رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا (بەرزەبوون د ناڤبەرا دوو کۆلتوران دا)
د. سالمێ جاسم
بابەتێ مە پەیوندییەکا خورت یا ب دوو زاراڤەیێن زانستی ڤە هەی، ئەو ژی هەر دوو زاراڤەیێن رەڤەند و کۆلتور، لەوما ژی ئەم ل پێشيیێ دێ پێکولێ کەین ڤان هەر دوو زاراڤەیان پێناسە و شرۆڤە بکەین:
پەیڤا “رەڤەند” یا کوردی واتەیا دياسپۆرا (Diaspora) یا ب بنیاد یۆنانی ددەت و د زمانێ ئنگلیزی و ئەلمانی ژی یان ژی ئەم دکارین بێژین د بوارێ زانستی و ئەکادیمی دا ژی هۆسا دهێتە ب کار ئینان، د زمانێ عەرەبی دا زاراڤەیێ “جالیـة” دهێتە ب کار ئینان.
| زاراڤەیێ کۆلتور Cultur د بنگەهێ خۆ دا پەیڤەکا لاتینی یە و هاتيیە وەرگرتن ژ پەیڤێن “colere” ب واتەیا ئادەکرن یان سەخبێرکرن و پەیڤێن “Cultura” و “Cultus” ب رامانا چاندن و سەخبێرکرنا ئەردی دهێت. |
زاراڤەیێ Diaspora ژ زمانێ یۆنانی یێ کەڤن هاتيیە و ل پێشيیێ ژی د دیرۆکێ دا واتەیا پارچەبوون و بەلاڤبوونا پێکهاتەیەکا ئایینی دگەهینیت، ئانکو پارچەبوون و بەلاڤبوونا ئایینەکێ دەستنیشانکری ل گەلەک وەلاتان، ب تایبەتی ژی هاتيیە ب کار ئینان بۆ بەلاڤبوونا جهویان ل گەلەک جوگرافیێن جودا و پاشی ژی بۆ پارچەبوون و بەلاڤبوونا کریستیانان. پاشی ژی ئەڤ زاراڤەیە ل سالێن شێستان ل چەرخێ بیستێ هاتیە ب کارئینان ل سەر پێکهاتەیێن نەتەوەیی ژی. ئەم دکارین بێژین زاراڤەیێ Diaspora واتەیا پارچەبوونا جیۆگرافی یا گرۆپەکا نەتەوەیی ددەت، کۆ جودا و دویر ژ رەهـ و ریشالێن گرۆپا خۆ وەک کێمە گرۆپەک د ناڤ جڤاکەکا دی یا مەزن دا دژیت و تووشی گرفتێن ناسنامێ و خۆگونجاندنێ دگەل وي جڤاکێ دبیت، هەر گرۆپەکا دیاسپۆرایێ ژی هندەک تایبەتمەندیێن خۆ یێن هەڤپشک هه‌نه، وەكی زمان، دیرۆک، ئایین و عادات و هتد.
زاراڤەیێ کۆلتور Cultur د بنگەهێ خۆ دا پەیڤەکا لاتینی یە و هاتيیە وەرگرتن ژ پەیڤێن “Colere” ب واتەیا ئادەکرن یان سەخبێرکرن و پەیڤێن “Cultura” و “Cultus” ب رامانا چاندن و سەخبێرکرنا ئەردی دهێت، ئانکو ڤی زاراڤەی پەیوەندییەکا گەلەکا خورت یا ب ئالاڤێن ژیانێ ڤە هەی، لەوما ژی زاراڤەیێ کۆلتور د هەمی بوارێن ژیانێ و زانستی دا دهێتە ب کار ئینان و ئەم دکارین وەک کۆم بێژین زاراڤەیێن کۆلتوری. میناک ژی وەک کۆلتورێ خوارنێ، کۆلتورێ دانوستاندنێ، کۆلتورێ سیاسی، کۆلتورێ جڤاکی و هتد…
دیرۆکا رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا
دیرۆکا رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا ڤەدگەریتەڤە بۆ دویماهیيا سەدسالا نوزدێ و دەستپێکا سەدسالا بیستێ دەما هندەک ژ کەسایەتیێن سیاسی یێن کوردی ژ ئەگەرێن سیاسی و وەک ئۆپۆزسیۆن ل دژی دەولەتا ئۆسمانی و قاچاری کۆچبەری ئەورۆپا و ئەمریکا دبن، لێ ژ بەر هژمارا کێم یا ڤان کەسان و پەرت و بەڵاڤبوونا وان ل سەر گەلەک وەلاتان نەشیان ببنە رەڤەندەکا یەکگرتی و خورت.
زنار سلۆپی د بیرەوەریێن خۆ دا بەحسێ دامەزراندنا لقێ کۆمەلا خوێندکارێن کورد ل سویسرا ل سالا 1913 ێ کریە، لێ هژمارا وان یا کێم بوویە و یا دەمکی بوویە.
| بۆ جارا ئێکێ ل سالا 1956ێ ل باژێرێ ڤیسبادن Wiesbaden یێ ئەلمانیا رۆژئاڤا خواندەڤانێن کورد یێن هەمی پارچه‌يێن کوردستانێ کۆمبوون و کۆمەلا خوێندکارێن کورد ل ئەورۆپا KSSE دامەزراندن. |
بۆ جارا ئێکێ ل سالا 1956ێ ل باژێرێ ڤیسبادن Wiesbaden یێ ئەلمانیا رۆژئاڤا خواندەڤانێن کورد یێن هەمی پارچه‌يێن کوردستانێ کۆمبوون و کۆمەلا خوێندکارێن کورد ل ئەورۆپا KSSE دامەزراندن و ئەڤە ب قۆناغا ئێکێ یا رەڤەندا کوردی یا رێکخستی ل ئەورۆپا دهێتە هژمارتن، ل سالا 1962ێ هژمارا ئەندامێن ڤێ کٶمەلێ 230 قوتابی بوون و ل سالا 1965ێ گەهشتە پتر ژ 400 خواندەڤانان ژ هەر چوار پارچێن کوردستانێ کۆ ڤێ کومەلێ و ئەندامێن وێ نوێنەرایەتيیا سیاسی یا کوردان دکر تا دویماهیيا سالێن نۆتان ژ چەرخێ بۆری و ب تایبەتی ژی د. کامیران بەدرخان و پاشی د. عسمه‌ت شەریف وانلی.
ژ ئەگەرێ پەیمانا هنارتنا کارکەران ژ تورکیا بۆ ئەلمانیا ل سالا 1961ێ گەلەک کورد ژی ژ سالا 1967ێ تا دویماهيیا سالێن حەفتێیان چوونە ئەلمانیا، هەروەسا هەر ژ بۆ مەرەما کاری و ژیانەکا خۆشتر گەلەک کوردێن تورکیا چوونە نەمسا، هۆلەندا، بەلچیکا، سویسرا و فڕەنسا، ئەڤە ل پێشیيێ زەلام چوون و پاشی پشتی چەند سالان ژن و زاڕۆکێن وان ژى گەهشتنە وان و پتريیا وان تا نها ل وان وەلاتان ماینە، هۆسا ئەڤ قۆناغە ب قوناغا نفشێ ئێکێ یێ رەڤەندا کوردی ل ئەورۆپا دهێتە هژمارتن.
ژ به‌ر کۆدەتایا عەسکەری یا سالا 1980ێ ل تورکیا هاتييه روودان گەلەک کوردێن دی یێن تورکیا بوونە پەنابەر ل ئه‌ورۆپا و هژمارا رەڤەندا کوردی ل ئه‌ورۆپا مەزنتر لێهات، پاشی ل دەستپێکا سالێن نۆتان یێن چەرخێ چوویی گەلەک کوردێن کوردستانا باشوور، یا عیراقێ، پەنابەری ل وەلاتێن ئەلمانیا، سوێد، نەمسا، هۆلەندا، بریتانیا، فڕەنسا و سویسرا وەرگرت.
ژ ئەنجامێ شەڕێ ناڤخویێ سوریا و هاتنا داعش و کریزا ئابۆری ل کوردستانا باشوور پێلێن رێکخستی یێن کۆچبەرێن کوردی بۆ وەلاتێن ئەورۆپی یێ بەردەوامە، هۆسا د ئەنجام دا ئەڤ هژمارا مەزن یا پەنابەران بوویە کریزەیەکا نێڤدەولەتی.
نها هژمارا رەڤەندا کوردی کو ژ کارکەران و پەنابەران ژ هەمی پارچه‌يێن کوردستانێ ل وەلاتێن ئەورۆپی ژ ملیۆنەکێ پتر لێهاتیيە و نفشێ دووێ ژی لێ زێدەبوویە و هۆسا ژی گرفت و کێشەیێن ناسنامێ و خۆگونجاندنێ مەزنتر و پترتر لێ هاتینە.
خۆگونجاندن دگەل کۆلتورێ خۆجهـ؟
| رەڤەندا کوردی نەشیایە یا ئێكگرتی و یەکدەنگ و یەکڕەنگ بیت، ڤێ چەندێ ژی کارتیکرنەکا گەلەک نەرێنی ل سەر بەرزەبوون و نەچالاکبوونا رەڤەندا کوردی کریە. |
بەرۆڤاژی رەڤەندێن تورکی، ئەرمەنی و جوهی، رەڤەندا کوردی نەشیایە یا ئێكگرتی و یەکدەنگ و یەکڕەنگ بیت، ڤێ چەندێ ژی کارتیکرنەکا گەلەک نەرێنی ل سەر بەرزەبوون و نەچالاکبوونا رەڤەندا کوردی کریە. ئەڤ ڤەرێژێن نەرینی ژی بۆ ڤان فاکتەرێن سیاسی، جڤاکی و ئابۆری یێن خوارێ ڤەدگەڕیت:
دابەشبوونا دیاسپۆرا کوردی بۆ سەر چوار دەولەتێن نەتەوەیی یێن جودا و وەرارکرنا وێ یا ئابۆری، سیاسی و جڤاکی یێن جودا ژهەڤ بوویە ئەگەرێ پاشخانەیەکا کۆلتوری یا جودا ژئێک و دئەنجام دا کوردێن هەر پارچەیەکێ کۆلتورەکێ جودا هەبیت.
دابەشبوونا رەڤەندا کوردی ل سەر گەلەک پارت، کۆمەلە و رێکخستنین سیاسی وەکریە کو هەڤڕکی و دژبەری د ناڤبەرا وان دا یا خورت بیت.
پێکهاتەیا ئابۆری یا جودا یا رەڤەندا کوردی ل ئه‌ورۆپا، هندەک کارکەر و ئاستی خواندنێ یێ نزم و بەشەکێ دی خودان کار و کارگەهـ و کۆمپانی، ئانکو جوداهیێن جڤاکی کویرتر لێهاتینە و بووینە ئەگەرێ ژیەک دویرکەتنا رەڤەندا کوردی و پارچەبوونا وێ.
رەڤەندا کوردی پێکهاتيیە ژ دوو نفشێن د ئاستێ تەمەنی و خواندنێ یێن ژهەڤ دویر، کو تێکنەگەهشتنەکا مەزن د ناڤبەرا هەر دوو نفشان دا هەیە، نفشێ ئێکێ کو دەیک و بابن پتر گرێدایی کۆلتورێ کوردستانێ نە، لێ نفشێ دووێ ژ ئەگەرێ خواندنێ ل خواندنگەهێن ئەورۆپی و زانینا پتر زمانان و تێکەلبوونا دگەل کۆلتورێ باڵادەست دا یێ دەولەتا ئەورۆپی وەکریە کو ئەڤ نفشە بەرۆڤاژی نفشێ دووێ پتر گرێدایی کۆلتورێ وەلاتێ خۆجهن. تێکەلیێن نفشی دووێ، کچ و کوڕ، دگەل هاوتەمەنێن خو ژ کۆلتورێن دی بووینە ئەگەرێن مەزن یێن ناکۆکییان د ناڤبەرا هەر دوو نفشان دا و گەلەک جاران ژی بوویە ئەگەرێن کوشتنێ و هەلوەشیانا مالباتان.
| نفشێ ئێکێ يێ ره‌ڤه‌ندا كوردى پتر یێ نەخواندەڤانە و پاشخانەیا وی یا رۆشنبیری یا لاوازە، بەرۆڤاژی نفشێ دووێ كو نکاریت خۆگونجاندنێ دگەل کۆلتورێ دەولەتا خۆجهـ دا بکەت. |
نفشێ ئێکێ پتر یێ نەخواندەڤانە و پاشخانەیا وی یا رۆشنبیری یا لاوازە، بەرۆڤاژی نفشێ دووێ كو نکاریت خۆگونجاندنێ دگەل کۆلتورێ دەولەتا خۆجهـ دا بکەت، هۆسا ژی پتر گرێدایی کۆلتور ئانکو عادات وتەقالیدێن وەلاتێ خوویە.
پێکهاتەیا جودا یا ئایینی (موسولمان، ئێزدی، تائیفی، سنی، عەلەوی و شیعی) یا رەڤەندا کوردی ل ئه‌ورۆپا بوویە ئەگەرا نە نێزیکبوونا دیاسپۆورا کوردی ل دەرڤەی کوردستانێ.
فاکتەرێ فرەزاراڤەیی (کرمانجی، سورانی، زازاکی، هەورامی و.. هتد.) د ناڤ دیاسپۆرا کوردی دا ژی ئەگەرەکێ گرنگێ لاوازیيا خۆڕێکخستنا رەڤەندا کوردی یە ل ئه‌ورۆپا.
| ژ ئەگەرێ سیاسەتا زۆرداری، پشتگوهئێخستنا ئابۆری و خرابکرنا گوندان، تەعریب و ئاسیمیلاسیۆنا وان دەولەتێن کوردستان پارچەکری، رێژەیەکا مەزن یا رەڤەندا کوردی نەشێت ڤەگەڕیت وەلاتێ خۆ. |
بەرۆڤاژی رەڤەندا عەرەبی، تورکی، ئەرمەنی و جهوویی کو ژ لایێ دەولەتێن خۆڤە دئێنە پشتەڤانی کرن، رێکخستن و ب کارئینان بۆ مەرەمێن ئابۆری و سیاسی رەڤەندا کوردی ژ ئەگەرێ نەبوونا دەولەتەکا کوردی نەشیایە یا ئێکگرتی، رێکئێخستی و ئەکتیف بیت و پتر یا گرێدایی وەلاتێ خۆ بیت، ئەڤە ژی پتر بۆ نەبوونا کیانەکێ کوردی ڤەدگەڕیت.
ژ ئەگەرێ سیاسەتا زۆرداری، پشتگوهئێخستنا ئابۆری و خرابکرنا گوندان، تەعریب و ئاسیمیلاسیۆنا وان دەولەتێن کوردستان پارچەکری، رێژەیەکا مەزن یا رەڤەندا کوردی نەشێت ڤەگەڕیت وەلاتێ خۆ و هۆسا ژی دابڕانەک چێ دبیت و دبیتە ئەگەرێ بێهیڤیبوون و بەرزەبوونا رەڤەندا کوردی.
رەنگڤەدانا حزبایەتیيێ ل وەلاتی ل سەر رەڤەندا کوردی ل ئه‌ورۆپا و پتر پارچەکرن و بەڵاڤکرنا وێ ل سەر کۆمەلە و رێکخستنێن جودا.
هەبوونا دەلیڤەیێن کاری ل وەلاتێن ئەورۆپی وەکریە کو ژیانا رەڤەندا کوردی خۆشتر بیت و هزرێ د ڤەگەڕیانێ دا نەکەن.
هەبوونا دیموکراسيیێ و مافێن مرۆڤی، ب تایبەتی ژی مافێن ژنێ، و وەکهەڤيیا جڤاکی و نەبوونا کونترۆلا جڤاکی وەکریە کو ب تایبەتی ژی نفشێ دووێ ژ کوردستانێ یێ دویربیت و ژن پتر داخوازا مافێن خۆ بکەت و د ئەنجام دا گەلەک ژن و مێر ژێکڤە دبن و گەلەک مال پارچە دبن و خراب دبن.
| کورت و کرمانج، ئەم دشێین بێژین پتريیا رەڤەندا کوردی، ب تایبەتی ژی نفشێ ئێکێ وەک لەش یێ ل ئه‌ورۆپا و ب هزر و دل یێ ل کوردستانێ. |
ئەڤ فاکتەرە، یان ژی ئەم دکارین بێژین ئەڤ جوداهییە د ناڤبەرا نفشێن جودا ژ لایەکیڤە و د ناڤبەرا دوو کۆلتورێن جودا ژ لایەکێ دیڤە بووینە ئەگەر و ئاستەنگێن مەزن د رێیا خۆگونجاندن، خۆڕێکخستن و ل دویماهيیێ ژی ئەکتیڤبوونا رەڤەندا کوردی دا، هەر ئەڤ فاکتەرە ژی بووینە کو بەرۆڤاژی رەڤەندێن دی، رەڤەندا کوردی نەشیایە ببیتە لۆبییەکێ بهێزێ سیاسەتا کوردی ل هەر چوار پارچه‌يێن کوردستانێ.
د رەوشەکا هۆسا یا ئالۆز و نە ل بار رەڤەندا کوردی نەشیایە جهێ خۆ ل وەلاتێن ئەورۆپی بکەت، ئانکو ل وەلاتێن خۆجهـ، و نکاریت ڤەگەڕیت کوردستانێ ژی، هۆسا ژی ئەڤ رەڤەندا تەنێ ب هژمار مەزن د ناڤ دوو کۆلتورێن جودایێن دژهەڤ دا بەرزەبوویە، کورت و کرمانج ئەم دشێین بێژین پتريیا رەڤەندا کوردی، ب تایبەتی ژی نفشێ ئێکێ وەک لەش یێ ل ئه‌ورۆپا و هزر و دل یێ ل کوردستانێ.
