دایەلۆكێ هەر دوو جەمسەر دبنە داینەمۆیێن لڤاندنا دیرۆكێ و چێكەرێن بوویەران، وەها ژی دێ وەرارا دیرۆكێ ب شێوەیەكێ سرۆشتی ب رێڤەچیت، لێ عەقلێ زال هێژ یێ دویرە ژ هەمبێزكرنا لۆژیكا هەنێ.

دیسان هەلبەستڤان د وێ باوەرێ دایە، كو تەڤ هونەرێن دی یێن ئەدەبی و هونەری مفا ژ ژانرێ شعرێ وەرگرتینە، لەوما ئەو ژی وی مافی ددەتە هەلبەستێ كو ئەو ژی مفای ژ ژانرێن دی وەربگریت ژ وانا ژی چیرۆك و كن چیرۆك و شانۆ و رۆمان و شێوەكاری..هتد، نها  هەلبەستا نوی و ژبۆی كو د نویكرنەكا هەروهەر دابیت و بكاریت وێ گۆتنا دبێژیت: ئەڤ چاخە چاخێ (مرنا هەلبەستێ یە) ماندەل بكەت، لەو من د هەلبەستێن خوە دا دەرگەه  هەمبەر تەكنیك و شێوازێن نڤیسینا ژانرێن دی ڤەكری هێلاینە، ب ڤێ ڤەكرنێ ژی شیایە ب ئالاڤێن تازە رستەیێن خوە پێكبینیت و وەرگری هەڤڕویشی هنگافتنا وەرگرتنێ بكەت.