سەعید ئاغایێ جزیری و راستیا ژیانا وی
حەسەن بیبو
دبیت بەری من هندەك كەسان ل سەر هونەرمەندێ كوردێ ب ناڤ ودەنگ (سەعید ئاغای جزیری) نڤێسیبیت یان بەحس كربیت، ئەڤ چەندە جهێ دلخوشیێ یە، بەلێ دەمێ مروڤ ل تشتەكی ل سەر كەسەكێ هۆسا یێ ناڤدار بنڤێسیت، ب دیتنا من دڤێت چانتكێ مروڤی یێ پربیت و دارشتنا وی یا بنەجه بیت، پشتی من گەریانەك دناڤ ئەرشیفێ خوەدا كری من كاسێتەك دیت ناڤێ (سەعید ئاغای جزیری) ل سەرە، د ناڤەروكا كاسێتێدا ل سالا (2006)ێ مالباتا هونەرمەند (سەعید ئاغای جزیری) ل سەر كارو ژیانا وی یاب دورستی ئاخفتینە، لەوما من ب فەر زانی ئاخفتنێن جڤاتا وان بكەمە راپورتەك و ل گوڤارا بادینان بەلاڤ ب كەم .
حكومەتا توركیا حوكمێ سێدارەدانێ ددانیتە سەر و نەچاردبیت بەرەف باژێركێن (عندیوەرێ و قامشلو و دێركێ) بچیت و پاشی دەربازی (زاخو) ب بیت ول سالا (1942)ێ بەرێ خوە ددەتە باژێرێ (بەغدا).
ئەگەر (سەعید ئاغا) نەهاتبایە (بەغدا) و ستران لسەر قاوەنا و ل رادیویا كوردی تومارنەكربان، ئەڤ ناڤە نەدهاتە توماركرن د لیستا دەنگبێژێن كوردا دا كو گەلەك دەنگبێژا نەناڤ و نە مێژوو نه‌بوو.
ئاغایێ دەنگبێژێن دەڤەرا جزیرێ (سەعید ئاغایێ جزیری) ب ڤی ناڤی هاتیە ناڤكرن ، ناڤێ وی یێ دورست (سەعید محەمەد سالح سلێمان) ە ، ل سالا (1905) ل جزیرا بوتان ژدایك بوویە، هێشتا گەنج حەزو ڤیانا سترانا كوردی كەفتیە دلێ وی و هەرزویكا دەست ب پەیاما خوەكریه. ئەگەر پێداچوونەكێ د ناڤ بەرهەمێن وی دا بكەین، دێ بینین سترانێن وی بەشەك شورەشگێرینە و بەشەك دی فولكلور و دلدارینە. ژبەر هەلویستێ وی یێ نیشتیمانپەروەری ب ئاشكەرایی سترانێن سیاسی ب خاكا كوردستانێ دبێژیت. حكومەتا توركیا حوكمێ سێدارەدانێ ددانیتە سەر و نەچاردبیت بەرەف باژێركێن (عندیوەرێ و قامشلو و دێركێ) بچیت و پاشی دەربازی (زاخو) ب بیت ول سالا (1942)ێ بەرێ خوە ددەتە باژێرێ (بەغدا). ئەو كومپانیێن توماركرنا ل سەر قاوەنا خوە دگەهیننێ و هژمارەكا سترانا كومپانیا (چەقماقچی) بۆ توماردكەت.
بەرهەمێن وی ل رادیویا كوردی ل بەغدا روژانە دهاتنە پەخش دكرن. ئەڤ پێنگاڤە خالەكا دیروكی بوو د ژیانا هونەری یا (سەعید ئاغایێ جزیری) دا، واتە ئەگەر (سەعید ئاغا) نەهاتبایە (بەغدا) و ستران لسەر قاوەنا و ل رادیویا كوردی تومارنەكربان، ئەڤ ناڤە نەدهاتە توماركرن د لیستا دەنگبێژێن كوردادا كو گەلەك دەنگبێژا نەناڤ نە مێژوو نه‌بوو.
لڤێرە یا فەرە سوپاسیا وان كومپانیا و رادیویا كوردی ل بەغدا بكەین كو ئەرشیفێ سترانا كوردی دەولەمەندكریە و خزمەتا هونەرمەندێن مەكریە .
- (سەبری) نەڤیێ (سەعید ئاغای) دبێژیت:
باپیرێ من خەلكێ جزیرا بوتانە، عەمرێ وی (15 ،16) سال بوون ده‌مێ ل جڤات و شاهی وسەیرانا و د ناڤ هەڤالێن خوەدا ل جزیرێ ستران دگوتن، روژ بۆ روژێ ناڤ و دەنگێ وی ل جزیری بەلاڤ دبوو، ئەڤ چەندە گەهشتیە بابێ وی كو كورێ وی سترانا دبێژیت، رابو شاندە دویڤ (سەعید)را و گۆتێ: ئەڤا خەلك دبێژن راستە تۆ سترانا دبێژی، ئه‌وی گووت: بەلێ، بابێ وی گوتێ: ئەزدێ گوهداریا تە كەم ئەگەر دەنگێ تە یێ خوش بیت ئەز دێ رێ دەمە تە و پشتەڤانیا تەكەم تو ببیە ستێرەك دناڤ جیهانا سترانێ دا ، ئەگەر نەخوش بیت ئەز ناهێلم تو ڤی كاری بكەی. (سەعید ئاغای) دەست دا سترانا و سترانا (ئەو ملكێ كوردا) گوت پشتی بابێ وی گوهداریا وی كری، گەلەك كەیف پێ هات و گوتێ : كورێ من دەستێ تە ژتەرا هەرە سترانا بێژە بەلێ شەرتێ من هەیە ئەوژی خونەدەیە پال دوژمنا، هەرتشتێ كەیفا مللەت پێ دهێت وێ بكە ژكوردارا.
باپێرێ من (سەعید ئاغای) ل دەستپێكێ سترانێن شورەشگێری دگوتن، حكومەتا توركیا نەرحەت بو ژكارێ وی، حوكمێ ئیعدامێ دانا سەر، باپیرێ من بازدا هاتە (عندیوەرێ) و ل وێرێ گەلەك سترانێن خوە چێكرن وەكی (عندیوەرێ پایختەختە). پشتی دەمەكی هاتە (دێركێ) و دوست هەڤالێن وی زەحف چێبوون و ل دەڤەرێ دگەریا. چوو (زاخو و مووسلێ) و هەتا گەهیا بەغدا ژی. - بەهیا) كچا (سەعید ئاغای) دبێژیت :
- تشتێ بابێ من دكر قەومییەتا وی گەلەك بوو و زەحف حەز ژ مللەتێ خۆ دكر و زوربەیا سترانێن وی شورەشگێری بوون و ستران بۆ وان رویدانا دگوتن و ب زولما ل كوردا دهاتە كرن. بابێ من یێ خورت بوو و خەلكی گەلەك حەزژێ دكرن و وی ژی حەزژ خەلكێ خۆ دكر. بیرا من دهێت مالا مە ل(عندیوەرێ) بوو، پاشی ئەم هاتینە (دێركێ)، دەما خەلكی زانی كو بابێ من دەنگبێژە و سترانا دبێژیت، ل ئێڤاریا خەلك ل سەركارێن خوە دهاتنە مال، و ب شەڤێ دهاتنە مالا مە ل بابێ من كوم دبوون و هەتا درەنگی شەڤ بابێ من ستران ژ وان را دگوتن. وەكی سترانا (نادربەگ ـ حەسەنێ مالا موسا ـ ئەو ملكێ كوردا ـ ئەی فەلەك فەلەك ـ دەروێشێ عەبدی …. هتد). ئەڤ سترانە هەمو یێن بابێ منن و خەلك ژوی عەلمینە. دوی دەمیدا (دییا من) دگوتێ دێ بەسە تە ئەڤ خەلكه هشیاركرن و خەلك خودان شولە، گوندییا دگوتن لێ بگەرە بلا بێژە، سترانێن وی دەردێ دلێ مه ئارام دكەت و پر خوەشن .
- ئەحەمەد) نەڤیێ (سەعید ئاغای) دبێژیت:
شتی گوهرینێن سیاسی ل تركیا پەیدابووین، جارەكا دی دزڤریتە جزیرا بوتان و تووشی نەخوشیەكا گران دبیت و ل سالا (1957) دچیتە بەر دلوڤانیا خودێ .
باپیرێ من دەما چوویە (بەغدا) ل سالا (1942)ێ ب رێیا دەنگبێژا كوردا (ئەلماس خان)ێ چوویە رادیویا كوردی ل بەغدا، گەلەك ستران ل رادیویێ گوتن. ل وێرێ نەخوەشی كەفتە (قركا وی)، (ئەلماس خان)ێ ل سەر حسابا خوە برە (بەیروت)ێ چاره‌سه‌ریا وی كرن و جارەكادی زڤرینە (بەغدا) دەست دا كارێ خوە. پشتی بەربەلاڤبوونا ناڤ و دەنگێ وی ل سالا (1948)ێ دزڤریتەڤە بۆ باژێركێ (دێركێ) و بەردەوامیێ ددەتە ژیانا خوە یا هونەری و ل باژێر و باژێركێن كوردا دەست ب گێرانا ئاهەنگا دكەت و جارەكا دی هەڤالێن وی هاتنە جەم وەكی مالا (بەرخان بەگ و كامیران بەگ و …).
ژشامێ دهاتنە مالا وی ژ بۆ خاترا دەنگێ وی و سترانێن وی یێن شورەشگێری. ل وی ده‌می (فرەنسا) د (دێركێ) دا بوو، ل دیف باپیرێ من دگەریان دا بگرن، باپیرێ من بازدا چوو گوندێ (قەزەلچەپ)ێ، ل وێرێ گرتن و سالەكێ كرنە دحەبسێ دا، پاشی بەردان. پشتی هینگێ سیاسەتا حكومەتا تركیا پیچەك خوش بوو و عەفویا وی دەركەفت، پشتی گوهرینێن سیاسی ل تركیا پەیدابووین جارەكا دی دزڤریتە جزیرا بوتان و تووشی نەخوشیەكا گران دبیت و ل سالا (1957) دچیتە بەر دلوڤانیا خودێ .
