شرۆڤەکرنەکا بونیاتگەری بۆ کورتە چیرۆکا (مایتێکرن) یا نڤیسەر عەبدولرەحمان بامەڕنی
پ.هـ. د. نفیسە اسماعیل حاجی
زانكۆیا دهوك/ كولیژا زمانان
میتودا بونیاتگەری ژ میتودێن نوییە كو تێكست ژ دەوروبەران و كونتێكستی دویرئێخست و وەكو بونیاتەكێ سەربخۆ سەرەدەری ل گەل دكەت. بەری بونیاتگەریێ پیڤەرێن بریاردانێ ژ دەرڤەی دەقی بوون، بونیاتگەران ئەڤ چەندە رەدكرن و پشتبەستن ب دەقی و ناڤخوییا وی كرن. گرنگیدانا وان ب تێكستی وەكو ئاڤاهییەكێ زمانڤانی وئیستاتیكی بوو. دامەزراندنا بونیاتگەریێ د رەخنەیێدا ل سەر بنەمایێ چەند پرنسیپان بوو، وەك: تەوەرێ مێژوویی دهێتەهژمارتن تەوەرەكێ گەلەك ڤەجوی، چ ئەگەر بۆ نەماینە و پێدڤیاتی د بەردەوامبوونا ویدا نەمایە. مێژوو ب پلا ئێكێ فەلسەفەیە و ئەدەب نە ب وێ فەلسفەیا تێدا دبت ئەدەب، بەلكو ب تشتەك دی كو دهێتە ناڤكرن ب ئەدەبیەتا ئەدەبی. ئانكو رەخنە د ڤەكۆلینا ئەدەبیدا داكوكییێ ل ئەدەبی دكەت وەكو دیاردەیەكا د چركەكا تایبەتدا و وەكو سیستەمەكێ هەمەلایەن، ب ڤێ چەندێ كارێن ئەدەبی دبنە ئاڤاهیێن تەمام یێن خودان سیستەم، و شیتەلكرنا وان پێدڤی ب پەیوەندیێن ناڤخویی و پێكڤەگرێدانا وان هەیە. رەگەزێن وی یێن ئەركێن جوانناسیێ ب جهدئینن. ب ڤێ چەندێ رەگەزێ بنەرەتی دكارێ ئەدەبیدا پێدڤی ب ئالیێن دەرەكی وەكو مێژوو و ژیان و دەرونێ نڤیسەری و نە جڤاكی و پێكهاتەیێن دی، بەلكو گرێدای ئەوێنە ئەوا بونیاتگەر دبێژنێ ئەدەبیەت. خالەكا دی ئەوە كو ئەدەبییەتا ئەدەبی ب پلەكا مەزن ب تیورا یاكبسونی ڤە ئەوا دەربارەی ئەركێن زمانی، هاتەگرێدان. ئەوژی ل دویڤ رێكخستنا پەیامهنێر، پەیام، و پەیاموەرگر، كەنالێ پەیوەندیپێككرنێ (التواصل) و كود. یاكبسون شەش ئەركان بۆ زمانی دەستنیشان دكەت، ژ هەمیان دیارتر شیعرییەت بوو، ئەوژی دەمێ داكوكی ل پەیامێ دهێتەكرن. ئەگەر بابەتێ ئەدەبی جیهان بت، بابەتێ رەخنێ ئەدەبە، ب ڤێ چەندێ رەخنە نەما بیاڤەك بۆ دیاركرنا ئایدیولوژییەتا یان تیورێن گرێدای رامیاری و جڤاكی و مێژوویی. دڤی بیاڤیدا مەزنترین پێنگاڤ هاتە هاڤێتن بۆ ڤەقەتاندنا رەخنەیا ئەدەبی ژ رەهەندێن ئایدیولوژی دا كو ببت زانستەك بۆ ئەدەبی.
هەروەسان ئەركێ رەخنەگری نە دیاركرنا رادا راستگوییا نڤیسەرییە دەربارەی پەیوەندییا وی ب جڤاكی ڤە. هەر وەكو رەخنەگرێ بەرێ یێ ئایدیولوژی دڤی بیاڤیدا كار دكر، بەلكو ئەركێ وی ئەوە ڤەكۆلینێ ل زمانێ نڤیسینا ئەدەبی بكەت. رامانا ڤێ چەندێ ئەوە كو تیورا ئەدەبی هەر ژ بونیاتگەری گوهورینەكا بنەرەتی ب خوەڤە دیت، ئێدی نەما تیورەكا ژیانێ، بەلكو تیورەكا دیاردێن ئافراندنا ئەدەبی ژ روانگەیا زمانڤانی و هونەری و جوانناسی ڤە.
ژ زاراڤێن بونیاتگەریێ بكارئیناین (بونیات) بوو. ئەڤ زاراڤە د بیاڤێن جودادا هاتیە وەكو دەرونی و ئەنتروپولوژی و زانستێ زمانی. د بیاڤێ رەخنەیا ئەدەبیدا ئەڤ تێگەهێ د هندەك پرساندا دورست بوویە، وەكو: كارێن ئەدەبی ب گشتی بنیاتێن تەمامن وهەمەلایەنن؛ چونكو رامانێن وان ب پلا ئێكێ گرێدای ڤی سروشتێ هەمەلایەنە. بۆ نموونە بونیاتێ دەلالی یێ قەسیدا شیعری دەرئەنجامێ كۆمەكا بونیاتێن كو د بونیاتێ ریتمی، پێكهاتەیی و دەربڕینی و خەیالیدانە و دگەهتە كوپیتكا خوە دئاستێ هێماییدا، بەرجەستە دبت. د بیاڤێ ڤەگێڕانێدا چیرۆك یان رۆمان ، بۆ نموونە رۆمان نە ژ پشكێن رێكخستی پێكدهێت، بەلكو ژ بونیاتێن پێكهات وەكو بونیاتێ دەنگان، دەقی، بونیاتێ گوتارا ڤەگێڕانێ ئەو د ئاستێن هەمەجۆرێن زمانیدا بەرجەستە دبت، وەكو ڤەگێڕان، دیالوگ…هتد. ئانكو رەخنەگر ژ ئاستێن سەرڤەیێن بونیاتێ تێكستی دەستپێدكەت (دەلالە و رامانێن ڤەشارتیێن تێكستی و دا دئەنجامدا بگەهیتە ئاستێن كویر.)
كورتە چیرۆكا (مایتێكرن) یا نڤیسەر (عبدالرحمن بامەرنی) ئەوا دگۆڤارا پەیڤدا ژمارە (79) ل سالا (2019) ێ بەڵاڤ بووی، پرسا خوەسوتنا كچان د جڤاكێ مەدا دئازرینت. ئەڤ دیاردەیا هەتا نوكە د جڤاكێ مەدا بەربەڵاڤ وەكو دەرئەنجامێ دابونەریت و رەوشەنبیرییا جڤاكی. د ڤێ تێكستێدا ژ ئەنجامێ مایتێكرنا دەیبابان و خێزانێیە. ب راستی تەكنیكا نڤیسەری د ڤی تێكستیدا پەیڕەوكری گەلەك گونجاییە كو كورتە چیرۆكێ ب رێكا مێتا فكشنێ د دو پشكاندا ب دو رەنگێن جودا دادرێژت. هەر پشكەك ژ دو سیناریویان پێكدهێت. ئانكو د پشكا دوێدا دوبارە چیرۆكێ ب رەنگەك دی پێشكێش دكت، بەلێ مخابن دەرئەنجام هەر خوەسوتنا كچێیە. ب راستی بنیاتێ ژ دەرڤە یێ تێكستی دەربڕینێ ژ بنیاتێ ناڤخۆیی دكت وەكو دێ ژ شرۆڤەكرنێ خویا بت. بۆ رونكرنا ڤێ چەندێ دێ د شرۆڤەكرنا خوەدا داكوكیێ ل بونیاتێن پشكداری دئاڤاكرنا كورتە چیرۆكا “مایتێكرن”دا كرین كن.
دەستپێكێ دێ ژ ناڤونیشانی دەستپێكن. ب دیتنا مە دەلالەت و رامانا ناڤونیشانێ كورتە چیرۆكێ پشكدارە د ئاڤاكرنا دەلالەتێن بونیاتێ كویرێ وێدا، وەكو د ڤان نموونەیاندا خویا دبت:
” گریا دەیكا وێ نەشییا هیڤیێ بۆ دروست بكەت، كو دێ بابێ وێ ل سەر وی كوری رازی بیت، ئەوێ وێ سوزدایێ یان بۆ وی بیت یان بۆ ئاخێ..” ل10
” هێشتا سالا وان یا هەڤژینیێ تەمام نەبوویی، مایتێكرنان دەستپێكرن ” ل110
” تا رۆژەكێ هەڤژینێ وێ بریار دای، دەستێ وێ بگریت و بۆ مالا بابێ وێ و مایتێكرنێن وان بزڤرینیت” ل 110
وەكو ژ ڤان نموونەیان دیار دبت تەوەرێ سەرەكی یێ بابەت ل دور دزڤڕت مایتێكرنە كو دبتە ئەگەرێ ژدەستدانا كچێ بۆ ژیانا خوە، لەوما هەلبژارتنا ڤێ پەیڤێ وەكو ناڤونیشان گەلەك گونجاییە و بوویە بنیاتەكێ دەلالی د ئاڤاكرنا چیرۆكێدا.
بونیاتێ رویدانان و تەكینیكا پێشكێشكرنا وان:
تەكنیكا پێشكێشكرنا رویدانان ئەوە كو رویدان د دو پشكاندا كو هەر ئێك ژ دو سیناریویان پێكدهێت هاتینە پێشكێشكرن. پشكا ئێكێ ژ سیناریویا ئێكێ و دوێ پێكدهێت و تێدا رویدان ئەون كو كچەك خوە دسوژت وەكو دەرئەنجامێ رەدكرنا بابێ بۆ وی كەسێ وێ هەلبژاتی وەكو خوشتڤی. د سیناریویا دوێدا پشتی سالەكێ خوشتڤییێ وێ ژبیردكەت وهەڤژینیێ ل گەل كچەكا دی پێكدئینت. د هەردو سیناریویێن پشكا دوێدا ڤەگێر چیرۆگێ بەرەڤ میتافكشنێ دبەت و خویادكەت كو چیرۆكنڤیس دوبارە چیرۆكێ یان رویدانان ب رەنگەك دی پێشكێشدكەت؛ لەوما سیناریویا ئێكێ ژ ڤێ پشكێ ب راستڤەكرنا سیناریویا ئێكێ ناڤدكەت و سیناریویا داویێ ژی ب دووماهی سیناریو ناڤدكەت. ل ڤێرێ هەر وەكو چیرۆك دوبارە دهێتە نڤیسین و رویدان دهێنەگوهورین. باب ل سەر خوشتڤیێ وێ رازی دبت و ژیانا هەڤژینیێ پێكدئینن، بەلێ داوی دیسان خوەسوتنا وێ یە.
رویدانا سەرەكی: مایتێكرنێن دیبابانە دژیان و هەلبژاتنێن بچویكێن/ كچێن خوەدا
بۆ ئاڤاكرنا ڤێ رویدانێ نڤیسەری چەند رویدانێن لاوەكی بكارئیناینە، ئەو ژی:
-خوەسوتنا كچێ/ مرن: دەرئەنجامێ رەدكرنا بابێ بۆ وی كەسی یێ وێ هەلبژارتی
-پێكئینانا خوشتڤی ژیانا هەڤژینیێ ل گەل كەسەكا دی پشتی دەمەكێ كورت ژ مرنا وێ
د سیناریویا دوێدا
-پێكئینانا كچێ بۆ ژیانا هەڤژینیێ: پشتی باب ب خوشتڤیێ وێ رازی د بت .
- خوەسوتنا كچێ/مرن: دەرئەنجامێ مایتێكرنا دەیبابان
وەكو دیار د هەردوو دارشتنان/ سیناریویاندا رویدانا سەرەكی مایتیكرنا دەیبابانە؛ بەلێ ل دویڤئێك هاتنا رویدانێن لاوەكی جودانە
د دارشتنا ئێكێدا:
رویدانا سەرەكی رویدانا لاوەكی رویدانا لاوه‌كی
مایتێكرن خوەسوتن پێكئینانا هەڤژینیێ/ خوشتڤی
د دارشتنا دوێدا:
رویدانا سەرەكی رویدانا لاوەكی رویدانا لاوەكی
مایتێكرن پێكئینانا هەڤژینیێ/ كچێ وخوشتڤیێ وێ خوەسوتن
وەكو دیار د هەر دوو دارشتناندا دەرئەنجام خوسوتنە ب تنێ دەمێ ئەنجامدانێ جودایە.
ژ ئەڤا بوری بونیاتێ ڤەگێڕانێ خویا دبت
ڤەگێڕان د دارشتنا ئێكێدا:
كچ: گرێدانا وێ ب خوشتڤیێ وێڤە/ ئانكو گرێدان ب ژیانێڤە
كچ: جودابوونا وێ ژ خوشتڤی/ ئانكو جودابوونا ژ ژیانێ
كچ: بریاردانا خوسوتنێ
د دارشتنا دوێدا ڤەگێران ب هەمان رەنگە
دا ڤەگێڕان یا سەركەفتی بت، پێدڤی ب بابەت و لڤین و شیانانە و كەسەكێ ئەنجام بدەت
پێدڤییا كریارێ: كەسەك ئەنجام بدەت/ كچ
حەزا كریارێ: ب داوی ئینانا وێ ژیانێ
زانینا كریارێ: نەرازیبوونا بابێ
شیانا ئەنجامدانا كریارێ: خوەسوتن
بونیاتێ كەسایەتیێ:
كەسایەتی ژ رەگەزێن گرنگە و گرێداییە ب رویدانانڤە، ئانكو ئێك ژ بونیاتێن گرنگە د ئاڤاكرنا كورتە چیرۆكێدا.
جۆرێن كەسایەتییان:
كەسایەتییا دەیكێ: كەسایەتییەكا جێگیرە
كەسایەتییا بابێ: كەسایەتییەكا جێگیرە
كەسایەتییا كچێ: كەسایەتییەكا جێگیرە
كەسایەتییا خوشتڤی: كەسایەتییەكا نەجێگیرە
كەسایەتی ب رێكا نەراستەوخۆ دهێنە پێشكێشكرن، ئانكو خواندەڤان ب رێكا رویدانان و كریارێن وان و دیتنێن وان بۆ یێن دی، نەكو راستەوخۆ ب سالوخدانێن ڤەگێڕی وان ناسدكت.
كەسایەتی ب رێكا فەرهەنكا زمانی دەلالاتێن وان دهێنەنیاسین، وەكو بۆ نموونە:
كەسایەتی نموونە ژ كورتە چیرۆكێ دەلالە دەیك گریا دەیكا وێ نه‌شییا هیڤیێ بۆ دروست بكەت، دلوڤان
خوشتڤی پشتی سالەكێ ژ راگەهاندنا مرنا وێ، خوشتڤیێ وێ پەیوەندی دگەل كچەكا دییا هەڤتەمەنێ وێ گرێدان، بێ وەفا بونیاتێ ڤالاهیێ یان بوشاییێ:
بوشاییا جوگرافی یا سەرەكی د كورتە چیرۆكێدا ماڵە و دیارە دەستهەڵات ل دەڤ یێ دی یە كو زەڵامە (بابە و هەڤژین)، ئانكو دەستهەڵات یا بابێ یان یا هەڤژینی یە. د هەر دوو دارشتناندا یان سیناریویاندا بوشایی هەمان رەنگە، لەوما ژی دێ دبینن كو چارەنڤیسێ كچێ هەمان چارەنڤیسە كوخوەسوتنە.
دیارە بونیاتێن مە رونكرین هەمی پشكدارن د ئاڤاكرنا بونیاتێ كورتە چیرۆكێدا. دیسان تەكنیكا دوبارە دارشتنا چیرۆكێ گەلەك ل گەل دەلالەتا كویرا چیرۆكێ گونجای یە، ئانكو خویا دكەت كو د هەمی باراندا د ژیانا ژنێ یان كچێدا د جڤاكێ مەدا دەستهەلات یا زەلامی یە و مایتێكرنا دەیبابان د چارەنڤیسی وێدا بەردەوامە. ژن هەر نە خودان بڕیارا خوەیە و گەلەك جاران ئەو چەندە پاڵدەرە ژنێ بەرەڤ بڕیارا ب داوی ئینانا ژیانا خوە دبت.
ژێدەر:
-د. حمید الحمدانی. بنیە النص السردی من منظور النقد الادبی، المركز الثقافي العربی، الدار البیضاء، الطبعە الثالثە، 2000.
-د. صلاح فضل. مناهج النقد المعاصر، اطلس للنشر و الانتاج الاعلامی،القاهرە، الطبعە الخامسە، 2005.
-د. عبدی حاجی. چەند تیورەكێن رەخنا ئەدەبی، سپیرێز، چاپخانا حجی هاشم، هەولێر، 2008.
-د. فوئاد رەشید. ناسنامەی دەق: رەخنە و لێكۆڵینەوەی ئەدەبییە دەربارەی ناسنامەی نەتەوایەتی و ئیستاتیكی دەق و گوتاری رەخنەیی، لقی كەركووكی یەكێتیی نووسەرانی كورد-10، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، 2005.
-عبدالرحمن بامەرنی. “مایتێكرن”، گۆڤارا پەیڤ، گۆڤارەكا رەوشنبیرییە- ئێكەتیا نڤێسەرێن كورد تایێ دهوك دەردئێخت، ژمارە (79)، 2019، ل109-110.
-هەڤال سەلیم تەیب. بونیاتگەری د ناڤ رەخنا كوردیدا ژ دەستپێكێ هەتا سالا 2003ێ، سپیرێز، چاپخانا حجی هاشم، هەولێر، 2006.
