دەرازینكا هنارتنێ و چێكرنا رامانا هەلبەستێ
خواندنەك د پێكهاتەیێن هەلبەستا (شەش بەند ژ سترانا ل بامه‌ڕنێ)
یا هەلبەستڤان محسن قۆچان دا
ئازاد دارتاش
ـــ پشكا دووێ ـــ
دانەر، تێكست، وه‌رگر:
| سینۆگرافیا رێچكەیەكا زانستییە، ڤەكۆلین و گەڕیانانان لدویڤ هەر تشتەكێ دكەت كو لسەر دەپێ شانۆیێ دهێتە دانان، و پشكدار دبن د چێكرنا ریتما بزاڤتن و تێرامانان دا. |
سینۆگرافیا (scenography)، د بنەڕه‌ت دا ئەڤ چەمكە ژ هونەرێ شانۆیێ هاتیە وه‌رگرتن و دهێتە پێناسەكرن (وەكو هونەرێ هەماهەنگیكرنا سپاتیۆمێ شانۆیێ)(7)، یان هونەرێ (چێكرنا وێنە) و دیزاینكرنا چارچۆڤەیێ جهێ شانۆگەری تێدا دهێتە پێشكێشكرن، سينۆگرافيا رێچكەیەكا زانستییە، ڤەكۆلین و گەڕیانانان لدویڤ هەر تشتەكێ دكەت كو لسەر دەپێ شانۆیێ دهێتە دانان، و پشكدار دبن د چێكرنا ریتما بزاڤتن و تێرامانان دا، ئانكو كۆمەكا باندۆرانە ب ئارامانجا زەلالكرن و روونكرنەڤا دەقێ دراماتیكی و ژبۆی راكێشانا سڕنجا تەماشەڤانی، بەلكو كومەكا كودانە و ڤالاتییانە ئاراستەی بینەری دهێنە كرن و ڤەكرنا كودێن هەنێ ئەركێ ئەوێ تەماشەڤانە وەها ژی بینەر دبیتە پشكەك ژ وی كاری و هەر وەكو سارتەر دبێژیت: (دبیتە فاكتەرەك گرنگ و دیۆارێ چوارێ د شانۆیێ دا)، وەها ژی و ژبۆی سمتنا جەستەیێ جهی و چێكرنا فەزایەكێ نەمازەیێ د پرۆسێسا كارێ شانویێ دا، پێدڤی یە سیناریۆ ب دەرازینكێن ئاماژە هاڤێژ ب هێتە پیتاندن، ب رێیا وان دێ پتر باندۆر لسەر هشێ وه‌رگری هێتە كرن و دێ دەرفەت ژێڕا هێتە ڤەكرن كو بەشدار بیت د پرۆسەیێن ڤەدیتنا تایێ ئەستاتیكی یێ كاری و چێكرنا رامانێ دا.
| هەلبەستڤانێ شارەزا ئاماژەیێن هەر دەرازینكەكێ دكەتە ئالاڤەك كارا د پرۆسەیا چێكرنا وێنەی دا، بەلكو لژێر سيبەرا وان دەرازینكان دێ د تەڤگەرا واتەیان گەهین. |
زاراڤێ سينۆگرافيا د شانۆیا مۆدێرنێتەدا بایەخ پێ هاتە دان و هەر ل وێ دەرێ بەلاڤ بوو، لێ ژانرێن دی یێن ئەدەبی و هونەری ژی مفا ژ ڤی ئالاڤی وه‌رگرت، یان دێ كارین بێژین ژ وی ژانرێ هونەرێ دزی، ژ وانا ژی هەلبەست، تێگەهێ هەنێ د هەلبەستێ دا ب وێ رامانا دهێت هەلبەستڤان د پرۆسەیێن دارێژتنا كارێ شعری دا و ژ بۆی بەرهەڤكرنا سپاتیۆمەكێ ڤەكری و چێكرنا وێنەیێ شعری، چارچۆڤەیێ دەرەكيیێ هەلبەستا خوە ب چەندین ئالاڤان تێن ددەت و دەرازینك وەكو ئالاڤەكێ سەرەكی د ڤى بیاڤى دا دهێنە ب كارئینان، هەلبەستڤانێ شارەزا ئاماژەیێن هەر دەرازینكەكێ دكەتە ئالاڤەك كارا د پرۆسەیا چێكرنا وێنەی دا، بەلكو لژێر سيبەرا وان دەرازینكان دێ د تەڤگەرا واتەیان گەهین، هەلبەستڤانێ چێكار و شارەزا هەر ئالاڤێ ب مەبەست بكاردئینیت، هەلبەستڤانێ چێكار پویتەی ب هەر دەرازینكەكێ، بەلكو گرنگی یێ ب هەر پەیڤەكێ ددەت، هەر پەیڤەكا د كارێ خوە شعری دا بكاردئینیت د جهێ خوە یێ دروست دا دادنيت، ژبۆی كو لەشێ تێكستێ سست و شل نەبیت و تەڤنێ كۆپلەیا هەلبەستی یێ موكم بیت، پێدڤی یە هەر پەیڤەكا زێدە بهێتە لادان و لگەل كۆپلەیێن دی یا گونجای بیت و چەڤەنگ و میتافۆر و خواستە ..هتد، هەر هەموو ببنە ئالاڤێن چێكرنا وێنەی و هاڤێتنا ئاماژەیان و بەرهەمئینانا رامانێ و ئاراندنا خەیاڵێ و ژێدەرێن چێژبەخش، دەما مە (شەش بەند ژ سترانا ل بامڕنێ) خویندی، مە وەها دیت: دەما بیرۆكەیا تێكستێ د هشێ هەلبەستڤانی دا جهگیر بووی، یان بەرییا هەستێن خوە بكەتە وێنە و لسەر كاغەزێ بنڤیسیت، سينۆگرافيایەك ژێرا دارێژتییە، وەكو دەرهێنەرەكێ شارەزا و پرۆفیشینال نەخشەیێ دیزاینێ ژ هەلبەستا خوە ڕا دارێژتییە (بوویەر، جهـ، دەم و ریتم و مۆزیك و وێنە و دایەلۆگ..هتد)، ب پلان د نێڤ لەشێ تێكستي دا رێكخستی نە.
هەلبەستڤانی تەماشەی كارێ شعری كریە وەكو هەر كارەكێ دی یێ هونەری، هەلبەست ل جەم وی ب تنێ سروش نەبوویە بەلكو چێكرن و هوستاكارییە، دیسان د هشێ ئەوێ هەلبەستڤان دا خۆیندەڤانەكێ یان وەرگرەكێ هوندری هەبوویە، وی گۆتارا خوە ئاراستەی وی كریە، وه‌رگرێ هوندری، وه‌رگرەكێ ئەكتیڤە و ئەو خویندەڤانە ئەوێ خودان باگراوەندەكێ ئەپسمتی و هونەری، ئەو وه‌رگرە یێ لسەر هویركاریێن بچویك ژی رادوەستیت و ئەوە یێ دكاریت ڤالاتیێن د هوندری تێكستێ دا بگریت.
| دەما هه‌لبه‌ستڤان دبێژیت: (ل بامەڕنێ)، ئەمێن گۆهدێر دێ وەها هەست كەین، كو هەلبەستڤان دێ چیڕۆكەكێ یان بوویەرەكێ ژ مەڕا ڤەگێڕیت.. دیارە هەلبەستڤانی مفا ژ تەكنیكێن چیڕۆكێ وه‌رگرتییە. |
دەما دبێژیت(ل بامەڕنێ)، ئەمێن گوهدێر دێ وەها هەست كەین، كو هەلبەستڤان دێ چیڕۆكەكێ یان بوویەرەكێ ژ مەڕا ڤەگێڕیت، وەها سه‌رنجا وه‌رگری رادكێشیت، دیارە هەلبەستڤانی مفا ژ تەكنیكێن چیڕۆكێ وه‌رگرتییە، نەمازە پشدانی لسەر تەكنیكا ڤەگێرانێ، تەكەز لسەر جهی كریە(ل بامه‌ڕنێ)، جهـ ژی فاكتەرەكێ سەرەكی یە ژ فاكتەرێن ڤەگێڕانێ و یێ هەڤبەندە ب دەمی و كارەكتەر و یادگار و رویدانانڤە، دیسان ب ئاوایەكێ نە راستەوخۆ دەربڕینێ ژ هەست و تنگژینێن ئەوێ ڤەگێر دكەت، ب وێ تەكنیكێ ژی سه‌رنجا گوهدێری رادكێشیت، لێ هەر بلەز تەرزێ ڤەگێڕانێ گۆهارتنان بخوەڤە دبینیت، هەر ل دەرازینكا هنارتنێ كودەتا لسەر تەرزێ ڤەگێرانا سادە كریە و بەر ب ڤەگێرانا شعری ڤە دچیت، ل پشت پەیڤ و رستەیان رامانێن دی هەنە و وه‌رگر پێدڤی یە تيڤلێ سەرڤە یێ گۆتنێ بسمیت و دڤێت داكەڤیتە د كۆراهییا وێ دا، تایتل (ل بامڕنێ) و دەرازینكا هنارتنێ، وەكو پشكەك ژ دیكۆرێ شانۆیێ یان مینا لوكێشنێ یە د هونەرێ سینەمایی دا، وەك ناڤبەرا دەرڤە یا خانی یە د هونەرێ تەلارسازیێ دا، ئەو دەرزاینك دبنە هەلگرێن چەند كودان و هەر ئەو ژی دبنە یاوەرێن وه‌رگری د گەشتا ئەو دكەت د نێڤ ئاڤاهیێن هونەری دا، تایتلێ هەنێ دێ مینیت ب لەشێ تێكستێ ڤە هەڤگڕتی، ئاماژەیێن تەڤنێ تێكستێ موكم دكەن.
هەلبەستڤان كێرفێ وێنەیێ هەلبەستێ و ئاماژەیێن وێ هێدی هێدی بەرەف ژێهەل دبەت، جهەكێ هەرە دێرین هەلبژارتی یە كو بكەتە هەمبەرێ بابەتی و هەست و نێرین و بینینینان د هوندری وێ دا خەست بكەت و ب ئاوایەكێ هونەری دەربڕینێ ژێ بكەت، بەلكو ئەو فۆرمێ ئەم لسەر راهاتین هەلوەشاندی یە و ب تەكنیكەك تازە وێنەیەك چێكریە، شكەفت یا ڤەگڕێدایی یە ب قۆناغەكا باژێرڤانی یا دەستپێكی ڤە، دبیت وەكو هێما بیت بۆ راوەستیانا دەمی ل جەم كۆمەكا جڤاكی د چاخەكی دا كو پێڤاژۆیا دەمی یا بەردەوامە ل جەم خەلكێ دی، دەما دبێژیت: (ل بامەڕنێ دەرەك تێرا شكەفتا ناكەت خۆ دكەن دوو دەر) ئاماژەیێن رستەیێ و نەمازە یێن جهی، لسەر یێك رامان سەقامگیر نابن، بەلكو مەبەستا هەلبەستڤانی ژی ئەوە كو پیڤانێن تازە ژ سیمبۆلێ هەنێ ڕا ببەخشیت و بكەتە ژێدەرەك زیندی ژبۆی خۆلقاندنا ئاماژەیان و هنارتنا مەسجان، (دەر) ڤێ پەیڤێ هێز و شیانێن مەزن هەنە، دیسان وەقعا خوە یا كارا هەیە و بیاڤا ئاشۆپێ بەرفرەه دكەت، قۆچانی ب ئاماژەیێن كەهی یێن سیمبۆلا هەنێ (دەر) قایل نەبوویە، بەلكو كودەتا لسەر كریە، دەر ل ڤێرێ نابیتە لێكراو بەلكو دبیتە بكەر، ئەڤ چەندە خۆیا دبیت دەما دبێژیت( خۆ دكەن دوو دەر)، یان دەر وەكو قالبەكێ هوشك و نەلڤ ب ژیان دكەڤیت و ڕەخنێ ژ خوە دگڕیت و كودەتایێ لسەرخوە دكەت، (ل بامەڕنێ دەرەك تێرا شكەفتا ناكەت خۆ دكەن دوو دەر)، ئەگەر یێك دەر بیت وێ رامانێ ددەت كو یێ بێ هەڤدژە و تشتێ بێ هەڤدژ ژی یێ نەلڤە و نكاریت تشتەكی بەرهەم بینیت، ژبۆی بەردەوامییا ژیانێ و بەردەوامبوونا تەڤگەڕا دیرۆكێ، ئەو دەر بخوە ناكۆكێ خوە چێ دكەت، وەها هەلبەستڤان دەربڕینێ ژ نێڕینێن خوە دكەت، ب هێزا ئاشۆپێ دەرزاینكەكا پڕ ئاماژە و خودان ناڤەڕۆكێ فەلسەفی چێ دكەت، شیانێن ڤەشارتی یێن پەیڤێ دەردئێخیت، دەرێ دوویێ ژێدەرەكی دی یێ رۆناهی یێ و هاتنە ژوور و دەركەفتنێ یە، كەنالەكێ دی یێ هەڤگەهشتنێ یە، ئاسۆیێن دیتنێ بەرفرەهـ دكەت، رێیەكا دی ڤەدكەت ژ بۆی دەركەفتن و پێشۆازیكرنێ، تێنەكا نوی ژ دەمی ڕا دبەخیشت ژبۆی خوە ژ راوەستیانێ رزگار بكەت. ل ڤێرێ دووئالیزیمیا (شكەفت و دەر) دبنە نیشانەیێن هەڤڕكی یێ د ناڤبەرا باژێرڤانییا دەست پێكی و نەلەڤی و راوەستیانا دەمی ژ ئالیەكی ڤە و ژ ئالیەكی دی وەرار و خوە گۆنجاندن و دایەلۆگ لگەل دانێن نوی و دەمێ هەڤچەرخ، تێڕامانا هەلبەستڤانی بۆ جهی و دەمی ب ئاوایەكێ نە راستەوخۆ دیار بوویە.
هەلبەستڤان كێرفا چێكرنا وێنەی هەر بەر ب ژێهەل دبەت، كارێ هەنێ ب زمانەكێ بڵند و مشت ژ خوازە و پارادۆكس و وەرار و چێبوویان دكەت، دەما دبێژیت: (خفس ل بویك و زاڤا دكەڤیت، ل سەرێ چیای دبنە بەر)، هەلبەستڤانی پتر نێڕینێن خوە چڕكرینە و د هەمان دەم دا بازنێ تێڕامانانێ بەرفرەهـ كریە، چونكی نێرینێن خوە لسەر یێك سەمت سەقامگیر نەكریە، ب تنێ ب دیدەكا ماتریالی گۆتارا خوە تێز نەكریە، بەلكو تەماشەی لایەنێ دی دكەت ب نێڕینەكا میتافیزیكی، یێك ل هەمبەر یێ دی دانایە، ب وێ لادانێ قادا بینینان فرەهـ بوویە.
| هەلبەستڤانی جەڤەنگێن خوە ژ بامەڕنێ وه‌رگرتی نە، بامه‌ڕنێ هەر چەندە شارەگوندە، لێ خودان دیرۆكەكا دێرینە بەلكو دهێتە هەژمارتن وەكو كەڤنترین شارەگوند. |
هەلبەستڤانی جەڤەنگێن خوە ژ بامەڕنێ وه‌رگرتی نە، بامه‌ڕنێ هەر چەندە شارەگوندە، لێ خودان دیرۆكەكا دێرینە بەلكو دهێتە هەژمارتن وەكو كەڤنترین شارەگوند، یا ناڤدارە ب پشكدارییا خەلكێ وێ د پرۆسەیێن چاندی و سیاسی دا و زێدەبارێ وێ چەندە وی جهی پێگەهێ خوە یێ نەمازەیێ د بیردانكا هەلبەستڤانێ مەدا هەیە، ل جەم وی بامەڕنێ بازنەكێ دائێخستی نییە، بەلكو شارەكێ دێرینە و سەنتەرێ جیهانێ یە، دیرۆك و ئەو ناڤەندە یا دكاریت تەڤ ناكوك و هەڤدژان لدۆر خوە كوم بكەت،(ئەرد و ئەسمان، دار و بەر، چیا و نهال، ئیرۆ و دیرۆك، زانا و نەزان.. هتد)، د هوندری خوە دا ب حەلینیت، ب دوویربینا بیردانكا خوە تەماشەی دونییایێ دكەت و ب چاڤێ جهێ خوە یێ رەسەن خویندنان ژ دیاردەیان ڕا دكەت.
| ب درێژاهییا دیرۆكی هاڤیبوون بوویە پشكەك گرنگ د پرۆسەیا چێبوونا رەوت و رێباز و خویندنگەهێن هونەری و ئەدەبی و رێچكەیێن هزری و فەلسەفی. |
ئەز وەها دبینم كو ئەوێ هەلبەستڤان هەرچەند ژ بامه‌ڕنێ و خانیێ یێكی یێ زارۆكینیێ دویر بكەڤیت، لێ هەرتم ئەو جهـ د پارزینكا وی دایە، هەلبەت دێ جهێن هەنێ فشارا خوە لسەر بیردانكا وی كەن و ئەڤ چەندە ژی حالەتەكێ سروشتی نەمازە ئەگەر مرۆڤ لگەل بها و نرخێن و پیڤەرێن جهێن نوی نەگۆنجیێت، ل وی چاخی دێ تاك هەست ب هاڤیبوونێ كەت، هەستا هەنێ كارتێكرنێ لسەر چەند مژار و دۆزان دكەت و ژ وانا ژی پابەندبوون و پێگیری و یاخیبوون، دەربارەی مرۆڤێ داهێنەر ئەو جهـ دبیتە فاكتەر و هێزەكا ئەرێنی و وی پاڵ ددەت ژبۆی خۆلقاندنێن تازە و داهێنانا پرۆژەیێن هونەری و هزری و بیرۆكەیێن ئەستاتیكی، هاڤیبوون ژی دیاردەیەكا كەڤنارە، ئالزی و قەیرانەكا رۆحی و چاندی یە و دەرزەكە د نێڤبەرا داهێنەری و جڤاكی دا، د هوندری ئێش و ئازار و دەرهاڤێژتەیێن وێ هەستێ دا، كارەكتەرێن مەزن و تیۆر و هزرێن تازە سەرهلددەن و دبنە سەدەما هەژاندنێن جڤاكی، ب درێژاهییا دیرۆكی هاڤیبوون بوویە پشكەك گرنگ د پرۆسەیا چێبوونا رەوت و رێباز و خویندنگەهێن هونەری و ئەدەبی و رێچكەیێن هزری و فەلسەفی، وەها تێكهەلیەك گرنگ و خۆرت هەیە د نێڤبەرا هاڤیبوون و ئافراندن و تێپەراندنان دا.
ل بامه‌ڕنێ
چەند جارەكا مەلا بانگ ددەت
د تەڕاشان ڕا تویری د لویرن
هەلبەستڤانی، ئەڤ رستەیە ب ئارمانجا وەسفكرنا دۆرهێلی بكارنەئینایە، بەلكو ب مەبەستا گۆهڕینێ دارێژتییە، ل پشت پەیڤێن هەنێ تێزەكا هزری هەیە ب وێنەیێن شعری دەربڕینێ ژ نێڕین و هەلۆێستێن خوە دكەت، ب زمانە خەست و چر و پر ئاماژە دپەیڤیت وەها ژی بیاڤاكا بەرفرەه ژ خۆیندەڤانی ڕا دابینكریە، ژبۆی ب ئازادانە بزاڤتن خوە بكەت، ژبۆی كو ئەو رامانان وان ڤەبینیت، چونكە ب رێیا تێگەهشتن و هەڤگەهشتنێ رامان پێكدهێت، بەلكو ل ڤێرێ خۆدێ خوینەر ب تنێ ژێدەرێ تێگەهشتنێ نییە هەر وەكو تێزێن فەلسەفا فینۆمینۆلۆژی تێز دكەت، بەلكو خۆدێ هۆشیار و هۆشمەند دبیتە ژێدەرەك ژبۆی بەرهمئینانەكا تازە، یان ئاڤەكارێ تێكستەك نوی لسەر تێكستا رەسەن، ئەڤ دەرگەهە یان ئەڤ ئاسۆیە ژ دان و ڤەكرنێن تیۆرا وه‌رگرتنێ بوون، تیۆرا وه‌رگرتنێ تەكەز لسەر نیشانەیێن د نێڤ تێكستێ دا كر.
ل بامەڕنێ
تەنویر پالددەتە تەنویرێ
سەوك پەحتن رۆشنبیریە!
كێ ئینایە د بامه‌ڕنێ دا؟
| هەلبەستڤانی یێكەیێن تێكستێ تەوزیفكرینە، دانەر نەمایە وەكو لێڤەگەر و تێكست ب چ جهـ و چاخێن دیار ڤە گرێدایی نەبوویە، ب وی ستایلێ دانەر شیایە دەقێ وەكو سیستەمەكێ زمانەڤانی یێ سەربخۆ دابڕێژیت. |
ب نيشانە و ئاماژەیان تێكستەكا ڤەكری چێكریە، د نێڤ وێ دا بیاڤەك بەرین هەیە، پێدڤی یە وه‌رگر د وێ بیاڤ دا كار بكەت و كود و چەڤەنگان ڤەكەت، رستەیا خوە وەها دارێژتییە كو هەڤسەنگیەك د نێڤبەرا مەبەستا وی و دانێن تێكستێ و رۆلێ وه‌رگری دا هەبیت، بیاڤەك هەیە ژ بۆی راڤەكرنێن جودا ژ مەبەستا دانەری یا راستەقینە، لێ ئەم نكارین مەبەستا وی پاشگۆهـ بكەین، یان وه‌رگر نكاریت رۆلێ ئەوێ دانەر فرامۆش بكەت، دانەر/تێكست/ وه‌رگر، دێ سێ گۆشەیەكا وەها چێكەن كو نە بتنێ یێك دەنگەك هەبیت و دەستهەلاتا دانەری یا زال بیت و د تێكستێ ژی دا خالەكا گرتی نییە ئەم لێ راوەستین و نەشێین ژێ دەرباز ببین، وەها ژی پلۆرالیزمیا خویندنێ چێدبیت، ب گۆتنەك دی تێكست دێ كاریت كۆمەكا بن نەهاتی ژ خویندنێن جودا هەمبێز بكەت، چونكو وەها رستەیا خوە دارێژتییە كو ببیتە هەلگرا چەند روویان و ب وێ چەندێ ژی تێپەڕاندن لسەر مژارا واقعی كریە، چونكی ئەو بوویەرا باندۆر ل وی كری، ب ئاوایەكێ راستەڕاست دەربڕین ژێ نەكریە، بەلكو تێكهەلی خەیاڵا خوە یا شعری كریە، دەما ئەم دبێژین خەیاڵا شعری مەبەستا مه ئەو شیانێن هزری و هونەری نە ئەوێن بۆیەرێ دنێڤ خوە دا دحەلینیت و ب رێیا میتافۆر و خواستە و چەڤەنگ و لێكچوونان دەربڕینێ ژێ بكەن، وەها دێ د ڤەگەڕێ دا بوویەر وندابیت و ب تنێ پاشمایێن وێ مینن، هەروەها ب ڤی شێۆازێ سەرەدەریكرنێ، یێكەیێن تێكستێ لق و رەهەندێن جودا و تازە ژێ دچن و پرۆسێسا چێكرنا رامانێ یا قورەخكری كری نابیت، وەها هەلبەستڤانی یێكەیێن تێكستێ تەوزیفكرینە، دانەر نەمایە وەكو لێڤەگەر و تێكست ب چ جهـ و چاخێن دیار ڤە گرێدایی نەبوویە، ب وی ستایلێ دانەر شیایە دەقێ
وەكو سیستەمەكێ زمانەڤانی یێ سەربخۆ دابڕێژیت، هەلبەت جۆرەكێ مژداریيێ چێبوویە، چونكو رستە د تەڤگەرەكا بەردەوام دایە و لسەر چ سەمتا سەقامگیر نەبوویە، ئەو مژداری ژی بخوە فاكتەرەكێ چێژ بەخش و ئەستاتیكی یە و بەردەوام پڕسیاران دخولقینیت، لەوما د هەلبەستا مۆدرن دا ئەگەر بەرسڤ ژی هەبن، لێ گەلەك پتر پرسیاران دروست دكەت.
ل بامه‌ڕنێ
چەند جارەكا مەلا بانگ ددەت
د تەڕاشان ڕا تویری دلویرن
شاعر تەكەزێ لسەر شیان و ئاماژە یێن جهی دكەت و جهـ دبیتە جەمسەره‌كێ گرنگ و سەنتەر و كارەكتەرەكێ سەرەكی د ئاڤاهيیێ تێكستێ دا، هەلبەستڤانی ئەو جهـ هەلبژارتی یە كو بكەتە خالا دەستپێكێ و ژ وێدەرێ دەردكەڤیت بەر ب جیهانەكا بەرینترڤە گەشتا خوە دكەت، ئەو جهـ بوویە سەنتەرێ هەڤگەهشتنا هوشیاری و نەئاگابوونێ و فاكتەرێ زەنگینكرن و لڤاندنا ئاشۆپا ئەوێ هەلبەستڤان، ئەو جهـ بوویە ڕوانگەهەك، ل وێ دەرێ لسەر تەڤ جۆرێن ململانێ و هەڤڕكییان رادوەستیت.
| هەلبەستڤانی ل پەی ئیستراتیژتا پارادۆكسان كاركریە، د ئیستراتیژیەتا هەنێ دا، د گۆتنێ دا دوو رامانێن هەڤدژ یان ناكۆك هەنە، هەلبەستڤان تشتەكی دبێژیت، لێ مەبەستەك دی لپشت هەیە. |
هەلبەستڤانی ل پەی ئیستراتیژتا پارادۆكسان كاركریە، د ئیستراتیژیەتا هەنێ دا، د گۆتنێ دا دوو رامانێن هەڤدژ یان ناكوك هەنە، هەلبەستڤان تشتەكی دبێژیت، لێ مەبەستەك دی لپشت هەیە، ب گۆتنەك دی لپشت گۆتنێ گۆتنەك دی یا ڤەشارتی هەیە یا دوویرە ژ رامانا ئاشكرا ئەو مەبەست ژی ل جەم وه‌رگری ب تێرامانێن كویر خۆیا دبیت، ئیستراتیژیەتا پارادوكسان تەكنیكەكا زمانەڤانی و هونەری یا دێرینە و هەر ژ كەڤن وەرە د شعرێ و ژانرێن دی یێن ئەدەبی دا هاتیە تەوزیفكرن، هەلبەستڤان بینینێن خوە تێدا ب شێۆازەكێ هونەری و ب زمانەكێ بڵند د گۆتنێ دا جهگیر دكەت، ل پەی ڤێ نێرینێ لڤێرێ(چەند جارەكا مەلا بانگ ددەت..د تەڕاشان ڕا تویری دلویرن”)، ل ڤێرێ نە مەبەست مەلا و بانگ و نەمەبەست ژی تویری و لویرينە)، بەلكو دبیت مەبەست پتر ئەو بیت كو ئەو جهـ یێ چوڵ و ڤالایە ژ مرۆڤان، چونكی تویری ل وی چاخی دلویرن، دەما یێك دەنگ ب تنێ هەبیت، دەما هەست ب تەنیایێ دكەت، هەلبەستڤان وەكو ئاماژە بۆ جهەكێ بەر ب وێرانبوونێ دچیت بكارئینایە و ئەو وێرانبوون ژی ناخێ ئەوێ هەلبەستڤان دئێشینیت.
هەلبەستڤانی وێنەیێ شعری لسەر ستراكچەرێ دووئالیزیمیان چێكرییە (مەلا/ تویری، بانگ/ لورین)، دیسان دوو جهـ ژی هەنە ( مزگەفت/ تەڕاش)، ب دروستكرنا تێكهەليیان د ناڤبەرا جەمسەرێن هەنێ دا، ستراكچەرێ روویێ پێشیێ یێ وێنەیێ شعری چێدكەت، روویێ دی یێ پاشيیێ پتر رەهەند ژێ دچن و پەیڤ د سیاقێ رستەیێ دا ئاماژەیێن تازە هەلدگرن، چونكە ل ڤێرێ گۆتن دژی گۆتنێ یە، پەیڤ یا ژ رامانا خوە یا فەرهەنگی دەركەڤتی و ئاماژەیێن نوی هەمبێز كریە، وەها ژی دێ مژداریيەك هەبیت چ ناكۆكیێن لۆژیكی د نێڤ تێكستێ دا هەنە، چونكو ئاشۆپ جیهانا خۆ یا نەمازەیی چێدكەت و سینۆرێن لۆژیكی دبەزینیت، وەها ژی ئەم بتنێ دێ ل هەمبەر جیهانا تێكستێ بین، وێنەیێ واقعی دهێتە پەلخاندن، سینۆرێن جهی دهێنە بەزاندن، ئاسۆیێن بینینێ ڤەدبن و بەر ب ڕوویێن بێ دووماهیك دچن، هەر چەندە ئالاڤ و شێۆازێ هەنێ یێ دەربڕین و داڕێژتنێ نەهێلایە جیهانا تێكستێ یا گرتی بیت، لێ واقع تێدا وەندا نەبوویە، تێكست یا مشتە ب مژارێن واقعی و یێن ڤەگڕێدایی ب ژیانا جڤاكی ڤە،
سبەرا بوویەرێن باندۆر لسەر هشێ ئەوێ هەلبەستڤان كری ددیارن، لێ هەلبەستڤان ب زمانەكێ شعری دەربڕینێ ژ دید و نێرینێن خوە دكەت و دبیت جۆرەكێ مژداریێ هەبیت، لێ ئەو مژداری ب ئەنقەست نەبوویە بەلكو ل پەی پێدڤیێن هەلبەستی ئەو مژداری چێبوویە و كارێ ڤەرەڤاندنا وێ مژداریێ و تێگەهشتنێ و چێكرنا رامانا دبیتە ئەركێ وه‌رگری، ب وێ چەندێ ژی خویندن دێ بیتە پشكەك هەستیار د كارێ ئەدەبی دا، هەر وەكو سارتەر دبێژیت: (خۆیندن دەربارەی كارێ ئەدەبی نابیتە بۆیەرەكا دەرەكی، بەلكو ئەو رەهەندەكێ هوندری یە ژ رەهەندێن كاری)(8)، ئەركێ هۆزانڤانی یە پەیڤێ ژ رامانا وێ یا رەسەن دەربێخیت و بكەتە هێما و ئاماژە و ب وان وێنەیێن هونەری ب خۆلقینیت، ب ئەلیمێنتێن وروژاندنێ سڕنجا وه‌رگری رابكێشت و ب شێۆازەكێ نەمازەیی سەرەدەریێ لگەل زمانی بكەت، لادانان د هۆندری رستەیێ دا چێبكەت وەكو مەرجەك ژ مەرجێن پوەتیكابوونێ ب ستایلەكێ وەها روویێ سەرڤە و ئاشكرا چێبكەت كو روویێ دوویێ یان ستراكچەرێ ڤەشارتی لسەر یێك راڤە سەقامگیر نابیت، وەها دێ تێكست پڕسیاران بەرهەم ئینیت، روویێ ڤەشارتی بۆ وه‌رگری دمینیت و ئەو لایەنێن وێ یێن جوان ڤەدبینیت، هەر وەكو فەیلەسوفێ فینومینولۆژی ئەنگاردن دبینیت: (مژارا جوانیێ پێدڤی ب مایتێكرنا خۆدەكێ هوشمەندە هەتا بكاریت لایەنێن ڤەشارەتی دەربینیت)، مەبەستا ئەنگاردنی ژی وه‌رگرەكێ هوندری یە، ئەوێ یێ دكاریت دەرز و ڤالاتیان دابگریت و بونیاتێ هزری یێ تێكستێ هەلوەشینیت و رامانا وێ ڤەببینیت و رەهندێ ئەستاتیكی چێبكەت، چونكە چێكرنا وی رەهەندی و ڤەدیتنا رامانێ یا هەڤبەندە ب خۆدی وه‌رگرێ هوندری ڤە(9).
| ئەركێ هەلبەستڤانی ئەوە فاكتەرێن كارێ شعری ب ئاوایەكێ هونەری پێكڤە گرێ بدەت، زمانی بپەقینیت و شیانێن پەیڤێ یێن ڤەشارتی دەربینیت و رستەیێن سەرسوورمان دابڕێژیت و ل ئاسۆیێن پێشبینیێن وه‌رگری بدەت. |
نها دێ كارم بێژم ب تنێ چەند خویندەڤان د هشێ قوچانێ هەلبەستڤان دا بەرهەڤ بووینە، وی هەلبەستا خوە بۆ رێژەیەیا هەرە زۆر تێزكریە، چونكی هەلبەستڤانی ب یێك ئاست گۆتارا خوە نەداڕێژتی یە، بەلكو د پڕانییا جاران دا ب ئاوایەكێ نەچاڤەرێكری خوە ژ وه‌رگری ڤەددزیت، ناهێلیت تێكستێ یێك ئاستێ دەرەكی هەبیت، لێ د هوندرێ وێ دا چەندین ئاست ب یاریێن وی یێن زمانەڤانی چێبووینە، ئەو ئاست ملكەچی چ لۆژیكێن بەرهەڤ نابیت، بەلكو ئەو بخوە لۆژیكا خوە چێ دكەت، ئەو بخوە سیستەمێ خوە دخۆلقینیت، ب ڤەدیتنا وان ئاستان دبیت وه‌رگر بكاریت تێپەڕاندنێ لسەر ئاستێن خۆدێ هەلبەستڤانی بكەت، ب گۆتنەك دی روویێ پاشی یێ و ئەركێ ڤەدیتنا رەهندێن وێ یێن هزری و ئەستاتیكی بۆ خۆدێ وه‌رگری ڤەدگەڕێت، ئەركێ هەلبەستڤانی ئەوە فاكتەرێن كارێ شعری ب ئاوایەكێ هونەری پێكڤە گرێ بدەت، زمانی بپەقینیت و شیانێن پەیڤێ یێن ڤەشارتی دەربینیت و رستەیێن سەرسوورمان دابڕێژیت و ل ئاسۆیێن پێشبینیێن وه‌رگری بدەت، ئەركێ هەلبەستڤانی د ستراكچەرێ پێشی یێ دا ناكۆك و هەڤدژان ل هەڤدوو كوم بكەت و تەكەزێ لسەر فاكتەرێ ئاشۆپێ بكەت و كودەتایێ لسەر لۆژیكا بكارئینانا زمانی بكەت، پەیڤێ بكەتە چەڤەنگ و دەربڕینێ ژ تنگژینێن وی بكەت، ئەو گاڤ، گاڤەكا شعری یا نەمازەیی یە، د وێ گاڤێ دا جیهانەكا دی دهێتە خۆلقاندن، جیهانەكا ڤەكری لسەر كۆمەكا ئەگەر و بەلكییان، فۆرمەكێ خۆدی ساخلەتەكێ نەسەقامگیر و ڤەكری لسەر ئەنالیزەیێن جودا چێ دبیت، دیسان هشێ وه‌رگری دهێتە ئاراندن و خوە د هوندرێ تێكستێ دا ڤەدبینیت و هەست دكەت تێكست یا دایەلۆگێ لگەل وی دكەت، ب گۆتنەك دی تێكست نابیتە فۆرمەك خۆدی یێك ئاراستە و سەمت، بەلكو دبیتە قادەكا فرەسەنتەر و پڕ كۆد و ئاماژە، بەلكو وەها تێكستا ئەدەبی دبیتە بەرهەمێ باژێڕی، بەرهەمێ قۆناغا پۆست مۆدێرنێتە، چونكە د پرۆسیسێن چیكرنا رامانا و ڤەدیتنا لایەنێ هونەری تەكەز لسەر دوو فاكتەران دهێتەكرن (مونۆلۆگ و دایەلۆگێ) و دەنگێ هەلبەستڤانی نابیتە دەنگەكێ یێكانە، بەلكو دبیتە دەنگەك ژ كۆمەكا بن نەهاتی ژ دەنگ و خویندنێن جودا.
محسن د بەندا دوویێ ژ هەلبەستا(شەش بەند ژ سترانا ل بامه‌ڕنێ) دا دبێژیت:
ل بامه‌ڕنێ
ژ ئینیێ وێڤە
هەمی كۆلان دڤالانە
دشڕن … دسارن
تەژی تانە
ژ بێ سەبری
پیرەژنا ب ددانەكی
دچیت نك پیرا بێ ددان…
دبێژتێ: خویشكێ
ئەڤرۆ سپێدێ
لەوەندیێ من
د تایێ پێژانی ئالوزی
هەر شڤێدی
بێفەهمەكی هێكا مریشكا رەش دزی
تە های ژێ یە؟
یێن دبێن
ناڤێ وی چیە؟
ئەز نزانم..
كا پەنتینە، پەرتینە، یان پوتینە
یێ چووی سەر گوندێن هندەك دی
ئەڤ ئويرسە چ دبێ بەختن
تۆپا ئنزەلێ ددەینتێ….
| هەلبەستڤانێن چاخێ مۆدێرنێتە، پەنا بەر ب چەڤەنگێن تازە دبه‌ن، پەنا بەر ب سومبۆل و چیرۆكێن ئەفسانەیی و كارەكتەرێن ملڵی بریە و د تێكستێن خوە دا وەكو ئالاڤێن هونەری و هەمبەرێن بابەتی تەوزیف كرینە. |
ل ڤێرێ هەلبەستڤان یێ قالا ئەزموونەكێ دكەت، چەوا دەرهێنەرەكێ شارەزا زۆما كامیرێ لسەر خالەكا دیاركری فۆكس دكەت، ژ بۆی كو تەكەزێ لسەر چەڤەنگەكێ یان رویدانەكێ بكەت و ب كێمترین گرتەیان مەسجا خوە ئاراستە بكەت، محسن ژی ب هەمان رێچكە، ب زمانەكێ شعری یێ هەستپێكری، ڕۆناهی لسەر جهەكێ دیاركری چڕ كریە، كویر تەماشەی جهی دكەت و هەول ددەت ب وێ نێرینێ رامانا هەبوونێ ڤەبینیت، جهـ یێ بوویە كارەكتەرەكێ سەرەكی د فەزایێ ڤەگێڕانێ دا تا وی رادەی هەست دكەی كو دەم ژ وێ دەرێ یێ راوەستیای یان یێ د نێڤ قەوارەیا جهی دا حەلیایە، عەقل ژی ل وێ دەرێ هەر یێ ل قوناغێن دەستپێكی دایە و دەم ب ئاوایەكێ بازنەیی لدۆر سەنتەرەكێ وەهمی دزڤڕیت، (لێ ل بامه‌ڕنێ.. ژ ئینیێ وێڤە.. هەمی كۆلان دڤالانە.. دشڕن … دسارن، تەژی تانە)، ب گۆتنەك دی چ بۆیەرەك نوی روی نادەت، بەلكو دیرۆك هەر یا خوە دووبارە دكەت، هەلبەستڤانی تەكەز لسەر دوو فاكتەران(جهـ/دەم) كرینە، دوو ستوینێن سەرەكی و تێكهەلیێن د ناڤبەرا وان بووینە وێنە و بینین، دیسان چەڤەنگێن بەرهەڤ بكارنەئینیاینە، بەلكو وی بخوە چەڤەنگ دروست كرینە، چونكو چەڤەنگێن شعری ژی و ب سەدەما زۆر بكارئینانا تام و هێز و شكۆ یا خوە ژ دەست ددەن، هەڤڕویشی گەنیبوونێ دبن، لەوما هەلبەستڤانێن چاخێ مۆدێرنێتە، پەنا بەر ب چەڤەنگێن تازە دبه‌ن، پەنا بەر ب سومبۆل و چیرۆكێن ئەفسانەیی و كارەكتەرێن ملڵی بریە و د تێكستێن خوە دا وەكو ئالاڤێن هونەری و هەمبەرێن بابەتی تەوزیف كرینە، وەها هەلبەست دویركەفتنێ ژ تەرزێ راپۆرتی و راستەوخۆ، محسن د ڤێ تێكستا خوە دا، چەند جەڤەنگێن تازە بكارئیناینە و ژوانا رۆژێن هەفتيیێ (ئەینی)، لێ نە وەكو رۆژەكا پیرۆز یان رۆژا بێهنڤەدانێ، بەلكو بوویە ئەو هەمبەرێ بابەتێ ئەوێ دەربڕینێ ژ سۆز و دڵینی و تنگژین وی دكەت، دەربڕینێ ژ دوودڵی و ترسەكێ دكەت، ئەو ترس یا ڤەگرێدایی ب جهێ وی یێكێ ڤە، ئەو جهێ هەست و وژدانا دهەژینیت، د وی بابەتی دا هزر و نێرین و دوودڵییا وی بەرجەستە بووینە، ب گۆتنەك دی ب وێ چەڤەنگێ ب ئاوایەكێ چڕ رامان خەست كریە و تێكست ژ شلبوونێ پاراستی یە.
ئەگەر هەلبەستڤانی چێكرنا رامانا هەلبەستێ ره‌وانەی مە كربیت، وەها راڤە دكەم، هەلبەستڤان خویندنەك د نها و ئایندەیێ جهـ و خانیێ خوە یێ یێكێ دكەت، ئەو هەر دوو جهێن ئەكتیڤ د بیردانكا وی دا، جۆرەكێ نۆستالیژیایێ یێ زالە لسەر هشێ وی، فشارەكا دلینی و دەروونی ل وژدانا وی دكەت، هەست دكەم هەلبەستڤان یێ دەربڕینێ ژ هەستێن خوە یێن ئاراندی دكەت، وەها دبنیت كو خەلكێ وێ یێ رەسەن و خۆدان شیان یێن پرت و بەلاڤ بووین و ب تنێ ل رۆژێن ئەینی قەستا وی جهێ دكەن و ل رۆژین دی د باژێرێن مەزن دا دژین، رەخنێ ژ ئەنتلجنسیا وارێ خوە دگریت، ب تنێ خەلكێ هەژار و كێم دەرامەت ماینە و ئەو ژی یێن بێ دەستهەلاتن و بەلكو ل دەرڤەی دیرۆكێ دژین، لەوما راڤەكرن و نێرینێن وان یێن سادە، دەربڕینێ ژ هەژارییا وان یا چاندی و بەلنگازییا وان دكەن (كا پەنتینە، پەرتینە، یان پوتینە..یێ چووی سەر گوندێن هندەك دی).
هەلبەت ب ڤی ئاوایی دێ پێڤاژوویا باژێرڤانی و ئاڤەدانكرنێ ئیفلیج دبیت، رۆژین دی یێن هەفتیێ (هەمی كۆلان دڤالانە.. دشڕن … دسارن، تەژی تانە)، ب ئاماژەیێن هەنێ هەلبەستڤان خویندنا خوە چڕ دكەت، ب دیتنەكا رەش بین نها و ئایندەیێ وان جهان دخوینیت، هەلبەستڤان لسەر دووئالیزیمیا (هوندر/ دەرڤە) كار دكەت، وەكو دوو جەمسەر كو د یێك دەم دا دژبەر و تەڤاڤكارێن هەڤدوو بن، بازن یان جهێ هوندری یێ ب نێڕینەكا سادە و بێ گونەهـ و دەستپێكی تەماشەی دنیایێ دكەت، بوویەر و رویدانان ئەنالیزە دكەت، لێ د بازنێ دەرڤە دا، عەقل یێ د قوناغەك دی دا، ل دەرڤەی وی بازنێ پێڤاژوویا دیرۆكێ یا بەردەوامە، هەرچەند یێ شیای دەستكەفتێن زانستی و تەكنەلۆژی بینیت، لێ نەشیایە لسەر ئاستێ ئەپسمتی ئەلته‌رناتیڤێ بكارئینانا هێزا چەكی بەرهەم بینیت، نەشیایە خوە ژ هزرێن شەرخواز رزگار بكەت، لەوما هەر جەنگ و هەڤركیێن خوینەلۆ دبەردەوامن، یێ قەیران و ئالزییان چێ دكەت، هەڤڕكی و شەڕێ بەرژەوەنديیان نەخشەیێ جیهانێ دادپۆشیت.
(پوتین یێ چووی سەر گوندێن هندەك دی)، ئەڤ گۆتنە دەربڕینێ ژ عەقلەكێ دەستپێكی دكەت، لێ لگەل وێ چەندێ باوەری ب دایەلۆگ و هەڤگەهشتنێ هەیە، گۆتنا هەنێ هەمبێزا نێڕینەكا رەخنەیی دكەت و دزی و تاڵان و شەڕ و سەرداگرتنان شەرمزار دكەت:
ئەرێ خویشكێ هەر وەسانە
ئەڤە و دونیا مرۆڤان هەی
شەڕ و دزی ژی پێڕانە…
| هەلبەستڤان محسن قۆچان د حالەتێ دوودلی و خەمگینی یا هەبوونگەرایی دا دژیت، ئەو دووڵی دەربڕینێ ژ ئەزموونا وی دكەت، یێ ب هەمان چاڤ دوو گونەهان دبینیت. |
ئەو عەقلێ دەستپێكی ب چاڤێ ترس و گومانێ تەماشەی كەتواری دكەت، دیسان ئەو ئالاڤێن رەخنەیی ل جەم هەنە، كو بكاریت خێر و شەڕان ل هەڤدوو جودا بكەت، ژ لایێ هزری ڤە، هەلبەستڤان ب نێرینەكا عەقلانی یا باركری ب سیمایەكێ سۆزداریێ واقعێ هەی راڤە دكەت، ژ لایەكی ڤە رەخنێ ژ عەقلێ دەستپێكی دگریت و وەها ددەت پێناسەكرن كو یێ ل دەرڤەی دیرۆكێ دژیت، لێ هەر ئەو عقل رەخنێ ژ عەقلێ زال دگریت، رەخنێ ژ عەقلێ مۆدرن دگریت ئەو عەقلێ هەرتم قەیران و ئالزی و شەر و پێكدانان دخۆلقینیت، رەخنێ ل عەقلێ زال دگریت چونكە باوەری ب هەڤگەهشتن و دایەلۆگێ نییە، هەلبەستڤان د حالەتێ دوودڵی و خەمگینی یا هەبوونگەرایی دا دژیت، ئەو دووڵی دەربڕینێ ژ ئەزموونا وی دكەت، یێ ب هەمان چاڤ دوو گونەهان دبینیت، گونەها یێكێ یا بچویك (بێفەهمەكی هێكا مریشكا رەش دزی) و گۆنەها مەزن (یێ چووی سەر گوندێن هندەك دی)، ئەو دوودڵیەكا هەبوونگەرایی یە، ئەوا بوویە ژ ساخلەتێن مرۆڤێ داهێنەرێن ئەڤی سەردەمی، سارتەرێ فەیلەسوف وێ دوودلیێ پێناسە دكەت و دبێژیت: (گەڕیانە لدویڤ رێیێن رزگاربوونێ ژ هەبوونا درەوین)، دوودلی یا هەلبەستڤانی مە بەرهەمێ كارلێكرنێ یە د نێڤبەرا هوندر و دەرڤە، ئەم و ئەوێن دی، عەقلێ دەستپێكی و مۆدرن.
وەها ژی دیار دبیت هەلبەست بەرهەمەكێ چاندی ئەستاتكی یە و ل پشت ستراكچەرێ وێ یێ هونەری و ئەستاتیكی ستراكچەرەك هزری و ئەپستی هەیە و دەربڕینێ ژ نێرین و بينینێن ئەوێ هەلبەستڤان دكەت، د ڤێ تێكستێ دا هەلبەستڤانی قالا چەند پڕسگرێكێن مەزن دكەت، رەخنێ ل عەقلێ مۆدێرنێتە دگریت، ئەو عەقلێ ئایدیولۆژیا و ڤەگێڕانێن مەزن بەرهەمئیناين، ئەوێ ئەو ژینگەهـ بەرهەڤ كری كو هزرێن توندڕەو و فاشیزم سەرهەلبدەن، ئەو عەقلێ پڕێن دایەلۆگ و دان وستناندنێ پەقاندین، وەها هەلبەست دبیتە ئامرازەك یان پرۆژەیەكێ خوە و ئەوێ دی ناسكرنێ، لێ ب ستایلەكێ هونەری.
ژێده‌ر و فه‌رۆز:
1- العتبات النصية في قصة( عين لندن) فاتح عبدالسلام، جريدة الزمان عدد 103.
2- محاضرة الدكتور عزوز علي اسماعيل( دور العتبات النصية في تفسير النصوص)،YOUTUBE.
3- محسن عوسمان، ستراتیژیا ناڤنیشانی وەك كودەكێ، پێداچوونەك ب هەڤكێشا ناڤنیشان و جوگرافیا تێكستێ دا، د گۆڤارا پەیڤ دا بەلاڤكریە، ژ لاپەرێ نڤیسكاری مە وەرگرتییە.
4- – عتبات( جيرار جينيت من النص الى المناص)، عبدالحق بلعابد، تقديم سعيد قطين/ منشورات الأختلاف/ الطبعة الاولى 2008 ص 18.
5- هەمان ژێدەر.
6- عثمان محمد / اللحظة الشعرية تثير القلق في جنبات القصيدة/ ملحق الخليج الثقافي 8/12/ 2014.
7- العلم ورا‌ء السینوغرافیا/ علا محمد، مجلة كوكب العلم،2019.
8- من فلسفات التأويل الى نظريات التلقي/ دراسة تحليلية في النظريات الغربية ، عبدالكريم شرفي/ منشورات دار الأختلاف، بيروت ط1 سنة 2007 / ص 136.
9- وەرگڕێ هوندری( القارئ الضمني) یێكە ژ وان تێگەهان ئەوێن تیرۆڤان و رەخنەگڕ(ڤولڤگانگ ئیزەری wolfgang isere) دارێژتی و مەست ئەو وەرگڕێ باشە ئەوێ یێ ب تێكستێن كەهی و زمانێ سادە قایل نابیت و دخۆازیت پشكداریەكا ئەكتیڤ د چێكرنا رامانێ و ڤەدیتنا لایەنێ ئەستاتیكی یێ تێكستێ دا بكەت، ئەڤ تێگەهە و چەندێن دی، ژ وان مژارانە ئەوێن تیۆرڤانێن تیۆرا وەرگڕتنێ بەرهەم ئیناین.
