شرۆڤه‌كرنا چیڤانۆكا (دندكهنارێ) لبن ڕێبازا مۆرفۆلۆژی یا پرۆپی
جه‌میل محه‌مه‌د شێلازی
ئه‌فسانه و چیڤانۆك:
ئه‌فسانه Mythos ب ڕامانا كلاسیكی كۆمه‌كا حیكایه‌تانه یان خورافاتانه بخۆڤه دگریت ئه‌وێن دهێنه ڤه‌گێڕان، د لاتینیدا ب ڤی زاراڤی دبێژن Fabuls ب ڕامانا خورافی یان فه‌نتازی دهێت، به‌لێ حیكایه‌تا خورافی، ب وی جۆرێ حیكایه‌تا دهێته گۆتن ئه‌وێن ئاشۆپ ڕۆلێ سه‌ره‌كی تێدا دبینیت، قاره‌مانێن وێ ژ جیهانا نه‌دیتینه و هه‌روه‌سا به‌رامبه‌ر كار و كریارێن دهێنه د رێدا یان به‌رامبه‌ر هێزا نه‌دیارا دژی خۆ د شه‌ڕه‌نیخێدا، هه‌رده‌م ژی قاره‌مانێ سه‌ركه‌فتی، به‌ره‌ڤ خێرخوازیێ دچیت و ب خۆشی و سه‌ركه‌فتی ب دویماهی دهێت. (ڕه‌سۆل، 2003: 28).
(ئه‌لكزانده‌ر) چیڕۆكا چیڤانۆكی (حكایه‌تا خورافی) دكه‌ته دوو جۆر، وه‌ك دبێژیت: .. و هندی مه دیتی چیڤانۆكا خۆمالی (محلي)، ئه‌و چیڤانۆكه‌كا خۆجهه ل جهه‌كێ ده‌ستنیشانكری، سه‌ره‌رایی هنده‌ك هویركاریێن وێ دهێنه مشه‌خت كرن، به‌لكو ئه‌و ب دروستی دهێنه ڤه‌گوهاستن بۆ چه‌ندین ده‌ڤه‌رێن دیاركری. به‌لێ چیڤانۆكا مشه‌ختكری، ئه‌و دهێته ڤه‌گۆهاستن بۆ جهێن به‌روبیاڤه‌كێ به‌رفره‌هتر ژ عه‌ردی. (1967: 170). ل دویڤ دیتنا (ئه‌لكزانده‌ر)ی ماده‌م چیڤانۆك هه‌یه كو هاتبیته ڤه‌گۆهاستن بۆ گه‌له‌ك جهان، ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ بۆ مه دوپات كه‌ت، كو (ڕێبازا مۆرفۆلۆژی) نه‌ك تنێ بۆ چیڤانۆكا ڕۆژئاڤایی دهێته پراكتیزه‌كرن، به‌لكو بۆ چیڤانۆكا هه‌ر وه‌لاته‌كی دێ ب كێرهێتن، كو چیڤانۆكێن خۆ ل سه‌ر شڕۆڤه بكه‌ن.
(فردریش فۆن دیلاین) ل دویڤ دیتنێن (برایێن گریم) حیكایه‌تا خورافی د چوار خالان كۆم دكه‌ت، ئه‌و ژی:
هندیكه حیكایه‌تێن خورافینه سه‌ره‌رایی وێ مژه‌وییا ل سه‌ر وان و ئه‌و ده‌ستكارییا تێدا هاتینه كرن، هێشتا ئه‌و دمینن پاشمایێن هنده‌ك حیكایه‌تێن گه‌له‌ك كه‌ڤن و ئه‌و به‌حسێ خوداوه‌ند و قاره‌مانان دكه‌ن.
حیكایه‌تێن خورافی ڤه‌دگه‌ڕن بۆ چه‌رخێ هندوجرمانی، به‌لكو ئه‌و د بنه‌ره‌تدا بۆ گه‌لێ هندوجرمانی دزڤڕن. هه‌كه‌ر حیكایه‌تێن خورافی ل دویڤ پێناسه‌یا برایان (گریم) بۆ په‌رتووكا (الأطفال و حكایات ئه‌لیۆت) دانایی بزڤڕیت بۆ گه‌لێن نه هندوجرمانی، پێتڤییه ئه‌م دویڤچوونێ بكه‌ین كا ئه‌و پشتی هینگێ مشه‌خت بووینه بۆ گه‌لێن دی، پشتی ئه‌و ل نك گه‌لێن هندوجرمانی ده‌ركه‌فتین.
د هنده‌ك ده‌لیڤاندا حیكایه‌تا خورافی مشه‌ختبوویه ژ گه‌له‌كی بۆ گه‌له‌كێ دی، به‌لێ ئه‌ڤ دیارده ژی نابیته بناغه.
هه‌كه‌ر دشیاندابیت قۆناغێن ژیانا ساده ل هه‌می ده‌مان و ل ده‌ڤ هه‌می گه‌لان ده‌ركه‌فتبن، هه‌ر وه‌سا دبیت حیكایه‌تا خورافی ژی پێشكه‌فتن ب خۆڤه دیتییه ب هه‌مان رێك ل ده‌ڤ هه‌می گه‌لان. (دیرلاین، بێ ساڵ: 34).
پرۆپ كییه؟
ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینا كو ڤلادیمێر پرۆپ Vladimir Propp پێ رابوویی، دهێته هژمارتن پێنگاڤه‌كا ئێكلاكه‌ر ددانانا ڕێبازه‌كا نوی ژ بۆ شرۆڤه‌كرنا ده‌قێن چیڕۆكان.
ڤلادیمێر پرۆپ ئێكه ژ زانایێن فۆلكلۆری یێ رۆسی، ئه‌و دهێته هژمارتن ژ قۆتابخانا شكلی یێن رۆسی (Les formalists Russes) گه‌له‌ك پویته ب ڤه‌كۆلینا چیڤانۆك و چيڕۆكێن مللییێن ئنتیكه یێن رۆسی (Contes merveilleux) دكه‌ت، ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه د بنیاتدا پشتبه‌ستنێ دكه‌ته دیتنا قه‌رقو‌دێ وه‌سفی، كو حیكایه‌ت چارچۆڤه‌یه، بناغه‌كێ پێكڤه گرێدایه، یێ ب زه‌حمه‌ته، د شیاندایه بهێته ژێكڤه‌كرن، ده‌رخستنا هنده‌ك دیتن و هه‌ڤبه‌ندیێن ئه‌وێن كوك و پڕانییا كارێن وان پێكڤه گرێ بده‌تن د چارچوڤێ هنده‌ك چیڕۆكێن ده‌ستنیشانكری. (المرزوقي، و شاكر، 1986: 19).
| پرۆپ ژ ئه‌نجامێ ڤه‌كۆلینا هژماره‌كا چیڤانۆكان گه‌هشته وێ باوه‌ريیێ كو چیڕۆكا مللی و چیڤانۆكێ یه‌ك فۆرم و ئاڤاهی هه‌یه و ناڤێ وێ ڕیبازێ ژی كره (نموونێ كاری). |
بۆ ئێكه‌م جار ل ساڵا 1929ێ (ڤلاديمێر پرۆپ)ێ رۆسی، بزاڤ كر ژ لایێ مۆرفۆلۆژی ئانكو ژ لایێ شرۆڤه‌كرنا بنیاتیڤه، د حيكایه‌تا خورافی دا ئه‌نجام بده‌ت. پشتی كو په‌رتووكا وی بۆ زمانێ ئنگلیزی هاتییه وه‌رگێڕان، گه‌له‌ك رێیێن جودا جودا ل سه‌ر ڕێبازا وی هاتنه دی، به‌لێ هه‌می ئه‌و رێیه ل سه‌ر دوو رێیێن سه‌ره‌كی كۆمدبنه‌ڤه و سه‌ر ب ڕیبازێن مۆرفۆلۆژییێن: 1- ڕێبازا پرۆپی. 2- ڕیبازا لیڤی شتراوس.(ڕه‌سۆل، 2003: 28). ((پرۆپ ژ ئه‌نجامێ ڤه‌كۆلینا هژماره‌كا چیڤانۆكا گه‌هشته وێ باوه‌ريیێ كو چیڕۆكا مللی و چیڤانۆكێ یه‌ك فۆرم و ئاڤاهی هه‌یه و ناڤێ وێ ڕیبازێ ژی كره ((نموونێ كاری)). ئانكو هه‌ر رویدانه‌ك ب (كار) دهێته هژمارتن چونكی گرێدایی زنجیره‌كا پشتی وی دهێن كو ژ ئه‌نجامێ وی (كار)ی په‌یدا دبن. پشتی ڤه‌كۆلینه‌كێ د هژماره‌كا مه‌زن يا چیڕۆكێن رۆسی دا بۆ پرۆپی دیار بوو كو ئه‌و چيڕۆك ژ (31) غونێن كاری پێكدهێت. ئه‌ڤ كاره ژی ب خورتی نه‌هاتینه پێكڤه‌گرێدان، به‌لكی ئه‌و بخۆ د ناڤ رویدانا كو ئێك رێكێ بۆ یا دی خۆش دكه‌ت پێكڤه دهێنه گرێدان)) (مسته‌فا، 1999: 44).
چيڕۆكا فۆلكلۆری ب دیاركرنا سه‌روبه‌رێ ژیارا كه‌سێ چيڕۆكێ ده‌ستپێدكه‌ت. هه‌ر چه‌نده نابیته رویدانه‌ك ژ رویدانێن چیڕۆكێ به‌لێ ستوینه‌كا موكمه د ئاڤاهییێ وێدا.
ڕێبازا پرۆپی:
| ز | كارێن ڕێبازێ | ز | كارێن ڕێبازێ |
| 1 | كارێ وه‌غه‌ركرنێ | 17 | وه‌رگرتنا نیشانێ |
| 2 | كارێ قه‌ده‌غه‌كرنێ | 18 | كارێ سه‌ركه‌فتنێ |
| 3 | رویدانا كارێ قه‌ده‌غه‌كرنێ ئه‌وێ د خاڵا (2)دا هاتی | 19 | راستكرنا خرابكاريیێ |
| 4 | كه‌سێ شه‌ڕخواز بزاڤێ دكه‌ت بۆ وه‌رگرتنا پێزانینا | 20 | كارێ ڤه‌گه‌ڕیانێ |
| 5 | كارێ ب سه‌رهه‌لبوونێ | 21 | كارێ ڕاهێلانێ |
| 6 | كارێ خاپاندنێ | 22 | كارێ نژده‌ڤانیيێ |
| 7 | كارێ خاپاندنێ دهێته ئه‌نجامدان | 23 | قاره‌مان ب نهێنیڤه دگه‌هیته جهێ ئارمانجێ |
| 8 | خرابكاری | 24 | قاره‌مانێ سه‌خته دیار دبیت |
| 9 | ئاشكرابوونا خرابكاريیێ | 25 | كاره‌كێ ب زه‌حمه‌ت ب قاره‌مانێ دهێته كرن |
| 10 | كارێ به‌رامبه‌ر | 26 | ئه‌نجامدانا كاری |
| 11 | كارێ وه‌غه‌ركرنێ | 27 | كارێ نیاسینا قاره‌مانێ |
| 12 | قاره‌مان دسه‌ربۆره‌كی دا ده‌رباز دبیت | 28 | ئاشكرابوونا قاره‌مانێ سه‌خته |
| 13 | كارڤه‌دانا قاره‌مانێ به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنا دیاریێ | 29 | قاره‌مان ب ڕه‌نگه‌كێ نوی دیار دبیت |
| 14 | ئالاڤێ جادووگه‌ری دكه‌ڤیته ده‌ستێ قاره‌مانێ | 30 | قاره‌مانێ سه‌خته دهێته سزادان |
| 15 | قاره‌مان دگه‌هیته نێزیكی جهێ ئارمانجێ | 31 | قاره‌مان دهێته خه‌لات كرن |
| 16 | كارێ شه‌ڕه‌نیخێ |
ب كارێ هژماره (31) كو خه‌لاتكرنا قاره‌مانێیه، چيڕۆك ب دویماهی دهێت. گرنگییا ڕێبازا پرۆپی بۆ شرۆڤه‌كرنا ئاڤاهییێ چیڤانۆكێ د وێ چه‌ندێ دایه، كانێ ئه‌ڤ ئاڤاهییه هه‌تا چ ڕادده وه‌كی خۆ مایه و نه‌هاتییه گوهۆرێن و چ كێماسی كه‌تینه تێدا ب تایبه‌تی بۆ وان چیڤانۆكێن تا نهۆ نه‌هاتینه تۆماركرن چونكی ئاشكرایه كو هه‌ر چيڕۆكبێژه‌ك ل گۆڕ هش و بیر و زیره‌كییا خۆ چیڤانۆكێ ڤه‌دگێڕیت، ئه‌ڤجا دویر نینه هنده‌ك موفكێن وێ ژبیر بكه‌ت، ئه‌ڤه ژی لاوازییه‌كێ د ئـێخنه ئاڤاهییێ وێ.
هه‌ڤبه‌ندییا د ناڤبه‌را وێنێ هونه‌ری یێ چیڕۆكێ ل دویڤ ڕیبازا مۆرفۆلۆژی و ناڤه‌ڕۆكا گرێكێن چیڕۆكێ، چ ژ لایێ ره‌وشتیڤه بن یان فه‌لسه‌فی یان دینی یان هه‌ر تشته‌كێ دی، ئه‌ڤه دێ بۆ مه خۆیابیت و ب شێوه‌كێ ئیكسه‌ر ل دویڤ ڤێ ڕیبازا هه، ئانكو هه‌ر ئارێشه‌يه‌‌ك گه‌هه‌شتبیته پێكهاتیه‌یا چیڕۆكا ئه‌سلی ئه‌م دكارین وێ چه‌ندێ بزانین، كا چه‌ند گرێدایی ناڤه‌ڕۆكا چیڕۆكێ بخۆیه، و مامكا چیڕۆك بخۆ وه‌ردگریت بۆ مه خۆیا دكه‌ت ب رێكا گرێدانا هویركاتیێن وێ یان یه‌كه‌یێن وی كاری هه‌روه‌كی ((پرۆپ)ی ناڤكری، كو ئه‌ڤ یه‌كه‌نه دبنه ئه‌و گۆشتێ تێركرنا وێ. (الشویلی، 1986: 11 – 12).
| چیڕۆكا دندكهنارێ چیڕۆكه‌كا فۆلكلۆرێ كوردییا جڤاكییه، ناڤه‌ڕۆكا وێ ل دۆر زولم و سته‌ما ژنبابێ دگه‌ل نه‌ڤسیان دئاخڤیت، لێ دویماهییێ حه‌قی ب سه‌ردكه‌ڤیت و دندكهنار و بابێ خۆ ل سه‌ر ژنبابێ سه‌ردكه‌ڤن. |
چیڕۆكا (دندكهنارێ):
چیڕۆكه‌كا فۆلكلۆرێ كوردییا جڤاكییه، ناڤه‌ڕۆكا وێ ل دۆر زولم و سته‌ما ژنبابێ دگه‌ل نه‌ڤسیان دئاخڤیت، كا چاوا ژنباب گه‌له‌ك بێبه‌ختی و زولم و سته‌مێ دگه‌ل نه‌ڤسیا خۆ (دندكهنارێ) دكه‌ت، لێ دویماهییێ حه‌قی ب سه‌ردكه‌ڤیت و دندكهنار و بابێ خۆ ل سه‌ر ژنبابێ سه‌ردكه‌ڤن.
كورتییا چیڕۆكا (دندكهنار(1)) ێ(2)
دبێژن.. ل گونده‌كێ كوردستانێ زه‌لامه‌ك و ژنه‌ك هه‌بوون د بێ زوریه‌ت بوون، پشتی ژنك دوعا ژ خودێ دكه‌ت، خودێ كچه‌كێ دده‌ته وان، كو وه‌كه دندنكێن هنارێ یا جوان بوو له‌وما ناڤێ وێ دكه‌نه دندكهنار. لێ پشتی ژییێ وێ دبیته سێ چوار ساڵ دایكا وێ دمریت. پشتی چه‌نده‌كێ ژنه‌ك ب ناڤێ (صۆرا چاڤشین) د ناڤ وێ خێزانێدا په‌یدا دبیت، ل ده‌ستپێكێ كه‌سایه‌تییا خۆ دیار دكه‌ت ب كه‌سایه‌تییه‌كا گه‌له‌ك باش و هاریكار (كچكێ گۆتی: ئه‌و ژنكه‌كا گه‌له‌كا باشه و یا بتنێیه ژی ژ به‌ر هندێ ئه‌و حه‌ژ من دكه‌ت تۆ بۆچی بۆ خۆ نائینی؟ بابێ وێ گۆتێ: نه‌بابۆ ئه‌م ڤێگاڤێ دره‌حه‌تین و بێ موشكیله‌ی نه چ مه‌جبورین سه‌رێ خۆ بكه‌ینه ناڤ خه‌م و خیالا دا!). لێ صۆرا چاڤشین ئێكا هند دكه‌ت هه‌تا كو دشێت دندكهنارێ و بابێ وێ ڕازی بكه‌ت و شوی ب بابێ دندكهنارێ بكه‌ت. پشتی هه‌یامه‌كێ خودێ كچه‌ك دا صۆرا چاڤشین گه‌له‌كا كرێت بوو، ناڤێ وێ كرنه فاتۆ. پیره‌ژنه‌ك ل گوندی هه‌بوو، هه‌ڕۆ دا بێژیته دندكهنارێ و فاتۆیی كا وه‌رن سپها ژ سه‌رێ من بینن ده‌ر! لێ فاتۆیی گوهێ خۆ نه‌ددایی، به‌لێ دندكهنارێ سپیھ ژ سه‌رێ پیرێ دئیناندنه ده‌ر، له‌وما ڕۆژه‌كێ پیرێ ژی دوعا ژ خودێ خواستن كو تیته‌كا زێری ب ناڤ چاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كه‌ت، و كیره‌كێ كه‌ری ب ناڤچاڤێت فاتۆیی ڤه‌كه‌ت، خودێ ژی دوعا وێ قه‌بویل كر و تیته‌كا زێڕی ب ناڤچاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كر، و كیره‌كێ كه‌ری ژی ب ناڤچاڤێت فاتۆیێ ڤه‌كر! له‌وما گه‌له‌ك كه‌ربێت ژنبابا وێ ژێڤه‌دبوون. ژنبابێ تێژكه‌كا ماری كره د ناڤ گۆسكا ئاڤا دندنك هنارێ دا. پشتی كو دندكهنار وێ ئاڤێ ڤه‌دخۆت و ئه‌و تێژكا ماری دچیته د زكێ وێدا، پشتی هه‌یامه‌كێ تێژكێ ماری مه‌زن دبیت، زكێ دندكهنارێ ژی مه‌زن دبیت، ژنباب بێبه‌ختییا ب دویڤ دندكهنارێ ڤه‌دنیت و دبێژیته بابێ وێ: (كچا ته هه‌تك و نامویس بۆ مه نه‌هێلان ته های ژ چ نینه تۆ نابینی زكێ وێ یێ چه‌ند لێ هاتی هه‌بیت نه‌بیت كچا ته یا نه باشه، دڤێت تۆ ڤێ گاڤێ ببه‌ی بكوژی و نه‌هێلییه ساخ..!). پشتی كو باب كچا خۆ (دندكهنارێ) دبه‌ته چولێ دا بكوژیت، لێ ده‌ست و تلێت وی ناگرن بكوژیت، چونكه دزانیت كچا وی یا بێ گونه‌هه، لێ ب هه‌ر حالێ هه‌یی دهێلیته ل چولێ و ئه‌و دزڤریته‌ڤه ماڵ.
پشتی دندكهنار گه‌له‌ك ل چولێ دگه‌ریێت و گه‌له‌ك تێهنی دبیت، پاشی ب سه‌ر كانیه‌كا ئاڤێ هه‌لدبیت، لێ تژی د وێ كانیێدا مارن، به‌لێ هه‌ر چاوا بیت دندكهنار خۆ دچه‌مینیت و هنده‌ك ئاڤێ ڤه‌دخۆت، ئه‌و مارێ د زكێ وێدا ژ تێهنا دا بله‌ز خۆ ژ زكێ دندكهنارێ دهاڤێته د كانیا ئاڤێدا! هه‌كو ئه‌و كۆره‌مار ژ ده‌ڤی هاتیه ده‌ر، دندكهنار ما به‌هتی! پشتی كو ماری تێر ئاڤ ڤه‌خواری جاره‌كا دی بزاڤ كر بچیته د زكێ دندكهنارێدا! به‌لێ میرێ مارا د وێ كانیا ئاڤێدا بوو، وی گازی كره ماری و زڤڕانده‌ڤه د ناڤ ئاڤێدا. قه‌سره‌كا ل سه‌رێ مله‌كێ بوو، دندكهنارێ قه‌ستا وێ قه‌سرێ كر. پشتی دندكهنارێ ده‌رگه‌ھ قوتایی و هه‌ر سێ كچێت پیرهه‌ڤییێ ده‌رگه‌ھ لێ ڤه‌كرن، گۆتنێ: ما تۆ نزانی ئه‌ڤه مالا پیرهه‌ڤیێیه، تۆ هاتییه ڤێره چ؟! دندكهنارێ ژی چیڕۆكا خۆ بۆ وان گۆت…، و گۆته وان هیڤی دكه‌م من بحه‌وینن، كچكا ژی برن ل جهه‌كی ڤه‌شارت، ژ به‌ر ده‌یكا خۆ (پیرهه‌ڤيیێ). پشتی كو كچك شیاین ده‌یكا خۆ ڕازی بكه‌ن، كو وێ نه‌خۆت و بمینیته دگه‌ل وان. پیرهه‌ڤیێ گۆتێ: تۆ ژی وه‌كی كچێت منی خۆ حسێبكه ئێك ژ مالێ، كه‌یفا دندكهنارێ ژی گه‌له‌ك هات. پشتی كو ده‌نگ و دووره‌ك ل گوندی به‌ڵاڤه‌بووی، كو دندكهنار یا ساخه، صۆرا چاڤشین گه‌له‌ك تۆڕه بوو، گۆته بابێ دندكهنارێ: ته دندكهنار نه كوشتییه! هندی بابێ وێ د به‌ر صۆرا چاڤشین را كر و گۆت، قه‌ت قانع نه‌بوو، كو وی دندكهنار كوشتبیت، ئینا گۆته بابێ دندكهنارێ، پا ئه‌ز دێ زانم كانێ ته كوشتییه یان نه.. رابوو چوو سه‌ربانی و گازی كره هه‌یڤێ:
ـ ئۆ هه‌یڤێ، ئه‌زا جانم، یان تۆ؟
گۆتێ: نه ئه‌زا جانم، نه تۆ!
یا جانه، دندكهنارا ل به‌ڕییێ،
یا دكه‌ت، شۆلێ ده‌رزییێ،
خارنا وێ، یا د سێنییێ،
ڕیتنا وێ، یا د سه‌ڤییێ،
ل سه‌ر ته‌ختێ پیرهه‌ڤییێ،
ل گه‌ل هه‌ر سێ كچێت پیرهه‌ڤییێ!
ئینا گه‌له‌ك كه‌ربێت صۆرا چاڤشین ڤه‌بوون، ها ها دێ په‌قیت ژ كه‌ربادا! چو گۆته مێرێ خۆ (بابێ دندكهنارێ): ڤێت تۆ رابی بچی هنده‌ك گوستیركێت ژه‌حرێ ببه‌ی بفرۆشییه كچێت پیرهه‌ڤییێ، گۆتێ: ته شۆله ب كچێت پیرهه‌ڤییێیه؟ گۆتێ: كا تۆ هه‌ره ته شۆل پێ نه بیت! ئینا هه‌ر ئێكێ بۆ خۆ گوستیركه‌ك كڕى، لێ دندكهنارێ هه‌ڤیر دكر، له‌وما گوستیرك كره د ده‌ڤێ خۆدا هه‌تا هه‌ڤیری خلاس بكه‌ت، به‌لێ چاوا كره د ده‌ڤێ خۆدا هه‌ر ئێكسه‌ر بێهنا وێ ته‌نگ بوو كه‌فته عه‌ردی و ل سه‌ر ته‌رمێ وێ بۆ شینی و گری! پشتی پیرهه‌ڤی هاتییه ڤه چیڕۆك زانی، ڕابوو سندریكه‌ك چێ كر و تژی په‌مبی كر و ئاڤا گولاڤێ ژی پێدا كر و دندكهنار كره تێدا، دلنه‌هێلان بن ئاخ كه‌ن، برن به‌ردانه د ئاڤێدا. پاشی كوڕێ حاكمی ژ ئاڤێ دئینیته ده‌ر، پشتی حه‌كیم و لوقمان وێ گوستیركێ ژ ده‌ڤێ وێ دئیننه ده‌ر، جاره‌كا دی ساخ دبیته‌ڤه و چیڕۆكا خۆ هه‌میێ بۆ كوڕی حاكمی ڤه‌دگێڕیت، پاشی كوڕی حاكمی ل خۆ ماره دكه‌ت و حه‌فت شه‌ڤ و حه‌فت ڕۆژان دكه‌نه شاهی و دیلان، پاشی خودێ كوڕه‌كی دده‌ته وان و ناڤێ وی دكه‌نه (گولیزێڕ)، ژیانه‌كا گه‌له‌ك خۆش پێكڤه دبۆرینن. لێ دیسان صۆرا چاڤشين دزانیت كو دندكهنار یا ساخه و نه‌مرییه و شوی ب كوڕێ حاكمێ فلان باژێڕی كرییه. صۆرا چاڤشین ڤێ نه‌قلێ نه‌گۆته مێرێ خۆ، گۆتی هیڤیا وی یا ژ خۆیه، ئه‌ز ڤێ جارێ دێ چم… صۆرا چاڤشین چوو باژێڕێ كوڕی حاكمی خۆ كره مێهڤانێ وان بێی دندكهنار بزانیت كو ژنبابا وێیه، وێ شه‌ڤێ صۆرا چاڤشین ما ل نك وان، بۆ سپێده ژنبابا وێ به‌ری وان رابوو و خۆ زیره‌ك كر، مال پاقژ كر و هه‌مى شۆلێ وان كرن.
هه‌یامه‌كا خۆش ما ل وێرێ، پاشی ڕۆژه‌كێ گۆته دندكهنارێ: ئه‌ڤرۆ دێ چینه باڵاڤێ، تۆ گه‌له‌كا قڕێژی بووی، ئه‌ز دێ بالاڤا ته كه‌م و سه‌رێ ته شۆم، ب هه‌ر حالێ هه‌ی دندكهنار رازی كر، چوونه سه‌ر شیڤێ باڵاڤێ، ده‌ست هاڤێت سه‌رێ دندكهنارێ شویشت، چه‌ند كولنكه‌كێ ئاڤێ ل سه‌رێ دندكهنارێ كربایه، دا بزماره‌كێ ب شینكی د سه‌رێ وێ قوتیت، هندی دكره قیڕی و هه‌وار و گازی، كه‌س ل دویڤ ده‌نگێ وێ نه دهات، دندكهنارێ بۆ خۆ دوعا ژ خودێ كرن و گۆت: یا خودێ تۆ من ژ ده‌ستێت ڤێ كافرا پشتشین خلاس كه‌ی و من بكه‌یه كۆتره‌ك به‌رده‌یه دنیایێ! خودێ ل دویڤ دلێ وێ ئینا و كره كۆتره‌ك و چوو ئه‌سمانا. ژنبابا وێ رابوو باڵاڤا خۆ كر و ئێڤاری زڤڕی ماڵا كوڕێ حاكمی، كوڕێ حاكمی گۆتێ: پا كانێیه دندكهنار: گۆتێ: كوڕێ من، خودێ دزانیت كا ئه‌و كچا كێیه؟! هه‌تا من ئاگر هلكری، من نه دیت ل وا دۆر و شۆپا، كی دزانیت كیڤه چوو! ئه‌و كۆترك هه‌ڕۆ دا هێته سه‌ر داره‌كێ ل ناڤ باغچێ كوڕێ حاكمی، دا گازی ره‌زڤانی كه‌ت:
ـ ئۆ ره‌زڤانۆ؟
ـ دابێژتێ: هۆ.
ـ دا بێژتێ: صۆرا چاڤ شین ل ماڵه؟
ـ دا بێژیتێ: ئه.
ـ كوڕێ حاكمی ل پاڵه؟
ـ دا بێژیتێ: ئه.
ـ تۆ بخودێ كه‌ی (گولی زێڕێ) من یێ ب چ حال؟
هه‌كه گۆتبا، یێ ب حاله‌كێ بێ حاله، دا كه‌ته گری.. گه‌ل گاڤ گۆتبایێ حالێ وی یێ باشه، دا كه‌ته كه‌نی و فڕیت و چیت.
ڕۆژه‌كێ ڕه‌زڤان چوو كۆچكێ گۆته كوڕێ حاكمی: حال و مه‌سه‌لێت كۆتركه‌كێ ئه‌ڤه‌نه..! ڕۆژا پاشتر كوڕێ حاكمی چوو وی جهی خۆ ل به‌ر كۆتركێ ڤه‌شارت، كۆترك هات هه‌ر وه‌گۆته ڤه. دا فڕیت كوڕێ حاكمی ده‌ستێ خۆ هاڤێت هه‌ردوو پێت وێ گرتن. هه‌ر ده‌ستێ خۆ ب سه‌رێ وێ تینا و دبر، ده‌ستێ وی دكه‌ته سه‌ر بزمارا، ئه‌و بزمار ئێك ئێكه هه‌می ئینانه ده‌ر، جاره‌كا دی كۆترك هاته سه‌ر ره‌نگێ دندكهنارێ و بۆ ڤه مرۆڤ. ل وێرێ چیڕۆكا خۆ و ژنبابا خۆ (صۆرا چاڤشین) بۆ كوڕێ حاكمی كر، پشتی هاتینه ماڵ، صۆرا چاڤشین كرنه د ژۆره‌كێڤه، دوو هه‌سپ برسی و تێهنی كرن. پاشی صۆرا چاڤشین ئینان هه‌ر لنگه‌كێ وێ ب هه‌سپه‌كیڤه گرێدان، ئاڤ بره دویری هه‌سپێ تێهنی كرین و كا بره دویری هه‌سپێ برسی كرین، هه‌سپه‌كی قه‌ستا ئاڤێ كر و هه‌سپه‌كی ژی قه‌ستا كایێ كر، صۆرا چاڤشين شه‌ق كر و ژێك كه‌لاشت!
دندكهنار و مێرێ خۆ و كوڕێ خۆ ل گه‌لێك مان ب خۆشی و كه‌یف، ئه‌ز هاتمه‌ڤه چ نه‌دا من.
لایێ پراكتیكی:
پشتی كو مه بزاڤ كری رویدانێن گرنگێن چيڕۆكێ ب كورتی وه‌رگرین، دێ بزاڤێ كه‌ین هه‌ر (31) كارێن ڕێبازا پرۆپی ل سه‌ر جێبه‌جێ ( پراكتیزه ـ تطبیق) بكه‌ین، كا ئه‌ڤ ڕێبازه چه‌ندا گونجایه بۆ چیڕۆكا فۆلكلۆرێ كوردی، چیڕۆكا فۆلكلۆرێ كوردی چه‌ندا سه‌ركه‌فتییه د داڕشتنا خۆدا، ئه‌رێ چیڕۆكا مه شیایه ل سه‌ر ئاڤاهییه‌كێ زانستی و سه‌ركه‌فتی مینا یێ جیهانی چێرۆكا خۆ ئاڤا بكه‌ین.
1- كارێ وه‌غه‌ركرنێ:
د ڤێ چێرۆكێدا كارێ وه‌غه‌ركرنێ، ل دوو جهان هاتییه ئه‌نجامدان، یا ئێكێ وه‌غه‌ركرنا ده‌یكا دندكهنارێ، كو هه‌ر ل ده‌ستپێكا چیڕۆكێ دمریت. (لێ پشتی ژییێ وێ دبیته سێ چوار ساڵ دایكا وێ دمریت). كارێ دوویێ یێ وه‌غه‌ركرنێ قاره‌مانا چیڕۆكێیه (دندكهنار)، كو هه‌ر زوی بزاڤ دهێته كرن كو بابێ وێ بكوژیت، لێ ناكوژیت به‌لكو دهێلیته ل چۆلی. (چونكه دزانیت كچا وی یا بێ گونه‌هه، لێ ب هه‌ر حالێ هه‌یی دهێلیته ل چۆلێ و ئه‌و دزڤڕیته‌ڤه ماڵ) و هۆسا كارێ وه‌غه‌ركرنێ تێدا په‌یدا دبیت.
2- كارێ قه‌ده‌غه‌كرنێ:
دیسان ئه‌ڤ كاره ل ده‌ستپێكا چیڕۆكێدا دهێته دیاركرن ئه‌و ژی، ده‌ما كو دندكهنار ژ بابێ خۆ دخوازیت كو صۆرا چاڤشین ماره بكه‌ت، هه‌ر چه‌نده (بابێ وێ گۆتێ: نه بابۆ ئه‌م ڤێ گاڤێ دڕه‌حه‌تین و بێ موشكیله‌ینه چ مه‌جبۆرین سه‌رێ خۆ بكه‌ینه ناڤ خه‌م و خیالا.. و ده‌یكا ته ژی یا گۆتی چ ژنا نه‌ئینه حه‌تا جلكێت من هه‌می بڕزن!). لێ قاره‌مانا چیڕۆكێ كو (دندكهناره) گۆھ ناده‌ته بابێ خۆ و ڕژد دبیت كو بابێ وێ صۆرا چاڤشین ماره‌بكه‌ت.
3- رویدانا كارێ قه‌ده‌غه‌كرنێ ئه‌وێ د خاڵا (2)دا هاتی:
كه‌سایه‌تییه‌كا نوی دناڤ چیڕۆكێدا دیار دبیت، كو ب دوو ڕۆلا ڕادبیت، ئه‌و ژی (صۆرا چاڤشین)ه، ل ده‌ستپێكێ وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌كا هاریكار خۆ دده‌ته دیاركرن و گه‌له‌ك خۆ دگه‌ل دندكهنارێ باش دكه‌ت، هه‌تا كو بابێ وێ رازی دبیت ماره بكه‌ت، پشتی ماره دكه‌ت و كچه‌ك ژێ دبیت، به‌لێ یا كرێته، ئێدی صۆرا چاڤ شین وه‌ك ژنبابه‌كا گه‌له‌ك خراب دهێته خۆیاكرن، پیلانا ددانیت داكو بابێ دندكهنارێ، دندكهنارێ بكوژیت، ب به‌هانه‌یا كو ده‌همانپیسی كرییه و دوو گیان بوویه!
پشتی ڤی كارێ وێ سه‌رنه‌گرتی، جارا دوویێ كارێ وێ یێ خرابكار ده‌ما گوستیركێن ژه‌هركری داینه‌ڤ بابێ دندكهنارێ دا ببه‌ت بفرۆشیته كچێن پیرهه‌ڤیيێ، دا نه‌ڤسیا وێ (دندكهنار) ب وێ گوستێرێ بمریت! دیسان پشتی كو صۆرا چاڤشین دزانیت، كو دندكهنار بوویه ژنا كوڕێ حاكمی، دیسان دچیت ل مالا كوڕێ حاكمی ب دوو ڕۆلان ڕادبیت، ل ده‌ستپێكێ وه‌ك ژنه‌كا گه‌له‌ك باش خۆ دده‌ته دیاركرن هه‌تا باوه‌رییا وان پێ دهێت، پاشی ڕۆلێ كه‌سایه‌تيیا خۆ یا خرابكار دیار دكه‌ت، ده‌ما كو بزمارا ب شوینكی د سه‌رێ دندكهنارێ دقوتیت.
4- كه‌سێ شه‌ڕخواز بزاڤێ دكه‌ت بۆ وه‌رگرتنا پێزانینا وه‌كی:
كه‌سا شه‌ڕخواز پشتی گۆمان بۆ چێبوویی، كو بابێ دندكهنارێ، دندكهنار نه‌كوشتییه، بزاڤا وه‌رگرتنا پێزانینا دكه‌ت، ئه‌و ژی ده‌ما كو دچیت دگه‌ل هه‌یڤێ دئاخڤیت، كا هه‌یڤ جوانتره یان ئه‌و، لێ هه‌یڤ دبێژیتێ:
ـ ئۆ هه‌یڤێ، ئه‌زا جانم، یان تۆ؟
گۆتێ: نه ئه‌زا جانم، نه تۆ!
یا جانه، دندكهنارا ل به‌ڕییێ،
یا دكه‌ت، شۆلێ ده‌رزییێ،
خارنا وێ، یا د سێنییێ،
ڕیتنا وێ، یا د سه‌ڤییێ،
ل سه‌ر ته‌ختێ پیرهه‌ڤییێ،
ل گه‌ل هه‌ر سێ كچێت پیرهه‌ڤییێ!
كو ل ڤێڕه بۆ صۆرا چاڤشین خۆیا بوو، كو بابێ دندكهنارێ، دندكهنار نه‌كوشتییه، به‌لكو یا دگه‌ل كچێن پیرهه‌ڤیێ! و جارا دوویێ ژی ده‌ما ئه‌و ب دێمه‌كێ ڤه‌شارتی دچیته مالا كوڕێ حاكمی، وه‌سا بۆ دیار دبیت، كو دندكهنار نه كوشتییه، به‌لكو شوی ب كوڕێ حاكمی كرییه و كوڕه‌ك ژێ هه‌یه، (صۆرا چاڤشین چوو باژێڕێ كوڕی حاكمی خۆ كره مێهڤانێ وان بێیی دندكهنار بزانیت كو ژنبابا وێیه).
5- كارێ ب سه‌رهه‌لبوونێ:
كه‌سایه‌تیيا شه‌ڕخواز (صۆرا چاڤشین) ب كارێ سه‌رهه‌لبوونێ رادبیت، و زانیارییا وه‌ردگریت، كو دندكهنار یا ساخه و نه‌هاتیه كوشتن، ئه‌ڤ چه‌نده ژی ل دوو جهان ب سه‌رهه‌لدبیت، هه‌روه‌كی د خالا (4)ێدا هاتین، جاره‌كێ ده‌ما پسیارا هه‌یڤێ دكه‌ت: (ـ ئۆ هه‌یڤێ، ئه‌زا جانم، یان تۆ؟، گۆتێ: نه ئه‌زا جانم، نه تۆ!، یا جانه، دندكهنارا ل به‌ڕییێ…). و جارا دوویێ ده‌ما كو ئه‌و بخۆ دچیته ماڵا كوڕێ حاكمی، (صۆرا چاڤشین چوو باژێڕێ كوڕی حاكمی خۆ كره مێهڤانێ وان بێیی دندكهنار بزانیت كو ژنبابا وێیه).
6- كارێ خاپاندنێ:
كارێ خاپاندنێ د ڤی چیڕۆكێدا زۆر يێ به‌رچاڤه، ئه‌و ژی پشتی ده‌یكا دندكهنارێ دمریت. كو كه‌سایه‌تيیه‌كا نه‌دیار د ناڤ واندا خۆیا دبیت، (سپێدێ دا چن ناڤ ئاقاری ئێڤاری دا هێن، به‌لێ هه‌كو دهاتنه‌ڤه شۆلێ وانێ مالێ هه‌میێ كرییه. دندكهنارێ و بابێ وی دگۆتن: ئه‌ڤه كییه شۆلێ مه هه‌ڕۆ دكه‌ت و بۆچی؟ پشتی ڕۆژه‌كێ دندكهنارێ خۆ ل به‌ر ڤه‌شارتی، كا ئه‌و كییه كارێ وانێ مالێ دكه‌ت، دیت كو (صۆرا چاڤشین) ده‌ست ب كارێ وان یێ مالێ كر. ئه‌ز ژنكه‌كا ب تنێ مه و من كه‌سێ خۆ نینه و چ شۆل ژی نینه، تێم وه‌ختێ خۆ رادبۆرینم و راستی دلێ من ما ب هه‌وه‌ڤه…). دیسان هه‌ر كارێ خاپاندنێ ل ماڵا كوڕی حاكمی ژی ژ لایێ كه‌سایه‌تیيا خرابكار كو (صۆرا چاڤشین)ه دهێته ئه‌نجامدان، ده‌ما كو خۆ وه‌ك ژنه‌كا شۆلكه‌ر و خزمه‌تكار بۆ وان خۆ دده‌ته دیاركرن، بۆ سپێده ژنبابا وێ به‌ری وان رابوو و خۆ زیره‌ك كر، (مال پاقژ كر و شۆلێ وا هه‌می كرن. هه‌یامه‌كا خۆش ما ل وێرێ، پاشی ڕۆژه‌كێ گۆته دندكهنارێ: ئه‌ڤرۆ دێ چینه باڵاڤێ، تۆ گه‌له‌كا قڕێژی بووی).
7- كارێ خاپاندنێ دهێته ئه‌نجامدان:
د ڤێ چیڕۆكێدا كارێ خاپاندنێ دوو جاران دهێته ئه‌نجامدان، هه‌روه‌كی د خالا (6)ێدا هاتین، یا ئێكێ ده‌ما كو دندكهنار دبێژيته بابێ خۆ: (ئه‌و ژنكه‌كا گه‌له‌كا باشه و یا بتنێیه ژی ژ به‌ر هندێ و حه‌ژ من دكه‌ت تۆ بۆچی بۆ خۆ نائینی؟). جارا دوویێ ئه‌ڤ كاره دهێته ئه‌نجامدان ل مالا كوڕێ حاكمی، دندكهنارێ گۆته زه‌لامێ خۆ: (هه‌ما بلا ئه‌ڤ ژنكه ل نك مه بیت، دا هاری من شۆلی بكه‌ت، ئه‌و گه‌له‌كا باشه).
8- خرابكاری:
كارێ خرابكاریێ د ڤێ چیڕۆكێدا ژ لایێ كه‌سایه‌تيیا خرابكار (شه‌ڕخواز)ڤه كو (صۆرا چاڤشین)ه، دگه‌ل قاره‌مان چیڕۆكێ كو (دندكهنار)ه دهێته ئه‌نجامدان، هه‌لبه‌ت ده‌ما كو دنێڕینه هۆكارێن ڤێ دژایه‌تیا صۆرا چاڤشین بۆ دندكهنارێ، چیڕۆكبێژی ڤیایه دوو هۆكاران بكه‌ته به‌هانه بۆ وێ دژایه‌تیكرنێ، ئه‌و ژی ده‌ما كو خودێ (فاتۆ) دایه صۆرا چاڤشین گه‌له‌كا كرێته، (پشتی هه‌یامه‌كێ خودێ كچه‌ك دا صۆرا چاڤشین گه‌له‌كا كرێت بوو، ناڤێ وێ كرنه فاتۆ). جاره‌كێ ژی پشتی كو پیرێ دوعا كرین، خودێ تیته‌كا زێڕی ب ناڤچاڤێن دندهنارێ ڤه‌كر و كیره‌كێ كه‌ری ب ناڤچاڤێن فاتۆیی ڤه‌كر! (له‌وما ڕۆژه‌كێ پیرێ ژی دوعا ژ خودێ خواستن كو تیته‌كا زێری ب ناڤچاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كه‌ت، و كیره‌كێ كه‌ری ب ناڤچاڤێت فاتۆیی ڤه‌كه‌ت، خودێ ژی دوعا وێ قه‌بویل كر و تیته‌كا زێڕی ب ناڤچاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كر، و كیره‌كێ كه‌ری ژی ب ناڤچاڤێت فاتۆیێ ڤه‌كر! له‌وما گه‌له‌ك كه‌ربێت ژنبابا وێ ژێڤه‌دبوون). ئه‌ڤ هه‌ردوو هۆكاره دبنه پالده‌ر كو كه‌سایه‌تيیا خرابكار (كو صۆرا چاڤشین)ه، تێژكه‌كێ ماری دكه‌ته د گۆسكێ ئاڤا ده‌نكهنارێدا و پشتی زكێ وێ مه‌زن بوویی، بێژیته بابێ وێ، كو كچا ته دوو گیانه و زكێ وێ ڕۆژ بۆ ڕۆژێ يێ مه‌زن دبیت، دڤێت تۆ كچا خۆ ببه‌ی بكوژی، دا هه‌تكا مه نه‌چیت. (خودێ ژی تیته‌كا زێڕی ب ناڤچاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كر، له‌وما گه‌له‌ك كه‌ربێت ژنبابا وێ ژێڤه‌دبوون. له‌وما ژنبابێ تێژكه‌كا ماری كره دناڤ گوسكا ئاڤا دندنك هنارێ دا. پشتی كو دندكهنار وێ ئاڤێ ڤه‌دخۆت و ئه‌و تێژكا ماری دچیته د زكێ وێدا، پشتی هه‌یامه‌كێ تێژكێ ماری مه‌زن دبیت…). دیسان ل مالا كوڕێ حاكمی ژی كارێ خرابكاریێ دهێته ئه‌نجامدان، ده‌ما كو صۆرا چاڤشین بزمارا د سه‌رێ دندكهنارێ دقوتیت! (ده‌ست هاڤێت سه‌رێ دندكهنارێ شویشت، چه‌ند كولنكه‌كێ ئاڤێ ل سه‌رێ دندكهنارێ كربایه، دا بزماره‌كێ ب شینكی د سه‌رێ وێ دقوتا، هندی دكره قیڕی و هه‌وار و گازی، كه‌س ل دویڤ ده‌نگێ وێ نه دهات…). و دبێژیته كوڕی حاكمی: (كوڕێ من خودێ دزانیت كا ئه‌و كچا كێیه؟! هه‌تا من ئاگر هلكری، من نه دیت ل وا دور و شۆپا، كی دزانیت كیڤه چوو!).
9- ئاشكرابوونا خرابكاریێ:
پشتی كو كوڕێ حاكمی ل ناڤ باغچه‌یی خۆ لبه‌ر كۆتركێ ڤه‌دشێریت، پشتی دگریت و دبینیت تژی د سه‌رێ وێ ڕا بزمارن، پاشی هه‌میان دئینیته ده‌ر، جاره‌كا دی كۆترك دبیته مرۆڤ دهێته سه‌ر ڕه‌نگێ دندكهنارێ، ژ نوی دندكهنار دبێژیت كوڕێ حاكمی: (كو ئه‌و ژنبابا وێیه، وێ وه‌لێ كرییه و ئه‌و ب سه‌رێ وێ ئینایه!).
10- كارێ به‌رامبه‌ر:
ل ڤێره قاره‌مان ب ڤی كاری ناڕابیت به‌لكو كه‌سایه‌تیيێ هاریكار (كو كوڕێ حاكمی)یه، ئه‌و ب كارێ به‌رامبه‌ر ل دژی كه‌سێ خرابكار كو (صۆرا چاڤشینه، ژنبابا دندكهنارێ) ڕادبیت، (پاشی صۆرا چاڤشین ئینان هه‌ر لنگه‌كێ وێ ب هه‌سپه‌كی ڤه گرێ دان، ئاڤ بره دویری هه‌سپێ تێهنی كرین و كا بره دویری هه‌سپێ برسی كرین، هه‌سپه‌كی قه‌ستا ئاڤێ كر و هه‌سپه‌كی ژی قه‌ستا كایێ كر، صۆرا چاڤشين شه‌ق كر و ژێك كه‌لاشت!).
11- كارێ وه‌غه‌ركرنێ:
هه‌ر وه‌ك مه د خالا (1)دا د ڤێ چیڕۆكێدا ئاماژه ب كارێ وه‌غه‌ركرنێ كرییه كو كارێ وه‌غه‌ركرنێ سێ جار دهێته ئه‌نجامدان، جاره‌كێ وه‌غه‌ركرنا (مرن)ا دایكا قاره‌مانا چیڕۆكێ، و جاره‌كێ پشتی كو بابێ دندكهنارێ، دندكهنارێ دبه‌ت چولێ ژ بۆ كوشتنێ، پاشی هێلا ل چولێ ئه‌و زڤڕی ڤه. (پشتی كو باب كچا خۆ (دندكهنارێ) دبه‌ته چولێ دا بكوژیت، لێ ده‌ست و تلێت وی ناگرن بكوژیت، چونكه دزانیت كچا وی یا بێ گونه‌هه، لێ ب هه‌ر حالێ هه‌یی دهێلیته ل چۆلێ و ئه‌و دزڤڕیته‌ڤه ماڵ). و جارا سێیێ ژی، ده‌ما كو كه‌سا خرابكار بزمارا د سه‌رێ دندكهنارێ دقوتیت، ئه‌و ژی دوعا دكه‌ت خودێ وێ بكه‌ته كۆتركه‌ك، (دندكهنارێ بۆ خۆ دوعا ژ خودێ كرن و گۆت: یا خودێ تو من ژ ده‌ستێت ڤێ كافرا پشتشین خلاس كه‌ی و من بكه‌یه كۆتره‌ك به‌رده‌یه دنیایێ! خودێ ل دویڤ دلێ وێ ئینا و كره كۆتره‌ك و چوو ئه‌سمانا). كو ئه‌ڤ كارێن وه‌غه‌ركرنێ ژ لایێ دندكهنارێڤه ده‌ستپێدكه‌ن و دبنه هۆكارێن به‌رده‌وامبوونا رویدانێن چیڕۆكێ.
12- قاره‌مان دسه‌ربۆره‌كێدا ده‌رباز دبیت:
د ڤێ چیڕۆكێدا قاره‌مان دكه‌ڤیته هه‌مبه‌ر دوو سه‌ربۆڕان، ئێك/ تومه‌تبارانكرنا وێ ب دووگیانییێ، (ژنباب بێبه‌ختییا ب دویڤ دندكهنارێ ڤه‌دنیت و دبێژیته بابێ وێ: (كچا ته هه‌تك و نامویس بۆ مه نه‌هێلان ته های ژ چ نینه تۆ نابینی زكێ وێ یێ چه‌ند لێ هاتی هه‌بیت نه‌بیت كچا ته یا نه باشه، دڤێت تۆ ڤێ گاڤێ ببه‌ی بكوژی و نه‌هێلییه ساخ..!). دوو/ لێ ده‌ما كو كه‌سا خرابكار بزمارا د سه‌رێ دندكهنارێ دقوتیت دبه‌ر شه‌ر شویتنێ ڕا، (ده‌ست هاڤێت سه‌رێ دندكهنارێ شویشت، چه‌ند كولنكه‌كێ ئاڤێ ل سه‌رێ دندكهنارێ كربایه، دا بزماره‌كێ ب شینكی د سه‌رێ وێ قوتیت، هندی دكره قیڕی و هه‌وار و گازی، كه‌س ل دویڤ ده‌نگێ وێ نه دهات، دندكهنارێ بۆ خۆ دوعا ژ خودێ خاستن و گۆت: یا خودێ تۆ من ژ ده‌ستێت ڤێ كافرا پشتشین خلاس كه‌ی و من بكه‌یه كۆتره‌ك به‌رده‌یه دنیایێ! خودێ ل دویڤ دلێ وێ ئینا و كره كۆتره‌ك و چوو ئه‌سمانا). لێ ل دویماهيیێ د هه‌ردوو سه‌ربۆراندا سه‌ردكه‌ڤیت، ژ وان نه‌خۆشییان قۆرتال دبیت.
13- كارڤه‌دانا قاره‌مانێ به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنا دیاریيێ:
ئه‌ڤ كاره ب ڤی شێوه‌یی د چیڕۆكێدا دهێته دیتن، ئه‌و ژی پشتی كو كه‌سایه‌تیيا خرابكار كو ژنبابا وێیه دگه‌هیته سزایێ خۆ، كارڤه‌دان وه‌سا خۆیا دبیت، كو ئه‌و و كوڕ و زه‌لامێ خۆ (كوڕی حاكمی) پێكڤه ب دلخۆشی دژین، (دندكهنار و مێرێ خۆ و كوڕێ خۆ ل گه‌لێك مان ب خۆشی و كه‌یف، ئه‌ز هاتمه‌ڤه چ نه‌دا من).
14- ئالاڤێ جادووگه‌ری دكه‌ڤیته ده‌ستێ قاره‌مانێ:
د ڤێ چیڕۆكێدا ئالاڤێ جادووگه‌ری ئه‌وێ دكه‌ڤیته ده‌ستێ قاره‌مانا چیڕۆكێ (كو دنكدهنار)ه، ئه‌و ژی ئه‌و تیتا زێڕییه ئه‌وا ل دویڤ دوعایا پیرێ خودێ ب ناڤ چاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كری، (له‌وما ڕۆژه‌كێ پیرێ ژی دوعا ژ خودێ خواستن كو تیته‌كا زێری ب ناڤچاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كه‌ت، و كیره‌كێ كه‌ری ب ناڤچاڤێت فاتۆیی ڤه‌كه‌ت، خودێ ژی دوعا وێ قه‌بویل كر و تیته‌كا زێڕی ب ناڤچاڤێت دندكهنارێ ڤه‌كر! چه‌ند ژنبابا وێ ئه‌و تیت ژ ناڤچاڤا دبڕی، هه‌ر دا پێڤه‌هێته‌ڤه و درێژ بیت).
ئالاڤێ دی یێ جادوویی ئه‌وێ دكه‌ڤیته ده‌ستێ قاره‌مانێ، ئه‌وه ده‌ما دوعا ژ خودێ دكه‌ت، كو وێ بكه‌ته كۆتركه‌ك و ژ ده‌ستێن ژنبابا وێ یا بێبه‌خت قؤرتال كه‌تن، (دندكهنارێ بۆ خۆ دوعا ژ خودێ كرن و گۆت: یا خودێ تو من ژ ده‌ستێت ڤێ كافرا پشتشین خلاس كه‌ی و من بكه‌یه كۆتره‌ك به‌رده‌یه دنیایێ! خودێ ل دویڤ دلێ وێ ئینا و كره كۆتره‌ك و چوو ئه‌سمانا).
15- قاره‌مان دگه‌هیته نێزیكی جهێ ئارمانجێ:
ده‌ما كو بابێ قاره‌مانێ، قاره‌مانێ دهێلیته ل چۆلێ، قاره‌مان به‌ره‌ڤ ئارمانجه‌كا نه‌دیار دچیت، ئه‌و ژی قه‌سرا پیرهه‌ڤیێیه، كو ل وێرێ ژ لایێ كچێن پیرهه‌ڤیێڤه ب خێرهاتنێ دگه‌ل دكه‌ن، وه‌ك ئێك ژ خێزانا خۆ دهه‌ژمێرن، (كچكا دندكهنار دیاركر هه‌ر وه‌كو گلۆپه‌ك هه‌لكری هندا تازه و به‌ركه‌ڤتی بوو. پیرهه‌ڤیيێ گۆتێ: تۆ ژی وه‌كی كچێت منی خۆ حسێب كه ئێك ژ مالێ، دلێ وێ ژ نوی رحه‌ت بوو…)، هۆسا دگه‌هیته وێ ئارمانجێ، جاره‌كا دی ببیته خودان خێزانه‌ك.
16- كارێ شه‌ره‌نیخێ:
كارێ شه‌ڕه‌نیخێ د ڤێ چێڕۆكێدا د ناڤبه‌را قاره‌مانێ (دندكهنار) و كه‌سایه‌تیيا خرابكار (ژنباب)ێدا ل چه‌ندین جها خۆیایه، ئێك ده‌ما كو ژنبابێ تێژكێ ماری كرییه د گۆزكێ وێ یێ ئاڤێدا، پاشی تومه‌تبار بكری ب ده‌همانپیسیێ، (ژنباب بێبه‌ختییا ب دویڤ دندكهنارێ ڤه‌دنیت و دبێژیته بابێ وێ: (كچا ته هه‌تك و نامویس بۆ مه نه‌هێلان ته های ژ چ نینه تۆ نابینی زكێ وێ یێ چه‌ند لێ هاتی هه‌بیت نه‌بیت كچا ته یا نه باشه، دڤێت تۆ ڤێ گاڤێ ببه‌ی بكوژی و نه‌هێلییه ساخ..!). و ل جهه‌ك دی ده‌ما كو گۆستیركێن ژه‌هركری داینه‌ڤ بابێ وێ گۆتییێ: (دڤێت تۆ رابی بچی هنده‌ك گوستیركێت ژه‌حرێ ببه‌ی بفرۆشییه كچێت پیرهه‌ڤییێ، گۆتێ: ته شۆله ب كچێت پیرهه‌ڤییێیه؟ گۆتێ: كا تۆ هه‌ره ته شۆل پێ نه‌بیت!). و ل جهه‌ك دی ده‌ما بزمارا دسه‌رێ د‌نكدهنارێ دقوتیت، (ده‌ست هاڤێت سه‌رێ دندكهنارێ شویشت، چه‌ند كولنكه‌كێ ئاڤێ ل سه‌رێ دندكهنارێ كربایه، دا بزماره‌كێ ب شینكی د سه‌رێ وێ قوتیت، هندی دكره قيڕی و هه‌وار و گازی، كه‌س ل دویڤ ده‌نگێ وێ نه دهات!). به‌لێ پشتی ڤان هه‌می رویدانان، ب پشته‌ڤانيیا كه‌سایه‌تيیا هاریكار (كوڕێ حاكمی، زه‌لامێ دندكهنارێ)، كارێ شه‌ڕه‌نیخێ دناڤ مالا كوڕێ حاكمیدا په‌یدا دبیت، ده‌ما كو هه‌می كارێن خرابێن ژنبابێ خۆیا دبن، ئێكسه‌ر، وێ سزادده‌ن، ده‌ما كو هه‌ر لنگه‌كێ وێ ب ده‌واره‌كی ڤه گرێدده‌ن و دكه‌لێشن!
17- وه‌رگرتنا نیشانێ:
قاره‌مان ل ده‌ما سه‌رشویشتنێ ئه‌و ب سه‌رێ نه‌ڤسیا خۆ (دندكهنارێ) ئینایی، وه‌ك نیشان وه‌رگرت و زانی كو ئه‌ڤه ژنبابا وێیه، ئه‌ڤه هه‌می ب سه‌رێ وێ ئینایی! (دندكهنارێ بۆ گۆت كو ئه‌و ژنبابا وێیه، وێ وه‌لێ كره‌ڤه…).
18- كارێ سه‌ركه‌فتنێ:
قاره‌مان ب رێكا كه‌سێ هاریكار (كو زه‌لامێ وێ، كوڕێ حاكمی یه)، كارێ سه‌ركه‌فتنێ ئه‌نجام دده‌ن و ل سه‌ر كه‌سێ خرابكار ب سه‌ردكه‌ڤن (صۆرا چاڤشین شه‌ق كر دانا وێرێ!).
19- راستكرنا خرابكاريیێ:
كه‌سێ هاریكار راستكرنا وی كارێ خرابكاری ئه‌نجامدده‌ت، ئه‌و ژی پشتی كو كه‌سێ هاریكار (كوڕێ حاكمی) كۆتركێ دگریت و وان بزمارێن د سه‌رێ وێ هاتینه قوتان دئینیته ده‌ر و جاره‌كا قاره‌مان (دندكهنار) دزڤڕیته‌ڤه سه‌ر كه‌له‌خێ مرۆڤی و ژ كه‌له‌خێ كۆتركێ ده‌ردكه‌ڤیت. (دا فڕیت كوڕێ حاكمی ده‌ستێ خۆ هاڤێت هه‌ردوو پێت وێ گرتن.. هه‌ر ده‌ستێ خۆ ب سه‌رێ وێ دئینا و دبر، ده‌ستێ وی دكه‌ته سه‌ر بزمارا، ئه‌و بزمار ئێك ئێكه هه‌می ئینانه ده‌ر، جاره‌كا دی كۆترك هاته سه‌ر ره‌نگێ دندكهنارێ و بۆ ڤه مرۆڤ).
20- كارێ ڤه‌گه‌ڕیانێ:
كارێ ڤه‌گه‌ڕیانێ د ڤێ چیڕۆكێدا دهێته ئه‌نجام دان پشتی كو دندكهنار بوویه‌ڤه مرۆڤ، زه‌لامێ وێ زڤڕانده‌ڤه ماڵ (مێرێ وێ كوركێ خۆ تێ وه‌ركر، هه‌تا گه‌هاندیيه مال…).
21- كارێ ڕاهێلانێ:
كارێ ڕاهێلانێ د ڤێ چیڕۆكێدا دهێته ئه‌نجامدان، پشتی كو كه‌سایه‌تیا خرابكار (صۆرا چاڤشین) زانی، كو دندكهنار نه‌هاتییه كوشتن و شوی ب كوڕێ حاكمی كرییه، ب رێكا كه‌سایه‌تيیا سه‌خته (هاریكار) خۆ دگه‌هینیته قاره‌مانێ داكو بكوژیت، (صۆرا چاڤشین ڤێ نه‌قلێ نه‌گۆته مێرێ خۆ، گۆتی هیڤيیا وی یا ژ خۆیه، ئه‌ز ڤێ جارێ دێ چم… صۆرا چاڤشین چوو باژێڕێ كوڕێ حاكمی خۆ و كره مێهڤانێ وان بێیی دندكهنار بزانیت كو ژنبابا وێیه).
22- كارێ نژده‌ڤانییێ:
كارێ نژده‌ڤانییێ د ڤێ چیڕۆكێدا ڕۆلێ خۆ دبینیت، ده‌ما كو كه‌سایه‌تيیا هاریكار (كوڕێ حاكمی) ده‌ما كو دچیت خۆ ل به‌ر كۆتركێ ڤه‌دشێریت، هه‌تا كو دشێت بگریت و جاره‌كا دی كۆترك دزڤڕیته‌ڤه سه‌ر كه‌له‌خێ مرۆڤی، (دا فڕیت كوڕێ حاكمی ده‌ستێ خۆ هاڤێت هه‌ردوو پێت وێ گرتن.. هه‌ر ده‌ستێ خۆ ب سه‌رێ وێ دئینا و دبر، ده‌ستێ وی دكه‌ته سه‌ر بزمارا، ئه‌و بزمار ئێك ئێكه هه‌می ئینانه ده‌ر، جاره‌كا دی كۆترك هاته سه‌ر ره‌نگێ دندكهنارێ و بۆ ڤه مرۆڤ).
23- قاره‌مان ب نهێنیڤه دگه‌هیته جهێ ئارمانجێ:
قاره‌مان و كه‌سێ هاریكار (كوڕێ حاكمی) پشتی كو زانین ئه‌ڤ هه‌میا ئینایه سه‌رێ دندكهنارێ، ژنبابا وێ (صۆرا چاڤشین)ه، ب نهێنی دهێنه مال، (مێرێ وێ كوركێ خۆ تێ وه‌ركر، هه‌تا گه‌هاندیه مال… جاره‌كا دی كۆترك هاته سه‌ر ره‌نگێ دندكهنارێ و بۆ ڤه مرۆڤ). بێیی كو ژنباب بزانیت جاره‌كا دی دندكهنار كوڕێ حاكمی ڤه‌گه‌ڕیانه‌ڤه ماڵ (كوڕێ حاكمی ل ده‌ستپێكێ قاره‌مان كو دندكهناره نیشا صۆرا چاڤشین نه‌دا، هه‌تا كو گۆتییه خولامان كو صۆرا چاڤشین بكه‌نه ژ ژۆره‌كێڤه، دا بزاڤا ڕه‌ڤینێ نه‌كه‌ت).
24- قاره‌مانێ سه‌خته دیار دبیت:
قاره‌مانێ سه‌خته كو ژنبابه (صۆرا چاڤشین)ه، دیار دبیت، ئه‌و هه‌می ڕۆلێن وێ یێن سه‌خته‌كاری و خرابكاری ئاشكه‌را دبن و دهێته سزادان، (دندكهنارێ بۆ گۆت كو ئه‌و ژنبابا وێیه، وێ وه‌لێ كره‌ڤه…).
25- كاره‌كێ ب زه‌حمه‌ت ب قاره‌مانێ دهێته كرن:
ئه‌ڤ كاره ڕۆلێ خۆ د ڤێ چیڕۆكێدا ب ڤی شێوه‌یی دبینیت، كو قاره‌مان تووشی هنده‌ك كارێن ب زه‌حمه‌ت دبیت، ئه‌و ژی، ده‌ما كو ژنبابا وێ تێژكێ ماری دكه‌ته د ناڤ گۆسكێ وێدا پشتی ڤه‌دخۆت و تێژكێ ماری دزكیدا مه‌زن دبیت، دبێژیته بابێ وێ كو كچا ته دووگیان بوویه! هه‌ر وه‌سا ده‌ما كو ل مالا پیرهه‌ڤیێ دهێته ده‌رماندان ب گۆستیركه‌كا ژه‌هركری، و ل ماڵا كوڕێ حاكمی دیسان ده‌ما كو سه‌رێ وێ دشۆت بزمارا د سه‌رێ وێ دقوتیت.
26- ئه‌نجامدانا كاری:
ئه‌و كارێ كو ژ لایێ قاره‌مانێڤه (ده‌ندكهنارێ)ڤه هاتییه ئه‌نجامدان، ئه‌ڤه‌یه: (پیره‌ژنه‌ك ل گوندی هه‌بوو هه‌ر گاڤ دابێژیته دندكهنارێ و فاتۆی دایێ كا وه‌رن سپها ژ سه‌رێ پیرا خۆ بیننه ده‌رێ، گرگركا بكه‌لۆژن و هویرهویركا پاڤێژن! دندكهنارێ ژی هه‌ڕۆ دا مسته‌كا كه‌زانا كه‌ته به‌ریكا خۆ، چه‌ند سپیهه‌ك دئینا ده‌رێ كه‌زانه‌ك دهاڤێته ده‌ڤێ خۆ، ژ پیرێ ژی ڤه ئه‌و سپیهن دخۆت! فاتۆیێ ژی گۆتی: ئه‌ڤه چییه! ئه‌ز بم و سپیهێت پیرێ بخۆم؟! بمریت ئه‌ز سپیهه‌كێ ژ سه‌رێ وێ نائینمه ده‌رێ گه‌را بخۆم! دندكهنار ژی یا ب دلێ پیرێ دكه‌ت.. پیرێ ژی گۆته دندكهنارێ: ئیشلڵا دێ ((تیته‌كا زێڕی)) ب ناڤچاڤێت ته‌ڤه چێ بیت، چه‌ند ببڕن هه‌ر درێژ و پان بیت، به‌لێ گۆته فاتۆیی: دێ هه‌ڕه ئیشلڵا كیره‌كێ كه‌ری ب ناڤچاڤێت ته‌دا بێت، هندی ببڕن هه‌ر درێژ و پان ببیت!). كو ئه‌ڤ كاره بوویه هۆكارێ په‌یدابوونا چه‌ندین رویدانان د ناڤ چیڕۆكێدا.
27- كارێ نیاسینا قاره‌مانێ:
كارێ نیاسینا قاره‌مانێ بۆ ژنبابێ (صۆرا چاڤشین) ئه‌و تیتا زێڕی بوو، ئه‌وا ب ناڤچاڤێن وێڤه هاتی، چه‌ند دبڕی هه‌ر درێژ و پان دبوو، (پیرێ ژی گۆته دندكهنارێ: ئیشلڵا دێ ((تیته‌كا زێڕی)) ب ناڤچاڤێت ته‌ڤه چێ بیت، چه‌ند ببڕن هه‌ر درێژ و پان ببیت).
28- ئاشكرابوونا قاره‌مانێ سه‌خته.
قاره‌مانێ سه‌خته كو (صۆرا چاڤ شین)ه ل دویماهیا چیڕۆكێ دهێته ئاشكه‌را كرن، ژ لایێ قاره‌مانێ (دندكهنارێ) و كه‌سێ هاریكار (كوڕێ حاكمی)ڤه، و دگه‌هیته سزایێ خۆ، (دندكهنارێ بۆ گۆت كو ئه‌و ژنبابا وێیه، وێ وه‌لێ كره‌ڤه…).
29- قاره‌مان ب ڕه‌نگه‌كێ نوی دیار دبیت:
قاره‌مان كو دندكهناره پشتی كو هاتییه گۆهڕین بۆ سه‌ر ڕه‌نگێ كۆتركه‌كێ، لێ جاره‌كا دی دزڤڕیته‌ڤه سه‌ر ڕه‌نگێ خۆ یێ به‌رێ، كو ب ڕه‌نگه‌كێ نوی دیار دبیت، ئه‌و ژی وه‌ك خاتوین و ژنا كوڕێ حاكمی، (جاره‌كا دی كۆترك هاته سه‌ر ره‌نگێ دندكهنارێ و بۆ ڤه مرۆڤ، دندكهنار و مێرێ خۆ و كوڕێ خۆ ل گه‌لێك مان ب خۆشی و كه‌یف).
30- قاره‌مانێ سه‌خته دهێته سزادان.
قاره‌مانێ سه‌خته كو صۆرا چاڤشینه، ژ لایێ كوڕی حاكمی ڤه دهێته سزادان، ئه‌و ژی: (صۆرا چاڤشین شه‌ق كر دانا وێرێ!).
31- قاره‌مان دهێته خه‌لاتكرن:
قاره‌مان ژی دگه‌هیته ڤه ئارمانجا خۆ، ئه‌و ژی كو دگه‌هیته‌ڤه كوڕ و زه‌لامێ خۆ (كوڕێ حاكمی) و پێكڤه مان ب خۆشی و كه‌یف، (دندكهنار و مێرێ خۆ و كوڕێ خۆ ل گه‌لێك مان ب خۆشی و كه‌یف، ئه‌ز هاتمه‌ڤه چ نه‌دا من).
ده‌رئه‌نجام:
ئه‌ڤ شرۆڤه‌كرنا مه دایه ڤێ چیڕۆكێ ل دویڤ ڕێبازا مۆرفۆلۆژی یا پرۆپی، كو ئه‌و (31) كارێن ڕێبازێ، (31) كار ژ وان ل سه‌ر ڤێ چیڕۆكێ دهێنه جێبجێكرن (پراكتیزه‌كرن)، كو ئه‌ڤه د كێم چیڕۆكاندا هه‌یه هه‌ر (31) كار ڕۆلێ خۆ تێدا ببینن و بهێنه جێبجیكرن، ئه‌ڤه ژی سه‌ركه‌فتنا چیڤانۆكا (دندكهنار)ێ خۆیا دكه‌ت كا چه‌ند یا سه‌ركه‌فتییه د داڕشتن و ئاڤاكرنا خۆدا.
ده‌همه‌ن:
– ئه‌ڤ چیڤانۆكه ژ لایێ (أحلام حجی جعفر) ب ناڤێ (دندكهنار)، د كۆڤارا (كاروان)، هژمارا (37)، چرییا ئێكێ – 1985، لاپه‌رێن (87 – 91)دا هاتییه به‌ڵاڤه‌كرن.
– ده‌قه‌كێ ڤێ چێڕۆكێ د په‌رتووكا (شه‌ڤبێریێن زاڕۆكان) یا (خالد دێره‌شی)دا ب ناڤێ (دندكهنار و سۆرا چاڤشین) د لاپه‌رێن (143 ـ 194)دا هاتییه، لێ دیاره تایه‌كێ دی د ڤێ چیڕۆكێدا هاتییه، كو د پرانییا ژێده‌ران دا ئه‌و تا ب چیڕۆكه‌كا سه‌ربه‌خۆ دهێته ڤه‌گێران ب ناڤێ (بویكا گێچینێ) هه‌تا كو ئه‌و چیڕۆك د ناڤ فۆلكلۆرێ عه‌ره‌بی ژی دا هه‌یه ب ناڤێ (لعبة الصبر). دیسان ده‌قه‌كێ دی د په‌رتووكا (زارۆكێن جیهانا راستی و ئاشۆپی) یا (هزرڤان عبدالله)دا، چاپا ئێكێ، دهۆك ـ 2005، ژ وه‌شانێ ئێكه‌تیا نڤیسه‌رێن كورد/ دهۆك، لاپه‌رێن (57 ـ 66)، لێ دیسان شێوازێ رویدان و ڤه‌گێڕانا وێ جوداهی تیدا هه‌نه.
ژێده‌ر:
– جعفر، أحلام حجی(1985)، دندكهنار، كۆڤارا (كاروان)، هژمارا (37)، چرییا ئێكێ – 1985، لاپه‌رێن (87 – 91).
– دیرلاین، فردریش فون (د س)، الحكایة الخرافیة، ت: د. نبیلة إبراهیم، الطبعة الأولی، دار القلم بیروت ـ لبنان و مكتبة النهضة ـ بغداد.
– ڕه‌سۆل، د. شوكریه (2003)، حه‌كایه‌تی خورافی كوردی له ڕووی مۆرفۆلۆژییه‌وه، چاپا ئێكێ، سلێمانێ، ئینستیوی كه‌له‌پووری كورد.
– الشویلي، داود سلمان (1986)، القصص الشعبي العراقي في ضوء المنهج المۆرفولوجي، الطبعة الأولی، الموسوعة الصغیرة، عدد (219)، بغداد، دار الشۆون الثقافیة العامة.
– المرزوقي، سمیر؛ و شاكر، جمیل(1986)، مدخل الی نظریة القصة (تحلیلا وتطبیقا)، الطبعة الأولی، بغداد، دار الشؤون الثقافیة العامة – آفاق عربیة، ص(19).
– مصطفێ، جلال (1999)، چیڤانوكا كوردی شروڤه‌كرنه‌ك مۆرفۆلۆجی، گۆڤارا (په‌یڤ)، هژمارا (10)، زڤستانا 1999، به‌په‌رێن (42 – 43).
