ژینگەهپارێزی د ئێزدیاتێی دا
دلۆڤان خانكی
دجیهانێ دا رۆژەكا تایبەت بۆ پاراستنا ژینگەهێ هاتیە دیار كرن كو روژا 5/6رۆژا جیهانیا ژینگەهێ یە، ل سالا 1974بۆ ئێكەم جار د كونفرانسەكی دا ل ژێر ناڤێ (مرۆڤ و ژینگەهـ )ل باژێرێ ستۆكولمێ پایتەختێ سوید ئەڤ رۆژ وەك رۆژا جیهانیا ژینگەهێ هات دیاركرن. ئەڤ رۆژە بوو هیمایەك بۆ هشیاركرنا كومەلگەهێ بەرامبەردا بۆ فشار ئێخستنێ لسەر حكومەتێ و دەسەلاتێ كو دڤێت هەمی هەولا بدەن بۆ پاراستنا ژینگەهێ ژ ئەركێ وانێ سەرەكی یێ دەسەلاتێ وەك ئەو دبێژن پاراستنا ژینگەهێ و پاراستنا ژیانێ یە، ژبەر ڤێ یەكێ ل سەرەدەمێ نوودا پرسیارا وێ چەندێ دهێتە كرن ئەرێ چاوا ژینگەهێ بپارێزین؟ فاكتەرێن گرنكی دانێ ب ژینگەهێ بەرەڤ زێدەبونێ یە ژ وان ژی هەست كرن ب گرنگیا ژینگەهێ د ژیانا مرۆڤی دا و سەرهلدانا چەندین كێشە و كارەساتێن ژینگەهی. ئەڤێ چەندێ سەرنجا خەلكی بۆ خۆ راكێشایە هەڤسۆزی و هەڤخەمیا خەلكی بۆ ژینگەهێ ل سالا 1970ب ئاشكرایی دەركەفت، پشتی هنگی گەلەك رێكخراوێن تایبەت ب ژینگەهی پەیدابوون هەولا هشیاركرنا خەلكی هات دان و رێكێن هه‌مە جۆر پەیدابوون بۆ پاراستنا ژینگەهێ ژ وانا كومكرنا پاشماوەیان وگهورینا وان بۆ كەرەستەیێن نوی، پاراستنا سەرچاوەیی ئاڤێ، كێم كرنا ب كارئینانا پلاستیك، چاندنا دارو باران. هەروەسا هوكارێن پیسبوونی، پیسبوونا ئاڤێ و ژەهری بوونا ئاخێ، پیسبوونا ئاڤا ژێر زەڤی و هەبوونا پیشەسازیێن مەزن.
| ژ بەر نەبوونا قەوەرایەكی سەربەخۆ و نەبوونا دەولەتێ، کارتێکرنەکا راستەوخۆ لسەر ژینگەها كوردستانێ هەبوویە. لجهێ گرنگیدان ب ژینگەهێ بەرۆڤاژی هاتیە تێکدان ئەوژی داروبارهاتنە سۆتن، کانی و روویبار هاتینە تێکدان، گۆند هاتینە کاڤلکرن. |
دەربارەی رەوشا ژینگەهێ ل کوردستانێ، دەمێ ئەم بەرێ خۆ بدەینە مێژوویا دەهان سالێن پری تراژیدی و نەهامەتی، دێ بینین ژ بەر نەبوونا قەوەرایەكی سەربەخۆ و نەبوونا دەولەتێ، کارتێکرنەکا راستەوخۆ لسەر ژینگەها وێ هەبوویە. لجهێ گرنگیدان ب ژینگەهێ بەرۆڤاژی هاتیە تێکدان ئەوژی داروبارهاتنە سۆتن، کانی و روویبار هاتینە تێکدان، گۆند هاتینە کاڤلکرن… لێ پشتی سەرهلدانێ ژی وەک پێدڤی خزمەتا ژینگەهێ نە هاتیە کرن، ل ڤان سالێن داویێ تا رادەیەکێ باش رێکخراو پیدابوونە و ئاستێ هشیاریا خەلکێ لسەر پاراستنا ژینگەهێ باشتر بوویە.
دەربارەی ئەڤێ گۆتارێ، مەبەست ژێ ئەو بیروباوەرێن پەیوەندیدار ب پاراستن و گرنگیدانا ژینگەهێ ڤە د کەلتور و باوەرێن ئێزدیاندا دیارکەین، ب ئارمانجا زانینا وێ چەندێ یە دکەڤن دا چاوا مرۆڤێ کورد گرنگی ب ژینگەها خۆ دایە و پاراستیە و وەک ژێدەرێ ژیارا خۆە زانیە، ئانکو دبنەرەت دا بابەتەکی گرێدایی چاند و دیرۆکا کوردایە ل کوردستانێ، پاشی ب بۆرینا دەمی ئەڤ گرنگیدانا ب سروشت و ژینگەهێ رەنگەکی ئۆلی و پیرۆزیێ وەرگرتیە، لێ د ئەنجام دا خزمەتا ژینگەهێ هاتیە کرن.
| لسەر بنەمایێ ئەڤێ باوەرێ، پاقژراگرتنا ئەردی بگشتی وەک ئەرکەکێ ئۆلی دهێتە دیتن ل جەم ئێزدیان، و دباوەرا وان دا، خوداوەندێ ئەردێ هەیە دبێژنێ دەروێشێ ئەردێ و کۆنترۆلێ ل ئەڤی ئەردی دکەت و پارێزڤانێی ژ ئەردێ دکەت ژتێکدانێ. |
لسەر بنەمایێ ئەڤێ باوەرێ، پاقژراگرتنا ئەردی بگشتی وەک ئەرکەکێ ئۆلی دهێتە دیتن ل جەم ئێزدیان، و دباوەرا وان دا، خوداوەندێ ئەردێ هەیە دبێژنێ دەروێشێ ئەردێ و کۆنترۆلێ ل ئەڤی ئەردی دکەت و پارێزڤانێی ژ ئەردێ دکەت ژتێکدانێ.
هەر ژکەڤندا هەتا ئیرۆ رۆژ ژی، گرنگترین پێکهاتەیێن ژینگەهێ دباوەرا ئێزدیان دا ب پیرۆزماینە، ژ وان ژی: ئێک ژ بنەمایێن پاراستنا ژینگەهێ د ئێزدیاتیێ دا گرنگیدانە ب کانیێن ئاڤێ تا ئاستێ پیرۆزکرنێ، هەر ژبەر هندێ چەندین کانیێن پیرۆز ل دەڤەرێن جودا جودا یێن ئێزدیان هەنە، ژ وان ژی، کانیا سپی وکانیا شڤانا ل پەرستگەها لالش، کانیا ئەڤدێ رەش ل دەڤەرا دێرەبوونێ و کانیا پیرئاخایێ ل شنگال. هەروسا رۆبار ژی وەک پێکهاتەکی گرنگێ د ژینگەهێ دا، پاقژراگرتنا وی د ئێزدیاتیێ دا ئەرکە، و د تێکستێن ئۆلی ژی دا ئاماژە ب رۆبار و گرنگیا وی دایە وەکی:
چ رۆبارەکێ خۆشە
تژیە ژ گولێت گەشە
هاجی ئەلی سورە ژ عەرشە
چیا، هەر ژبەر رۆلێ چیا و شکەفتان د پاراستنا مرۆڤ دا ل دەمێن کەڤن، وەک پیرۆز هاتیە دیتن وەکی چیایێ لالشێ، چیایێ مەقلوبی و چیاێی شنگالێ، شکەفتا بەراتا ل لالشێ، شکەفتا دیدەڤانە ل شنگالێ.
لسەر ئەڤێ باوەرێ پاراستن و چاڤدێریکرنا داروباری وەک ئەرکێ ئۆلیە و بەرۆڤاژی ژناڤبرن و تێکدان و سۆتن و برینا وان ب کارەکێ گونەهـ دهێتە دیتن، هەر وەکی تێکستا ئۆلی جەختێ لسەر پیرۆزیا ئەردی و دارا دکەت و دیاردکەت ژبەر پیرۆزیا دارا پێدڤیە مرۆڤ لێ زیارەتی (زیارەتبوون، خۆشکاندن لهەمبەر و ماچکرن):
هەکە ئەردەکی ببینی ئیشارەت کە
دارەکێ ببینی زیارەتکە
هەر ژبەر ئەڤێ باوەرێ چەندین دارێن پیرۆز ل دەڤەرێن ئێزدیان هەنە، هەمی دارێن ل جهێن پیرۆز وەک لالش و نیشانگەها د پیرۆزن زیتۆنا بگشتی پیرۆزە، مینا رەزێ زەیتۆنا ل لالەشێ، هەروسا دارێن ل باخچێ هەڤشیێ مەمێ شڤان ل خانکێ، دارێن بناڤێ دارکێن قەوالا ل شنگالێ.
هەر چار ئەلەمێنتین سەرەکی یێن سروشتی (ئاخ و ئاڤ و بای و ئاگر) وەک پێکهێنەرێن بنەرەتی یێن ژینگەهێ دئیزدیاتێ دا دپیرۆزن و ئەرکە پاقژی و بەرزراگرن. تێکدان و پیسکرن و ژناڤبرن ب هەر رەنگەکی بیت گونەهەکا مەزنە، تێکستێن پیرۆز ژی لسەر ئەڤێ باوەرێ خۆیادکەن:
هۆن بدنە خاترا دۆرا زەرا،
ئاخ و ئاڤ و ئاگرە
ئەرد و ئەسمان و بەرە.
******
ئاخ و ئاڤ وبا و ئاگرە
دۆرا سۆر یا ب خەرزە ژ باکرە
چەندین مەخلۆق پێ ب خاترە
هەر دچارجۆڤێ پاراستنا پێکهاتێن ژینگەهێ دا، دئێزدیاتێی دا چەندین جهێن ئۆلی هەنە، ئەرکە ب پاکی بهێنە راگرتن و ب هیچ رەنگەکی نابت ژینگەها وان بهێتە تێکدان، سەرەرایی ئەڤێ چەندێ ئەو جهه بخوە پێکهێنەرەکی سروشتیە وەکی زێو بخوە وەکی مێرگەکا ب دار و باخا مینا زێوا پیرێ جەروان و زێوا مەمێ شڤان، و زێوا پیرێ ئێسیبیا ل پەرستگەها لالشێ:
زێوا دەر گەلیێ لالشێ،
هەی شێرۆ یێ ژ لالشێ،
ئێسبیا ب تە خۆشە
ئەڤێ باوەرا گرنگیدان ب پاراستنا ژینگەهێ رەنگڤەدانا خوە د جەژن و هەلکەفتێن ئۆلی دا هەبوویە، میناک ل جەژنا سەرسالا ئێزدیان، کو دکەڤیتە هەیڤا ئادارێ، ژبەر پاراستنا گژ و گیایێ بهارێ ژ تێکدانێ، ل ئەڤێ هەیڤێ ئێزدی ئەردێ ناکێلن و سەردەرگەهێن مالێن خوە ب کولێن بهارێ دخەملینن وەک نیشانا هەبوونا بهارەکا رەنگین و سروشتەکێ جوان.
هەر لسەر بنەرەتێ ژینگەهدۆستیێ د ئێزدیاتێ دا، چەندین قەدەغە هەنە، مینا پیسکرنا ئاڤێ و تایبەتی ئاڤێن کانیا، و سۆتان وبرینا دارێن بەرهەمدار بتایبەتی دارا زیتۆنێ. دیسان چەندین سیمبۆلێن پیرۆز هەنە وەکی بەرات کو برامانا پیرۆزیا ئاخێ دهێت لدەڤ ئێزدیان هاتیە هلگرتن، و ب وێ ئاخێ سوند دخۆن ژبۆ سەلماندنا راستیا بابەتەکی.
دەرئەنجامێ ئەڤێ پێداچوونێ لسەر ژینگەهپارێزی د کەلتۆرێ ئێزدیاتیێ دا، چەند راستیەک خۆیادبن: ل وەلاتێن پێشکەفتی و ل ڤان سەدەیێن دۆماهیێ یاساییێن پاراستنا ژینگەهێ هاتینە دانان، لێ د ناڤ کوردان دا، هەر ژ سەردەمێن کەڤن ڤە و هەتا نوکە ژی دناڤ دا، وەک کەلتۆر ژینگەهه هاتیە پاراستن ژبەرکۆ سروشت و تایبەتی هەر چار پێکهاتێن وی ئاخ و ئاڤ وبا و ئاگر ژێدەرێن بنگەهینن ژبۆ ژین و ژیارا مرۆڤی، لەورا وەک پیرۆزی سەرەدەری لگەل هاتیە کرن تایبەتی ژ ئالیێ ئێزدیان ڤە. هەروسا هەتا ئەڤرۆژی چەندین پێکهێنەرێن سروشتی کو دبنە بنەرەت بۆ ژینگەهێ وەک دارا و کانیا د ناڤ ئێزدیاندا پیرۆزیا خۆ هەنە، و ب پاک و بەرز رادگرن.
